Pomoce dydaktyczne w terapii logopedycznej (wybrane przykłady rozwiązań) część II

Cześć druga poradnika zawierającego opis ćwiczeń terapeutycznych, pomocnych w zwalczaniu zaburzeń mowy występujących u dzieci, w tym zniekształceń artykulacyjnych, niechęci do mówienia, trudności z czytaniem i pisaniem. Pokazuje możliwości wszechstronnego stosowania ćwiczeń, prezentując kilka etapów lub wariantów każdej zabawy z wykonanymi obrazkami, rebusami, drzewkami lub pocztówkami. W poradniku podana jest też literatura, do której można sięgnąć, by zapoznać się z innymi rozwiązaniami.

Pomoce dydaktyczne w terapii logopedycznej

(wybrane przykłady rozwiązań) część II

II. DRZEWKA FONETYCZNE

Słuch fonetyczny to kształtująca się w rozwoju indywidualnym zdolność różnicowania fonemów języka ojczystego.

Fonemy to klasa głosek spokrewnionych akustycznie, które mogą się nawzajem zastępować bez zmiany znaczenia słowa.

Słuch fonetyczny stanowi podstawę opanowania języka mówionego oraz świadomości fonologicznej, która jest uzmysłowieniem sobie fonologicznej struktury słów.

Ocena i kształtowanie słuchu fonetycznego są warunkiem koniecznym do opanowania umiejętności dekodowania, czyli zamiany głosek na litery i odwrotnie. Dopóki dziecko nie uświadamia sobie istnienia poszczególnych dźwięków języka mówionego i nie potrafi ich wyodrębniać, nabywanie takich skojarzeń jest poważnie utrudnione. Dziecko doznaje wówczas niepowodzeń w nauce czytania w oparciu o pośrednictwo fonologiczne. Dlatego bardzo ważne jest podnoszenie sprawności słuchu fonetycznego i świadomości fonologicznej, szczególnie u tych uczniów, którzy doznali takich niepowodzeń. Opracowane przeze mnie „Drzewka fonetyczne" dzięki swojej zabawowej formie są propozycją urozmaiconych ćwiczeń rozwijających te funkcje.

Pomoc przeznaczona jest dla dzieci w różnym wieku. Może być stosowana w pracy indywidualnej z dzieckiem lub w małych zespołach.

Opis pomocy:

1. Kolorowe drzewka z kartonu - iglaste lub liściaste (wielkość formatu A-4 lub większe).

2. Wykonane z kartonu zestawy: jabłuszek, gruszek i szyszek (na zestawie szyszek napisane są litery w parach: sz - s, cz - c, ż - z; na zestawie jabłuszek: f - w, p - b, m - n; na zestawie gruszek: k - g, r - l, t - d).

3. Paski kartonu (etykiety) z obrazkiem, którego nazwa zawiera ćwiczoną głoskę. Na etykiecie obok obrazka znajduje się napis, w którym brakuje literki. Etykiety pogrupowane są w zestawy, wzależności od opozycji ćwiczonych głosek. Utrwalane literki mogą znajdować się w nagłosie, śródgłosie lub wygłosie tych wyrazów.

4. Materiał językowy zawarty w „drzewkach" to wyrazy:
   s - sz:
   lis, usta, pas, pasta, samolot, stół, sałata, ser, parasol, las,
   poduszka, kapelusz, mysz, szafa, szalik, szachy, zeszyt, koszyk, kieliszek;

c - cz:
palce, klocki, cegła, plecak, koc, cebula, tablica, świeca, cukierek, owoce,
klucz, czołg, rękawiczki, beczka, czerwony, czarny, kaczka, oczy, czapka, znaczek;

z - ż:
zeszyt, gwiazda, zapałka, zamek, koza, zabawki, zebra, walizka, język,
żaba, żarówka, węże, żyrafa, żuk, strażak, łóżko, księżyc, żółtko;

f - w:
foka, fotel, fajka, szafa, kufel, magnetofon, flet,
podkowy, kowal, wiaderko, wąsy, wyspa, wrona, wagon;

p - b:
paczka, patelnia, poduszka, pajac, lampa, parasol, czapka, kapelusz, łopata,
bułka, buty, grzyby, dzbanek, żaba, cebula, bałwan, kubek, śrubka;

m - n:
mak, marchew, małpa, mucha, ślimak, dom, motyl, plama, mrówka,
nos, namiot, noc, noga, bałwan, bocian, dzwon, ogon, pan;

k - g:
młotek, kaptur, kura, koń, lalki, lokomotywa, sanki, smok, ptak,
garnek, grzyby, gęsi, góry, pingwin, waga, igła, ogon, noga;

r - l:
radio, rak, rakieta, gitara, żarówka, drabina, agrest, trąbka, cukier, zegar,
lampa, leżak, lekarz, las, lody, jeleń, cebula, talerz, ul, szal;

t - d:
tablica, talerz, telefon, telewizor, termometr, butelka, buty, bilet, kogut, kot,
dach, deska, deszcz, delfin, dom, dym, broda, buda, medal, widelec;

Cel pomocy:

• nauka koncentrowania uwagi na fonemach i wyróżniania fonemu w wyrazie,

• zastępowanie dźwięków mowy literami,

• rozwijanie wrażliwości słuchowej na różnice i podobieństwa fonologiczne,

• pomoc w nauce czytania i pisania,

• utrwalanie prawidłowej wymowy głosek w wyrazach.

Korzyści z zastosowania pomocy „Drzewka fonetyczne"

Drzewka stanowią bardzo ciekawy sposób na prowadzenie ćwiczeń rozwijających słuch fonetyczny. Pozwalają dziecku w sposób łatwy, zabawowy i ciekawy pokonywać trudności w rozróżnianiu głosek w wyrazach. Dotyczy to przede wszystkim dzieci, u których długo utrzymywały się wady artykulacyjne, co doprowadziło do trudności w różnicowaniu głosek i kłopotów z prawidłowym zapisem wyrazów. W przypadku, gdy dziecko nie wymawia jeszcze prawidłowo wszystkich głosek stanowią materiał do ćwiczeń artykulacyjnych.

Wykorzystanie pomocy

Każdy wariant zabawy rozpoczynamy od „zawieszenia" danej grupy owoców na drzewku i dokładnym odczytaniu każdej literki.

Wariant I:

Prowadzący pokazuje etykietę z obrazkiem i napisem. Uczeń nazywa obrazek, dokładnie wymawiając wszystkie głoski w wyrazie. Wsłuchuje się w słowo, które wypowiedział starając się odgadnąć, której literki brakuje w napisie. Następnie zdejmuje („zrywa") owoc z drzewka zawierający właściwą literkę i wstawia w puste miejsce na etykiecie. Po wykonaniu tej czynności odczytuje wyraz.

Wariant II:

Kartonowy pasek zostaje zagięty w ten sposób, by ukryć obrazek. Pozostaje sam napis. Uczeń odczytuje po cichu wyraz starając się zgadnąć, co on oznacza. Zastanawia się jaką głoskę słyszy w wypowiedzianym słowie, jaką literkę należy wstawić w puste miejsce. Po zerwaniu owocu z właściwą literką i wstawieniu jej w puste miejsce na kartoniku odczytuje wyraz. Odsłaniamy wówczas obrazek.

Na osobnej kartce zapisujemy ten wyraz, polecając zapisać go z pamięci lub tylko przepisać.

Wariant III:

Kartonowy pasek zaginamy w ten sposób, by ukryć napis. Pozostaje sam obrazek. Uczeń nazywa obrazek i odgaduje, którą głoskę słyszy w wypowiedzianym słowie. Wskazuje, który owoc należy „zerwać", który - zawiera tę literkę. Odsłaniamy wówczas napis, by uczeń mógł wstawić literkę w puste miejsce w wyrazie. Odczytujemy wyraz.

Na osobnej kartce polecamy zapisać ten wyraz (poprzez przepisanie go lub wywołanie z pamięci i zapisanie). Dla urozmaicenia zabawy-ćwiczenia, gdy mamy do dyspozycji komputer, możemy polecić uczniowi napisać wyraz na komputerze. Może też być maszyna do pisania, która również spełnia taką funkcję - może zastąpić kartkę i długopis.

Przykładowe drzewka i wzory kartoników - etykiet.

III. UKŁADANKI Z POCZTÓWEK

Pomoc służąca w terapii relaksacyjnej, rozwijającej zaburzone funkcje rozwojowe.

Opis pomocy

Na tablicy przedstawione są wzory cięć pocztówek ułożone według stopnia trudności. Pierwsze z nich to bardzo proste łączenie figur. Następne wzory składają się z łączenia figur: kwadratów, prostokątów, trójkątów, przechodząc do trudniejszych (romb, równoległobok). Wybrane pocztówki zostają pocięte według wyżej przedstawionych wzorów, a każda figura geometryczna może być na odwrocie pokolorowana na różne barwy. Dziecko otrzymując układankę, może ją składać od strony treści obrazka, jak i wzoru cięć podanego na tablicy z wzorami.

Ponadto do każdej pocztówki przygotowane są etykiety - napisy, jednowyrazowe lub rozsypanki dwuwyrazowe i zdaniowe, nawiązujące do treści tego obrazka. Etykiety zdaniowe mogą być też porozcinane. Na przykład, gdy obrazek przedstawia misia bawiącego się piłką, przygotowujemy zestaw etykietek:

miś		piłka
mały miś		kolorowa piłka
Mały miś bawi się kolorową piłką.

    

W zależności od tego, na jakim etapie opanowania techniki czytania jest dziecko, układa ono łatwiejsze napisy (wyrazy, w celu ułożenia pod obrazkiem - miś pod misiem, piłka pod piłką) lub bardziej złożone (zdania - w celu odczytania go w całości).

Zastosowanie pomocy

1. do układania pociętej pocztówki według treści obrazka,

2. do układania pociętej pocztówki według wzoru przedstawionego na tablicy,

3. do samodzielnego wykonywania przez dziecko układanki wg modelu - do odwzorowywania sposobu cięć, kolorowania, a następnie cięcia według narysowanych linii,

4. do ćwiczeń w czytaniu - tworzenia podpisu pod pocztówkami, a więc kojarzenia rozsypanek wyrazowych z treścią obrazka na pocztówce,

5. do ćwiczeń w pisaniu - pisanie z pamięci po ułożeniu i odczytaniu etykiet lub samodzielne podpisywanie pocztówki i pisanie zdań,

6. do rozwijania słownictwa biernego i czynnego dziecka.

Korzyści ze stosowania wyżej przedstawionych pomocy

Podczas ćwiczeń dziecka z pocztówkami mamy możliwość wpływania w sposób interesujący i zabawowy na rozwój funkcji niezbędnych w nauce czytania, takich jak: percepcja, analiza i synteza wzrokowa, pamięć i uwaga. Ponadto układanki te dają możliwość wspólnej zabawy osoby dorosłej z dzieckiem, sprzyjają tworzeniu miłej i przyjaznej atmosfery podczas zajęć. Daje to dziecku poczucie bezpieczeństwa, radości i optymizmu. Samodzielne wykonywanie kolejnych zadań pozwala uwierzyć dziecku we własne możliwości, zachęci do rozwiązywania nowych zadań. Dobra, swobodna i serdeczna atmosfera podczas zajęć zapewni koncentrację uwagi i prawidłowy przebieg procesu myślowego, a w rezultacie dobre wyniki pracy.

Propozycje zastosowania pociętych pocztówek podczas zajęć terapeutycznych

• Układanie pociętej pocztówki według wzoru cięć.

• Układanie rozsypanego obrazka według jego treści.

• Wykonywanie kilku układanek.

• Pobudzanie do rozmowy na temat ułożonych obrazków, wymyślanie opowiadań, historyjek.

• Dokładanie do ułożonego obrazka przygotowanych etykiet z napisami i odczytywanie ich.

• Przepisywanie, pisanie ze słuchu lub samodzielne podpisywanie obrazka.

Wzory pociętych pocztówek zaczerpnęłam z:

J. Magnuska i T. Danielewicz „Układanki z pocztówek pomocą w terapii uspokajającej i rozwijającej" w „Zagadnienia wychowawcze a zdrowie psychiczne", 3/1974 .

Przedstawiam 20 wzorów cięć pocztówek ułożonych według stopnia trudności.

 

IV. REBUSY WYRAZOWE

Nieprawidłowa wymowa głosek sz, cz, ż/rz, dż oraz ś, ż, ć, dź, a także r stanowi bardzo duży procent wszystkich wad artykulacyjnych. Ćwiczenia zmierzające do poprawy wymowy tych głosek są wyjątkowo uciążliwe i długotrwałe.

Gdy etap przygotowawczy i następny etap wywoływania głoski jest już osiągnięty, rozpoczyna się żmudna praca nad uzyskaniem pełnej automatyzacji głoski. Rozpoczyna się ona od uzyskania kontroli własnej artykulacji, początkowo w wyrazach, a następnie - w coraz dłuższych wypowiedziach. Jest to proces długotrwały, wymagający wielokrotnych powtórzeń. W celu zachęcenia dzieci do ćwiczeń dążyłam do zwiększenia ich atrakcyjności. W tym celu zebrałam i wykonałam „Rebusy wyrazowe" utrwalające artykulację głosek w wyrazach.

Cel pomocy

• rozwijanie słuchu fonetycznego i świadomości fonologicznej,

• utrwalanie prawidłowej wymowy głosek w wyrazach,

• uświadomienie uczniom elementarnych zasad słowotwórstwa,

• urozmaicenie ćwiczeń,

• doskonalenie techniki czytania i pisania z pamięci i ze słuchu,

• wzbogacanie zasobu słownictwa biernego i czynnego uczniów.

Opis pomocy

Karty, arkusze z narysowanymi kolorowymi rebusami (wielkość każdego obrazka w formacie A-4). Dobrze jest każdą kartę powlec folią lub włożyć do tzw. koszulki foliowej. Zapewnia to trwałość wykonanej pomocy. Treść obrazków na kartach oraz powstające wyrazy zawierają w swej nazwie głoski dentalizowane wszystkich trzech szeregów oraz osobno głoskę r. Ponadto przygotowane są etykietki z napisanymi już wyrazami - do każdego „rozwiązanego" rebusu. Materiał językowy to wyrazy zawierające głoski sz, s, cz, c, ż, z, dż, dz oraz r, l. Głoski te znajdują się w nagłosie, śródgłosie lub wygłosie wyrazów.

Korzyści z zastosowania pomocy

Umożliwiają one osiągnięcie uwrażliwienia na postać fonetyczną i graficzną słowa. Budzą radość mówienia i chęć posługiwania się językiem. Stanowią ciekawe urozmaicenie najdłuższego etapu terapii logopedycznej - utrwalania głosek zaburzonych w wyrazach. Mogą być pomocne w nauce czytania i pisania. Mogą też służyć jako przerywnik innych ćwiczeń.

Propozycje stosowania pomocy

I etap: Nazywamy obrazek. Sylaby (litery) zasłaniamy, by nie rozpraszać uwagi ucznia.

II etap:

A. Wyraz czyta terapeuta, wskazując sposób jego odczytania (oraz tworzenia nowych wyrazów).
B. Uczeń samodzielnie odczytuje wyraz - wodząc palcem od obrazka do sylaby lub odwrotnie.
C. Terapeuta odczytuje wyraz - uczeń, po zastanowieniu się, wskazuje, z połączenia których sylaby i obrazka on powstał.

III etap:

Kilkakrotne powtórzenie wyrazu (zwrócenie uwagi na staranną wymowę głosek w wyrazie).

IV etap:

Sprawdzenie rozumienia utworzonego słowa. Pytania: co znaczy to słowo....? Czy widziałeś....? Gdzie widziałeś....? Jakiego koloru...? Do czego służy....? itp.

Budowanie zdań, opowiadań, krótkich i prostych zagadek, np. Jest słodki i jemy go po obiedzie, co mam na myśli? Deser. itp.

V etap:

Pisanie utrwalanych słów z pamięci (bezpośrednio po odczytaniu) oraz ze słuchu (np. kilka słów - po dłuższej przerwie).

UWAGA!
Podczas ćwiczeń zwracamy uwagę na prawidłową realizację wszystkich głosek w ćwiczonych wyrazach. Pisanie wyrazów stosujemy po uzyskaniu właściwego brzmienia całego słowa.

Przykłady rebusów można znaleźć w:

1. J. Wójtowiczowa „Logopedyczny zbiór wyrazów" WSiP Warszawa 1991;

2. A. Sosna „Wymawiamy poprawnie głoski" WSiP Warszawa 1991.

Przykłady takich prostych rebusów:

---