1. Wielka Teoria Piękna JUSTYNA KRUTAK

Wielka Teoria Piękna dotyczy, jak sama nazwa wskazuje, zagadnienia piękna w ogóle — nie tylko tego, obecnego w sztuce. Można ująć Wielką Teorię Piękna w kilku punktach mówiąc, iż piękno polega na proporcji (matematyka jest metodą ich odkrycia i zrozumienia), ujmowane jest przez rozum (na drodze matematycznej), nie — przez zmysły, a liczba i proporcja są zasadami bytu, głębokimi prawami natury. Teoria ta rządziła niepodzielnie przez ponad 2000 lat. W ciągu tych lat, już właściwie od samych jej narodzin, pojawiały się zastrzeżenia oraz teorie alternatywne, które jednakże nie zdołały przełamać jej monopolu . Przeżywała ona też swoje okresy świetności, na przemian z okresami stagnacji: po latach świetności w XV wieku przyszła zapaść wieku XVI. Kryzys Wielkiej Teorii Piękna zaistniał dopiero na przełomie XVII i XVIII w. wraz z nadejściem wieku rozumu. Pierwsze oznaki zapaści nadeszły już w XVII w. — Kartezjusz utrzymywał, że piękno jest subiektywne i jako takie nie jest warte dociekań filozoficznych, dla Pascala pięknem rządziła moda, według Hobbesa to, co nam się podoba zależy od wychowania. Definitywny kres Wielkiej Teorii położyło oświecenie a potem romantyzm.

2. Mała Teoria Piękna JUSTYNA KRUTAK

Mała Teoria Piękna - Równolegle z Wielką Teorią powstawały także inne, mniejsze teorie. Mówiły m.in., że piękno polega na jedności w wielkości (była bardzo zbliżona do wielkiej teorii), na doskonałości, na odpowiedniości, piękno jest objawieniem się idei w rzeczach. Twierdzono także, że piękno jest w umiarze oraz w przenośni.

3. Romantyczna teoria piękna JUSTYNA KRUTAK

Romantyczna teoria piękna - u progu romantyzmu piękno występowało jako ekspresja. Również w tym czasie przyjęła się teoria Platona, który wyprowadzał piękno z ducha i idei. XVIII wiek był czasem zwrotu w spojrzeniu na sztukę. Pojawiły się pierwsze prądy romantyczne oraz sztuka późnobarokowa, które odbiegały od klasycyzmu. Wielka Teoria, która na nim się opierała traciła więc sens bytu. Podważyły ją przede wszystkim badania psychologiczne badające reakcje człowieka na piękno, które nabrały znaczenia w tamtym okresie. Proste doświadczenie dowodziło, że piękno nie polegało na proporcji czy specjalnym układzie części. Romantycy podeszli do tego radykalniej, uważając że piękno polega właśnie na braku regularności, na wyrażaniu uczuć, co z proporcją nie ma nic wspólnego. Część krytyków podważało także racjonalność piękna. Uważali, że nie można zbudować teorii piękna, ponieważ jest ono irracjonalne. Tym samym negowali nie tylko Wielką Teorie, ale każdą inną.

4. Klasyczna i neoklasyczna koncepcja piękna MAGDA BLAUT

Estetyka określana jest mianem nauki

 o pięknie i o odczuciach, jakie ono w nas wzbudza. Ale czym jest owo piękno? Czy piękno można zdefiniować?1
Starożytni Grecy nazwą piękno obejmowali nie tylko piękne rzeczy, kształty, barwy, dźwięki, ale także piękne myśli i obyczaje. Dla Platona piękny może być ludzki charakter czy też stworzone przez człowieka prawo. Co więcej, Platon nie wiązał wcale tematyki piękna z zagadnieniem sztuki, bo tę pojmował jako naśladowanie świata pozoru, a nie ujawnianie piękna samego w sobie.

Już w V w. p.n.e. pojawiła się jednak definicja alternatywna w stosunku do platońskiego obiektywizmu i absolutyzmu. Jej autorami byli znani nam starożytni relatywiści — sofiści, którzy stwierdzili, że piękne jest to, „co przyjemne dla wzroku i słuchu”. Było to więc ujęcie subiektywistyczne i zarazem sensualistyczne.
Pomimo takich różnic, starożytnym Grekom udało się jednak skonstruować ogólną — „

 przeniesiono później na plastykę, architekturę, rzeźbę, a także klasyczną” teorię piękna, która przetrwała aż do XVIII wieku. Mówiła ona, iż piękno polega na proporcji części, a dokładniej mówiąc — polega na doborze proporcji i właściwym układzie części. Do powstania owej teorii niewątpliwie przyczynili się pitagorejczycy.
Zauważyli oni, iż doskonała proporcja daje się ustalić za pomocą liczb. Punktem wyjścia była w tym przypadku obserwacja harmonii dźwięków: struny współdźwięczną harmonijnie, jeśli stosunek ich długości jest stosunkiem prostych liczb.

Kryzys przedstawionej powyżej teorii był związany z istotną zmianą smaku, która towarzyszyła pojawieniu się całkowicie „nieklasycznej” sztuki późnobarokowej, a potem romantycznej. Już Aleksander G. Baumgarten twierdził w 1750 roku, iż piękno jest dostępne zmysłom, a nie umysłowi. Ponadto w osiemnastowiecznych analizach psychologicznych codziennych doświadczeń starano się pokazać, iż piękno nie polega na jakiejś określonej proporcji i regularnym układzie części. Romantycy twierdzili, że jest wręcz przeciwnie niż chce tradycyjna teoria, gdyż piękno polega właśnie na braku regularności — jest wyrazem uczuć, pełni i żywotności.
Osiemnasty wiek zapoczątkował także krytykę samego pojęcia piękna jako wyrazu wieloznacznego, który odsyła jedynie do najróżniejszych rzeczy, byle się w ten czy inny sposób podobały.
Do opinii krytycznych dołączył się także Immanuel Kant. Według Kanta nie musi to jednak wcale prowadzić do czysto subiektywnego rozumienia przeżyć estetycznych. Jak twierdził, przeżycie i upodobanie estetyczne nie jest wywoływane ani przez samo wrażenie, ani przez sam sąd, lecz przez ich łączne działanie — jest wywołane przez rzecz, która potrafi pobudzać działanie obu, a może do tego doprowadzić tylko taka, która zbudowana jest odpowiednio do naszej natury.
Dlatego też, gdy rzecz taka działa na nas, to działanie jest konieczne i powszechne, umysły ludzkie mają bowiem te same władze, a zatem można oczekiwać, że przedmiot, który oddziałał estetycznie na jeden podmiot, oddziała podobnie na inne. Innymi słowy, piękne jest to, co się podoba z subiektywną koniecznością, w sposób powszechny, bezpośredni i ponadto całkowicie bezinteresownie./

5. Kanony piękna ( Polikleta, Lizyp, Witruwiusz) MAGDA BLAUT

Kanon (sztuka) - zespół wzorców, reguł i metod wytwarzania obowiązujących w danym okresie w odniesieniu do przedstawiania ludzkiej postaci, stylu architektonicznego, lub wszelkich form artystycznych na określonym obszarze.

Pojęcie kanonu zawsze było ściśle powiązane z zagadnieniami proporcji, będąc wyrazem poglądów estetycznych panujących w danym okresie rozwoju kultury. Przykładem jest kanon architektoniczny, który był wyrazem poglądu, iż doskonałość formy w sztuce architektonicznej jest uzależniona od matematycznego stosunku części danej kompozycji do jej całości.

Najstarszy i najdłużej obowiązujący był kanon sztuki starożytnego Egiptu. W starożytnym Egipcie miał znaczenie religijne i polityczne. Określał ściśle sposób obrazowania człowieka zależnie od hierarchii społecznej. Kanon egipski regulował zasady w malarstwie, rzeźbie i płaskorzeźbie. Ewoluował na przestrzeni trzech tysięcy lat, do końca pozostając przy swoich podstawowych założeniach.

Kanony greckie wiążą się z pojęciem idealnych proporcji i modułem. Do najbardziej znanych kanonów greckich należą:

• kanon Polikleta, wg którego wysokość człowieka ma 8 modułów, w tym jeden moduł stanowi wysokość głowy jako 1/8 całego ciała.

• kanon Lizypa, wg którego wysokość człowieka ma 9 modułów, w tym głowa to 1/9 całości.

Kanon w starożytnym Rzymie:

• wg Witruwiusza wysokość człowieka to 10 modułów, moduł to wysokość głowy mierzona od brody do nasady włosów; z jego rozważań korzystali malarze renesansu.

6. Aktualność piękna IWONA MADZIA

Piękno jest wartością która przejawia się w każdej poszczególnej ludzkiej egzystencji. Jego przejaw jest zatem uzależniony od czynników, które tą egzystencję współtworzą, a więc w danej epoce może ono przybierać odmienną postać. W związku z tym jest z jednej strony czymś ahistorycznym, stojącym niejako ponad historią, z drugiej zaś, jest w nią uwikłana.

7. Estetyka transkulturowa MONIKA BALCEREK

Najmłodsza koncepcja początek XX wieku z filozofii kultury. Rozwinęła się za przyczyną Welscha. Głównym przedstawicielem estetyki transkulturowej w Polsce jest Krystyna Wilkoszewska .W ujęciu Welscha mamy do czynienia z rozumem transwersalnym, czyli takim, który staje się możnością przejsć między różnymi formami racjonalności. Analizuje różne racjonalności i pośredniczy miedzy nimi Ele nie buduje ich na podstawie żadnego systemu,

żadnej ostatecznej syntezy. Przyporzadkowuje jedynie dany problem do odpowiadającego mu tpu racjonalności, dokonuje przejść miedzy racjonalnościami, poddaje je krytyce ukazuje nowy charakter racjonalności oraz daje orientacje w powszechnym braku uporządkowania .Nie jest to rozum ustanawiający meta-porządek i hierarchizujący; porusza się jedynie w płaszczyźnie poziomej jest ze swej istoty rozumem przejść. Rozum transwersalny przystaje na pluralizm i swego rodzaju nieuporządkowanie.

8. Arystoteles KASIA BIAŁEK

Arystoteles - jeden z trzech, obok Platona i Sokratesa najsławniejszych filozofów greckich. Stworzył opozycyjny do platonizmu i równie spójny system filozoficzny, który bardzo silnie działał na filozofię i naukę europejską. Chrześcijańska odmiana arystotelizmu zwana tomizmem była od XIII w. i jest do dziś uważana za oficjalną filozofię Kościoła Katolickiego. Założyciel szkoły filozoficznej znajdującej się w Ogrodach Likejonu (od nazwy sąsiadującej z nimi świątyni Apollina Likejosa), co stało się źródłosłowem słowa "Liceum".

Arystoteles położył ogromne zasługi w astronomii, fizyce, biologii i logice, jednak część jego teorii astronomicznych, fizycznych i biologicznych okazała się błędna. Zbyt rygorystyczna akceptacja tych teorii przez przedstawicieli filozofii scholastycznej stała się jedną z przyczyn opóźnienia rozwoju tych nauk w Europie, ale z drugiej strony myśl Arystotelesa zainspirowała do poszukiwania nowych hipotez w kosmologii i fizyce przez krytycznych arystotelików już w XIII i XIV wieku (zwłaszcza tzw. via moderna w filozofii).

9. Pseudodionizy MONIKA BALCEREK

anonimowy pisarz. Pisma jego są szczególnym połączeniem myśli chrześcijańskiej z późnogrecką filozofią, przede wszystkim neoplatońską, która dla swej transcendencji względnie łatwo mogła być zespolona z religią.

Estetyka Pseudo-Dionizego miała wiele wspólnego z estetyką Bazylego i innych wielkich greckich ojców Kościoła IV wieku. Estetyka Pseudo-Dionizego miała właściwe tylko jeden motyw: motyw absolutnego piękna .Głosiła piękno we wszystkich wariantach: piękno jest z absolutu, w absolucie, zmierza do absolutu. Konsekwencją tego jednego motywu sięgały daleko. Przede wszystkim:

1)weszło do estetyki Chrześcijańskiej pojęcie piękna absolutnego.

2)zarazem weszła do estetyki koncepcja emancji piękna zmysłowego z absolutnego ,która spowodowała, że piękno zmysłowe nabrało sensu symbolicznego i reprezentowało piękno absolutne.

3)do estetyki weszło pojęcie światła ; piękno zaczęto określać jako światło ,jasność, blask,

4)sprawy piękna estetyka dionizyjska ze sfery doświadczenia przesunęła częściowo w sferę spekulacji, a częściowo w sferę tajemnicy

PIĘKNO najwyższe dobro i przyczynę wszech rzeczy „wszelki byt pochodzi z Piękna i Dobra ,wszelki trwa w Pięknie i Dobru, wszelki nawraca do Piękna i Dobra” i długo jeszcze tak przemawiał Pseudo-Dionizy w tym stylu, usiłując przeniknąć do prabytu i ostatecznego metafizycznego źródła piękna

10. Pitagoras KASIA BIAŁEK

Pitagoras- grecki matematyk, filozof, mistyk kojarzony ze słynnym twierdzeniem matematycznym nazwanym jego imieniem

Pitagorejczycy twierdzili, że realnymi własnościami bytu jest ilość substancji określona przez geometrię czyli zasady matematyki. Wśród osiągnięć Pitagorasa i jego szkoły wymienia się :

• dowód, że suma kątów trójkąta równa jest dwóm kątom prostym,

• wprowadzenie średniej arytmetycznej,

• konstrukcje wielościanów foremnych i odkrycie dwunastościanu foremnego,

• muzyczny strój pitagorejski (to zupełnie co innego niż komat) - harmoniczne interwały w muzyce, można przedstawić za pomocą prostych stosunków liczbowych.

11. Sokrates NATALIA OLSZEWSKA

Jest symbolem mądrości i filozofii (słynne powiedzenie „wiem, ze nic nie wiem”). Jest ojcem etyki (dziedzina filozofii starająca się odpowiedz na pytanie :”jak żyć, żeby żyć szczęśliwie i godnie?”). Cenił dobra moralne wyżej niż materialne. Nauczał, ze cnota jest najwyższa wartością jaka człowiek posiada i jest podstawa wiedzy. człowiek cnotliwy to człowiek dobry, sprawiedliwy, roztropny, szczęśliwy. Stosował metodę dialogu - za pomocą pytań demaskował pozorna wiedze o życiu ludzi. Uważał, ze każdy jest dobry tylko , nie zawsze wie czym jest dobro. Od czasu Sokratesa uwaga koncentruje się na człowieku - wcześniej interesowano się kosmosem.

12. Platon NATALIA OLSZEWSKA

jako pierwszy uwal, ze człowiek AM dusze. Świat podzielił na :materie i idee (świat ducha, świat wieczny). Stworzył akademie i napisał dialog pt. ”uczta”. Był idealistą.

Trójjednia platonska = dobro+piekno+prawda

Metafora jaskini: uczy, ze człowiek spostrzega świat jedynie pośrednio, kształtując sobie jego obraz na podobieństwo cieni jakie światło ognia rzuca na ścianę.

Państwo Platona

-rządza filozofowie

- klasa obrocnwo

-klasa robotników (żywicieli)

13. Epikurejczycy KASIA BIAŁEK

Epikureizm - kierunek filozoficzny zapoczątkowany w starożytności przez Epikura, w ok. 306 r. p.n.e. kontynuowany także w czasach nowożytnych. Podobnie jak w większości kierunków filozoficznych hellenizmu dla epikurejczyków najważniejszą dziedziną filozofii była etyka - uważali oni, że podstawowym zagadnieniem filozoficznym jest szczęście, które upatrywali w przyjemności.

Epikureizm jest jedną z dwóch najważniejszych antycznych filozofii życia. Dla tego sposobu filozofowania kluczowym pytaniem było: jak osiągnąć szczęście w życiu doczesnym. Były to więc przede wszystkim systemy etyczne. Wszelkie inne rozważania filozoficzne z zakresu czy to teorii poznania, czy metafizyki, miały tu znaczenie drugorzędne i służyły wyłącznie do uzasadniania swoich poglądów w sprawie kluczowego pytania - jak żyć, żeby być szczęśliwym. Mimo takich założeń pierwotnych epikureizmu jego koncepcje metafizyczne, zwłaszcza w teorii poznania, miały później znaczny wpływ na filozofów niemal do czasów współczesnych.

Najbardziej oryginalne było jednak pojęcie śmierci przez Epikura. Twierdził, że nie należy bać się śmierci, bo, jak sam powiedział "dopóki jesteśmy, nie ma śmierci, a gdy ona przychodzi, nie ma nas".

14. Sofiści NATALIA BIAŁEK

nurt filozoficzny w starożytnej Grecji o orientacji humanistycznej i relatywistycznej. Powstał w V wieku p.n.e; także określenie wędrownych nauczycieli przygotowujących uczniów do życia publicznego poprzez nauczanie retoryki,polityki, filozofii, oraz etykii.

Badaniom naukowym nadali oni kierunek humanistyczny. Poprzednio filozofia badała przede wszystkim przyrodę, sofiści położyli nacisk na człowieka i społeczeństwo. Metody badań oparli na empiryzmie, a nie jak poprzednio na dedukcji. Mieli również inny niż poprzedni filozofowie pogląd na naturę poznania. Uważali, że wiedza może spełnić tylko minimalne wymagania, gdyż umysł ludzki nie może ogarnąć absolutu.

Pisma filozoficzne sofistów nie zachowały się, a ich poglądy znane są z krytyk Platona, Arystotelesa. Byli oni krytykowani przez konserwatystów za to, że sprzedawali wiedzę, sprzeciwiali się religii i oligarchii, tradycyjnemu systemowi wartości głosząc wolność ducha. Twierdzili np., że wartość człowieka opiera się na wiedzy, a nie na szlachectwie krwi. "Sofista" oznaczał początkowo "uczonego", później nabrał pejoratywnego znaczenia ("pseudouczony").

Poglądy filozoficzne sofistów

• sensualizm - pogląd filozoficzny głoszący, że wiedzę prawdziwą poznajemy tylko za pomocą zmysłów (empiryzmu);

• relatywizm poznawczy, subiektywizm - prawda jest zależna od punktu widzenia, każdy widzi wszystko inaczej, więc każdy będzie postrzegał inną prawdę (obiektywnej);

• pragmatyzm (praktycyzm) - ważna jest ta prawda która jest praktyczna, nawet jeśli wydaje się absurdem. Praktyczność jest kryterium prawdziwości twierdzeń.

• konwencjonalizm - nie ma prawd powszechnych, są tylko umowy, że jakaś prawda jest powszechna.

• izostenia - koncepcja równosilności sądów, każdemu twierdzeniu można przeciwstawić inne twierdzenie z nim równosilny

Poglądy na temat religii

Według sofistów religia to wymysł człowieka. Jednak filozofowie sofiści byli podzieleni w zdaniach odnośnie jej pochodzenia:

• Krycjasz twierdził, że "strach przed bogami" został wymyślony, aby zmusić ludzi do moralnego postępowania także w ukryciu i kiedy ich czyny nie mogłyby być ukarane.

• Prodikos uważał bogów za wyraz uczuć, zwłaszcza wdzięczności.

• Diagoras uznawał, że przyczyną rozważań o "boskiej sprawiedliwości" jest niesprawiedliwość, jaka panuje w rzeczywistym świecie.

15. Arystoteles NATALIA OLSZEWSKA

Stworzył Likejon (liceum). Napisał „Retorykę: i „Poetykę”. W ostatniej zawarł normy określające normy budowy tragedii i eposu. Głosił zasadę złotego środka - pewne optimum, które człowiek może osiągnąć.

16. Stoicy KATARZYNA PAZDAN

Szkoła filozoficzna, założona przez Zenona z Kitionu, nazwana tak od stoi, czyli od portyku w Atenach, w którym Zenon nauczał.

Stoicy głosili, że istnieje harmonia między człowiekiem, który jest mikrokosmosem, a wszechświatem, który jest makrokosmosem. Logos (rozum lub dusza świata) kieruje wszechświatem, a ludzie powinni tylko sprawować kontrolę nad swoimi namiętnościami tak, aby żyć zgodnie z naturą i jej prawami.

Stoicyzm jest przede wszystkim filozofią moralności, głosi jednak także panteistyczną kosmologię, według której wszystko jest przeniknięte przez Boga i Boże oddziaływanie. Przez całe stulecia był to przeważający pogląd wśród intelektualistów w świecie grecko-rzymskim. Jego zwolennikiem był Seneka i Marek Aureliusz.

17. Plotyn SIUTA KATARZYNA

Plotyn - filozof starożytny, twórca systemu filozoficznego zwanego neoplatonizmem. Młodość spędził w Aleksandrii. Tam w 28 roku życia rozpoczął studia filozoficzne pod okiem Ammoniosa Sakkasa. 12 lat później, ok. 244 roku, przeniósł się do Rzymu, gdzie założył własną szkołę (najpierw w Mitylenie, potem w Atenach). Przekształcił system Platona w doktrynę emanacyjną o charakterze monistycznym. Zasadniczymi motywami stworzonego systemu były: 1) transcendentna teoria absolutu, 2) fenomenalistyczna teoria materialnego świata (rozumianego jako odzwierciedlenie idei w materii), 3) ekstatyczna teoria poznania, sztuki i cnoty, pojętych jako narzędzia zespolenia z absolutem. W swoim dorobku Plotyn pozostawił 54 rozprawy, które zostały uporządkowane i ułożone w 6 dziewiątek, czyli Ennead, przez Porfiriusza. Obejmują one rozważania: 1) etyczne, 2) fizykalne, 3) kosmologiczne, 4) o duszy. 5) o rozumie, 6) o najwyższych kategoriach, takich jak: byt, dobro, jedność. Stworzony przez Plotyna system miał licznych zwolenników w trzech różnych szkołach filozoficznych: aleksandryjsko-rzymskiej, syryjskiej Jamblicha, ateńskiej, której głównym przedstawicielem był Proklos. W okresie późniejszym oddziałał na filozofię chrześcijańską. W średniowieczu miał zwolenników, takich jak: J. S. Eriugena, J. Duns oraz Mikołaj Kuzańczyk. W różnych postaciach nawiązywała do niego nowożytna metafizyka.

18. Sceptycy IZABELA KASTELIK

Sceptycy-określenie greckich zwolenników szkoły filozoficznej wywodzącej się od Pyrrona z Elidy, zaprzeczająca możliwości poznania prawdy i postulująca powstrzymywanie się od sądów - prawda bowiem niedostępna jest dla człowieka. Słynni sceptycy: Kartezjusz, Cyceron.

Sceptycy stawiali trzy podstawowe pytania:

Jakie są własności rzeczy?
Jak mamy się wobec rzeczy zachować?
Jakie są następstwa naszego wobec nich zachowania?

Trzy zasady sceptycyzmu to, które odpowiadają na te pytania to:

*nie należy wyrażać ostatecznego osądu (epoche) - ze względu na możliwość popełnienia błędu, gdyż każde zdanie aktualnie uważane za prawdziwe może się okazać kiedyś fałszywe

*spokój duszy (ataraksja) - wszelki niepokój wynika z dążenia do poznania i oceny rzeczy, spokój zaś można osiągnąć zachowując obojętność,

*wstrzymanie się od działania - czym więc się kierować w życiu? - koniecznością biologicznego przeżycia, obyczajem środowiska, w którym się żyje, wyuczonymi technikami

Rodzaje sceptycyzmu:
Sceptycyzm religijny - zwalcza albo wiarygodność religijnej tradycji, albo uzasadnienie religijnego światopoglądu w ogóle i prowadzi bądź do wolnomyślicielstwa, bądź do areligijności.
Sceptycyzm etyczny albo moralny - podważa uznane wartości moralne, aby je przewartościować albo odrzucić (sofiści, Nietzsche)
Sceptycyzm teoretyczny - zwraca się albo przeciw przyjmowaniu założeń bez dalszych badań za pewne, albo wątpi (sceptycyzm absolutny) w możliwość poznania w ogóle. Przedstawicielem sceptycyzmu absolutnego był właśnie Pyrron z Elidy.
Sceptycyzm metodyczny stworzony przez Kartezjusza za przedmiot poznania filozoficznego uważał treści świadomości człowieka (antropocentryzm , subiektywizm), a za kryterium prawdy jasność i wyraźność sądów.

„Zwątpiwszy we wszystko, w co mógł zwątpić, Kartezjusz odnalazł pewność w sądzie: cogito ergo sum (myślę więc jestem; wątpię we wszystko, ale nie mogę zwątpić w to, że wątpię, skoro więc wątpię, to myślę, jak myślę, to jestem) i w odkryciu kryteriów gwarantujących jego prawdziwość, a mianowicie w "jasności i wyraźności"" - filozofia Descartesa

19. Św Augustyn KATARZYNA PAZDAN

Aurelius Augustinus (354-430) uznawany jest za jeden z największych autorytetów filozoficznych Kościoła. Patron teologów, drukarzy, browarników. Nawrócił się późno, lecz został biskupem.

Był utalentowanym pisarzem i jeszcze większym pogromcą wszelkich herezji. Twórca filozoficznej reguły wiary, krytyk pogaństwa. Jego filozofię cechował skrajny teocentryzm. Augustyn chwalił Boga, któremu przypisywał charakter osobowy i strukturę trynitarną (Trójca Św.), uznawał za byt najwyższy, wieczny, niezmienny i absolutnie różny od świata. Stwierdzał, że poznać Go można wyłącznie przy pomocy tzw. iluminacji, udzielanej w akcie nadprzyrodzonej łaski przez Poznawanego.

W człowieku radykalnie odseparował duszę od ciała, widząc w niej substancję samoistną, a ponadto o wiele odeń doskonalszą i nieśmiertelną, zdolną do obcowania z prawdami wiecznymi.

Zło to nie realny byt, ale brak dobra; pochodzi od wolnych stworzeń, zwłaszcza od człowieka mogącego wybrać to, co niższe, kosztem wartości wyższych. Właściwego wyboru dokonują ci, których Bóg z własnej woli obdarzył łaską, bez żadnych zasług z ich strony. Ci też według Augustyna przeznaczeni są do zbawienia, pozostali zostaną potępieni.

Z tą koncepcją związana była wizja historiozoficzna ujmująca dzieje świata jako konflikt "państwa Bożego" (civitas Dei) z "państwem ziemskim" (civitas terrena) kierowanym przez szatana; ostatni etap ich walki rozpoczęło przyjście na świat Jezusa Chrystusa, a zakończy pochłonięcie czasu przez wieczność i ostateczny rozdział obu dominiów.

20. Św Tomasz z Akwinu ILONA KUTRZYK

Św.Tomasz z Akwinu , Akwinata filozof scholastyczny, teolog, członek zakonu dominikanów. Był jednym z najwybitniejszych myślicieli w dziejach chrześcijaństwa. System filozoficzny Tomasza można najkrócej scharakteryzować jako konsekwentne przystosowanie klasycznych poglądów Arystotelesa do treści zawartych w teologicznej doktrynie chrześcijańskiej. Według św. Tomasza nie jest bezpośrednio znany umysłowi ludzkiemu ani Bóg, ani dusza, ani żadne prawdy ogólne. Człowiek rodzi się bez wiedzy i zdobywa ją dopiero w czasie życia.

21. Cyceron SIUTA KATARZYNA

Marcus Tullius Cicero- mówca rzymski, popularyzator filozofii greckiej, polityk, słynny ze stłumienia spisku Katyliny. Stronnik optymatów. Zamordowany wraz z bratem Kwintusem na polecenie Marka Antoniusza, który zemścił się w ten sposób za wygłoszone przeciw niemu Filipiki.Jego ogromny dorobek literacki stanowią dzieła retoryczne: De oratore (O mówcy), Brutus, Orator, a także dzieła filozoficzne: De re publica (O państwie), De officiis (O powinnościach), De finibus bonorum et malorum (O granicach dobra i zła) i inne. Szczególną wartością odznaczają się Listy Cycerona. Najcenniejsze są jednak mowy, w tym: Mowy przeciwko Katylinie, W obronie Milona i Filipiki przeciwko Antoniuszowi oraz Mowy przeciwko Werresowi. Cycero, jako homo novus (czyli jako pierwszy w rodzinie sprawujący wysoki urząd), rozpoczął swą karierę jako kwestor w 75 roku p.n.e. na Sycylii w mieście Lilibeum, w 69 został edylem kurulnym, w 66 pretorem, w 63 - wraz z Gajuszem Antoniuszem Hybrydą - konsulem. To właśnie za konsulatu wykrył spisek Katyliny, co zostało opisane w De coniuratione Catilinae Salustiusza. W kulturze Europy stał się symbolem mówcy i obrońcy wolności republiki.

22. Izydor z sewilli SIUTA KATARZYNA

Izydor - arcybiskup Sewilli, katolicki święty, doktor Kościoła. Pochodził z rodziny, która liczy kilku świętych: św. Leandra i św. Fulgencjusza - braci św. Izydora, oraz św. Florentynę - ich siostrę. Wśród nich najsłynniejszym jest św. Izydor. Izydor pochodzi prawdopodobnie z Nowej Kartaginy w Murcji, ze znakomitej rodziny rzymsko-hiszpańskiej. W czasie najazdu cesarza wschodniorzymskiego na Hiszpanię jego ojciec, Sewerian, miał z żoną i dziećmi uciec do Sewilli w roku 554, gdzie w tym samym roku miał mu się urodzić św. Izydor. Św. Izydor jako chłopiec nie lubił nauki, a zdobywanie wiedzy nie było jego ulubionym zajęciem. Po rychłej śmierci rodziców wychowaniem młodszego rodzeństwa zajął się najstarszy brat, św. Leander, który był wówczas arcybiskupem w Sewilli. Ariański król Wizygotów, Leowigild skazał też na wygnanie św. Leandra (584), pozbawiając go stolicy biskupiej. Po śmierci św. Leandra św. Izydor został wybrany na jego miejsce metropolitą Sewilli. Przez 35 lat rządził archidiecezją, umacniał Kościół w Hiszpanii, zwołując synody, tworząc szkoły i domy zakonne. Uważał, że należy kształcić młodzież, przekazując jej na wszelkie sposoby wiedzę, aby była mądra i pobożna. Na synodach uchwalano prawa, dotyczące karności religijnej i życia kościelnego. I tak na synodzie narodowym w Toledo (633) ułożono symbol wiary, który przez długie wieki był odmawiany w liturgii nie tylko w Hiszpanii, ale poza jej granicami. Ustalono również dla całego państwa jednolitą liturgię i wyznaczono stałe terminy dla synodów. Mówiono o nim, że polotem dorównywał Platonowi, wiedzą - Arystotelesowi, wymową - Cyceronowi, wszechstronnością - Dydymowi, powagą - św. Hieronimowi, nauką - św. Augustynowi, a jego świętość życia porównywano do św. Grzegorza Wielkiego. Zostawił także trwały ślad w literaturze kościelnej Przed śmiercią kazał zanieść się do katedry i w obecności biskupów sufraganów (pomocniczych), kapłanów i ludu zdjął swoje szaty biskupie, a wdział pokutny wór, głowę posypał popiołem i zalany łzami odbył spowiedź publiczną. Błagał, by mu odpuszczono jego przewiny i zaniedbania, i by się za niego modlono. Potem przyjął Komunię Świętą i pożegnał się ze wszystkimi pocałunkiem pokoju. Zaniesiony do swojej izby, zmarł po 4 dniach, w wieku 82 lat. Św. Izydor z Sewilli uchodzi za najwybitniejszego z biskupów-świętych, jakich wydała Hiszpania. Podczas, gdy Jan Chryzostom uważany jest za największego kaznodzieję Kościoła Wschodniego, tak Izydor postrzegany jest często za autora najpiękniejszych i najcelniejszych kazań Kościoła Zachodniego. Kanonizacja formalna św. Izydora z Sewilli odbyła się dopiero w 1598 roku, kanonizował go Klemens VIII . W 1722 papież Innocenty XIII ogłosił św. Izydora doktorem Kościoła. Jego wspomnienie liturgiczne w Kościele katolickim obchodzone jest 4 kwietnia. W ikonografii św. Izydor przedstawiany jest jako stary biskup, u stóp którego znajduje się książę. W ikonografii można go zobaczyć również z piórem w ręku oraz z księgą Codex etimologiarum, z ulem lub pszczołami (co symbolizuje jego mądrość), z pastorałem, nimbem wokół głowy, krzyżem i jadącego na koniu. Jest patronem Internetu, internautów, Hiszpanii, informatyków, programistów. Św. Izydor jest również patronem miasta Cres, na chorwackiej wyspie Cres. W kościele parafialnym Matki Bożej Śnieżnej w mieście Cres, w nawie ołtarza znajdują się relikwie z mocami świętego. W tej samej miejscowości znajduje się również kościółek św. Izydora z XII w.

23. Kartezjusz MAGDA M.

KARTEZJUSZ- francuski filozof, matematyk i fizyk, jeden z najwybitniejszych uczonych XVII wieku, uważany za prekursora nowożytnej kultury umysłowej.

Jako filozof Kartezjusz był skrajnym racjonalistą. Próbował on różnych doświadczeń by zastosować do filozofii swoją, wziętą z matematyki zasadę znalezienia podstawowego aksjomatu (zdanie przyjmowane za prawdziwe), który by był absolutnie pewny i od którego można by wywieść drogą dedukcji resztę systemu. Analizując podstawy wszystkich sobie znanych systemów filozoficznych, zauważył, że niemal dla każdego stwierdzenia filozoficznego można sformułować jego antytezę i że nie ma sposobu aby ustalić, które z tych twierdzeń jest prawdziwe. Jedyną rzeczą, której nie da się zaprzeczyć jest to, że w danym momencie myślimy.

Filozofia Kartezjusza jest przejściem od scholastyki do oświecenia. Tak jak scholastycy, stawia on sobie za zadanie ustalenie systemu i związku dla zasadniczych prawd nauki i religii. Nowością jest jednak to, że jedynie matematykę uznaje za naukę, matematyzuje naturę i uznaje jedynie rozumowe myślenie za źródło poznania. Na tym też polega jednostronność jego rozumowania, z którym łączy się pogarda dla historii, tym samym dla pojęć w filozofii. Wychodząc, tak jak św. Augustyn z zasadniczego zwątpienia o wszystkim co nazywamy poznaniem, dochodzi Kartezjusz do odkrycia, iż jedynie tylko uświadomienie sobie zwątpienia jest bezwzględnie pewne. Wątpienie jest aktem myśli, więc stwierdza równocześnie istnienie myślących ludzi. Tak dochodzi do swego pierwszego twierdzenia: „cogito ergo sum” („myślę więc jestem”). Ponieważ wszystkie twierdzenia o mojej osobie mogę odrzucić, a nie mogę odrzucić tylko myślenia, bo choćbym je odrzucił, to jednak negując je - myślę, przeto wynika z tego, że istota człowieka polega na myśleniu. Wyklucza poza myśleniem każdą inną treść świadomości. Wedle tej zasady w naszym myśleniu znajdziemy idee różnego gatunku, częściowo wrodzone, częściowo nabyte, częściowo wynalezione. Między nimi idea Boga zajmuje pierwsze miejsce. Ponieważ człowiek jest niedoskonały i otacza go jedynie niedoskonałość i doczesność, a Boga z konieczności musimy sobie wyobrażać nieskończonym i doskonałym, przeto idea Boga nie może powstać z człowieka. Ona jest przez Boga w niego wlana, czyli wrodzona, tak jak jest mi wrodzona idea mnie samego. Bóg jest przyczyną idei Boga w nas, a zarazem wszystkich prawd wiecznych. Istnienie Boga jest zatem takim samym pewnikiem jak cogito ergo sum i jak prawdziwość jasnych i dokładnych twierdzeń odnajdywanych w naszym myśleniu. W przeciwnym bowiem razie Bóg byłby oszustem, jeśliby nam dał rozum, który by nas stale wprowadzał w błąd, co jest niemożliwe.

24. B. Pascal. MICHALINA WRÓBEL

Propagator zasady rozdziału nauki od religii i rozumu od wiary. Twierdził, że wiara i nauka mogą współistnieć, jednak teologia opiera się na prawdzie nie naukowej.

Mówił: "są dwie przesady: wykluczyć rozum, przyjmować tylko rozum".

Przekonanie Pascala o nieprzydatności rozumu w procesie poznawczym doprowadziło do sformułowania tezy, że człowiek może poznać rzeczy nadprzyrodzone przez serce i wiarę. Porządek serca, twierdził, jest różny od porządku rozumu. Sceptycyzm poznawczy stał się podstawą mistycyzmu i fideizmu Pascala.

Drugi obok Kartezjusza barokowy filozof, twierdził, iż człowiek nie może w sposób bezsporny dowieść rozumnego istnienia Boga, musi jednak przyjąć jedną z dwóch możliwości: założyć, że Bóg istnieje (po śmierci osiągnie się życie wieczne, w przeciwnym razie, gdy okaże się, że Boga nie ma, człowiek nie traci niczego);
przyjąć, że Boga nie ma (jeśli go rzeczywiście nie ma, nic się nie stanie, lecz w przeciwnym razie można utracić życie wieczne);
Z perspektywy ludzkiego losu wiara jest "opłacalna" - człowiek wierzący mniej ryzykuje, kosztem małych wyrzeczeń zyskuje perspektywę wieczności.

Pascal stwierdził wtedy, że "Człowiek jest trzciną najsłabszą w przyrodzie, ale trzciną myślącą. Nieco mgły, kropla wody starczy, by go zabić. Lecz niechby był zgnieciony przez wszechświat cały, to jeszcze byłby szlachetniejszy od tego, co go zabija: gdyż on wie, że umiera. Cała tedy godność nasza leży w myśli". Taka wypowiedź świadczy, że autor wie, iż człowiek jest słaby i jego jedyną bronią w walce z silną przyrodą jest umysł

25. G. W. Leibniz NATALIA STANIAK

Gottfried Wilhelm Leibniz - niemiecki filozof, prawnik, dyplomata, matematyk oraz fizyk.

Jest między innymi autorem dwóch terminów: teodycea i monada.

Teodycea to obrona Boga, usprawiedliwienie Go mimo zła istniejącego na świecie. W oparciu o rozumowe argumenty, Leibniz udowadnia wszechmoc Boga, jego wielkość i to, że stworzył najlepszy z możliwych światów. A zło jest swoistym efektem ubocznym dzieła stworzenia. Jako stworzone nie może być doskonałe. Niekiedy też bywa użyteczne, jak ból, który ostrzega albo kara dla poprawy. I jest także konsekwencją wyboru Stwórcy: albo człowiek niewolny i nie czyniący zła, albo wolny z możliwością błądzenia.

Natomiast monada to jego koncepcja budowy świata. Monady to podstawowe komórki, swoiste atomy, takie klocki Lego. Lecz różniące się od klocków tym, że same w sobie stanowią odrębne światy, choć tworzą jeden świat. Monady to ludzie, ale też siły i wartości. Choć nie mają okien i żyją tylko dla siebie, to są razem i tworzą harmonię tego świata. Jego główne dzieła to Teodycea właśnie i Monadologia.

26. E. de Condillac NATALIA STANIAK

Étienne Bonnot de Condillac - francuski filozof i duchowny, członek Akademii Francuskiej, jeden z głównych przedstawicieli francuskiego oświecenia.

Potrafił godzić jaskrawe sensualistyczne poglądy z lojalnością wobec Kościoła. Wszelka wiedza ma początek w doświadczeniu zewnętrznym, uzyskiwanym za pomocą zmysłów. Condillac powrócił do dawnej koncepcji, wedle której wszelkie doświadczenie było zmysłowe pochodziło ze zmysłowych wrażeń.

Wg Condillaca umysł ludzki jest całkowicie bierny i jest on jedynie zbiornikiem wrażeń doznanych i zapamiętanych. Umysł ludzki nie tylko nie posiada idei wrodzonych, ale i wrodzonych dyspozycji, nie tylko cała jego treść pochodzi z wrażeń, ale tak samo i jego funkcje; one też wytwarzają się dopiero na skutek działania wrażeń.

Wrażenia, dostarczane przez zmysły, są tylko stanami umysłu. Wąchamy zapach kwiatów, a nie kwiaty i w ogóle znamy wrażenia, a nie rzeczy. Jeden tylko dotyk wskazuje na istnienie rzeczy zewnętrznych poza umysłem, jednakże i jego wrażenia są tylko stanami podmiotowymi.

Nasze pojęcia są tylko znakami, nasze wrażenia są tylko stanami subiektywnymi; dają nam niewiele wiadomości o rzeczach i o własnej jaźni. Te nominalistyczne i idealistyczne wyniki uchroniły Condillac'a od wyciągnięcia z doktryny sensualistycznej wniosków metafizycznych, a tylu było przed nim i po nim sensualistów, którzy stąd iż, wszelkie poznanie jest zmysłowe, wywodzili, że i wszelki byt jest zmysłowy, a więc materialny, czyli z sensualizmu wywodzili materializm. Sensualizm Condillac'a pozostał wyłącznie teorią psychologiczną.

Filozofię Condillaca najlepiej prezentuje szczegółowo analizowany przez niego przykład posągu, obdarzonego zdolnością odbierania wrażeń tylko jednego zmysłu. Zdaniem Condillaca już ta jedna zdolność wystarczy, by posąg rozwinął w pełni życie umysłowe. Różnica w natężeniu wrażeń wytwarza uwagę, która wytwarza się z postrzegania różnic; ślady poszczególnych wrażeń wytwarzają pamięć, a napływ kolejnych wrażeń pociąga za sobą ich porównywanie, to zaś - sądzenie.

27. Immanuel Kant NATALIA BIAŁEK

filozof niemiecki, profesor logiki i metafizyki na Uniwersytecie Królewieckim.

Twórca filozofii krytycznej lub transcendentalnej, zakładającej, że podmiot jest poznawczym warunkiem przedmiotu. Podstawowymi cechami jego koncepcji filozoficznej są: agnostycyzm poznawczy względem tak zwanych noumenów ("rzeczy samych w sobie" np. Boga, materii) oraz aprioryzm w stosunku do zjawisk.

Jego głównym wkładem w filozofię zachodnią było zniesienie opozycji pomiędzy racjonalizmem (por. Kartezjusz) a empiryzmem (por. Hume). Do osiągnięć kantyzmu odwołuje się między innymi neokantyzm (kontynuacja), fenomenologia (rewizja) oraz pozytywizm logiczny (opozycja).

Streszczenie filozofii Kanta

Przyjął za podstawę brak jakichkolwiek wstępnych założeń z wyjątkiem uznania zasad elementarnej logiki. Badania takie nazywał transcendentalnymi, ponieważ dokonuje się w nich wykroczenie poza zastaną wiedzę. Poszukując sądów, które byłyby bezwyjątkowo prawdziwe, a zarazem niosły wiedzę o świecie, stworzył teorię bazującą na tak zwanych sądach syntetycznych a priori. Zdaniem Kanta występują one w arytmetyce oraz geometrii i traktują o dwóch nieredukowalnych składnikach naszych wrażeń: czasie oraz przestrzeni. Istotą jego koncepcji było jednak to, iż uznał, że sądy takie pojawiają się też w metafizyce.

Czas i przestrzeń są formami, w które zostają wtłoczone nasze wrażenia zmysłowe. Innym rodzajem form są kategorie, pozwalające na pojęciowe ujmowanie przedmiotów. Dwie główne to przyczyna i substancja. Tym, co możemy poznawać, czyli fenomenami, są zjawiska zapośredniczone przez zmysły i ujęte w czasowe, przestrzenne, przyczynowe oraz substancjalne formy. O tym, co się za nimi kryje - rzeczach samych w sobie, czyli noumenach - nie wiemy nic.

Nasz rozum spekulatywny tworzy idee Boga, duszy i kosmosu. Naturalną ludzką potrzebą jest zgłębianie tych idei, ale prowadzi ono na manowce. Nie sposób przejść od codziennego doświadczenia do tych konstruktów. One również należą do noumenów. Nic o nich nie wiemy. Takie stanowisko nazywa się agnostycyzmem poznawczym.

Obok rozumu spekulatywnego istnieje rozum praktyczny. Jego domeną są prawdy o charakterze regulatywnym, czyli - innymi słowy - normatywnym. Mają one charakter aprioryczny, są więc równie niepodważalne, jak sądy matematyki, lecz dotyczą sfer moralności oraz estetyki. Najogólniejsza spośród tych zasad - imperatyw kategoryczny - mówi, że należy postępować zawsze wedle takich reguł, co do których chcielibyśmy, aby były one stosowane przez każdego i zawsze.

Rozum praktyczny tworzy postulaty. Należą do nich tezy o istnieniu wolnej woli, nieśmiertelnej duszy oraz Boga. Wolna wola jest konieczna, żeby zasady moralne miały sens. Nieśmiertelna dusza, aby możliwe było nieskończone dążenie do doskonałości moralnej. Bóg, by doskonałość moralna i szczęście mogły współistnieć. Doskonałość moralna i jej jedność ze szczęściem nie przejawiają się w świecie naszych doświadczeń. Są one właściwe wspomnianym bytom wyższym. Rozum praktyczny radzi sobie z problemami, które nie leżą w mocy idei rozumu spekulatywnego, za pomocą postulatów.

28. Emmanuel Levinas ANIA ŚWIĄTEK

- filozof francuski (pochodzenia żydowsko-litewskiego) oraz komentator Talmudu.

Poglądy:

Lévinas w swych rozważaniach na temat podmiotu wychodzi od relacji, którą uważa za fundamentalną, relacji między bytem a byciem. Jest ona pierwotniejsza od relacji podmiot-świat. Człowiek nie jest w stanie uciec od swojego bycia. Bycie ciąży nad człowiekiem. I na tej płaszczyźnie rozgrywa się w człowieku dramat i cierpienie.

Aby go zakończyć człowiek jest zaproszony do „ucieczki”, do odejścia od siebie samego. By uzasadnić swą tezę Lévinas analizuje następujące fenomeny: znużenie, lenistwo i zmęczenie. Aby lepiej wyjaśnić relację jaka zachodzi między bytem a byciem, Lévinas tworzy koncepcję „il y a”. Zgodnie z nią podmiot wyłania się z anonimowego bycia („il y a”), a cały proces nazywa hipostazą. W hipostazie podmiot bierze na siebie swoje własne bycie i zamyka się sam w sobie. Podmiot staje się monadą, którą charakteryzuje samotność. Zbawienie od samotności dają człowiekowi w różnym stopniu: świat, śmierć oraz drugi. Świat daje możliwość wyjścia z siebie i skierowania się ku światu, który wydaje się być transcendentny. Jednak wraz z używaniem go staje się immanentny, a byt wraca znów do siebie. Świat pozwala podmiotowi wyjść z siebie, ale nie na długo - podmiot zawsze będzie wracał do siebie. Śmierć stawia podmiot w relacji do czegoś, czego istotą jest inność. Wobec śmierci byt odwraca się od aktywności do bierności. Śmierć oddziela byt od bycia, ale jednocześnie nie pozwala na to by ja mogło przeżyć to rozdzielenie. Szukając takiej transcendencji, w której człowiek mógłby uwolnić się od siebie, a jednocześnie przeżyć, Lévinas stawia przed człowiekiem dwa fenomeny: kobiecość oraz ojcostwo.

29. G. W. F. Hegel MAGDA M.

Georg Wilhelm Friedrich Hegel-niemiecki filozof, twórca klasycznego systemu idealistycznego.

Zadanie idealizmu: jednoznaczna dedukcja zjawisk z absolutu. Aby to spełnić, absolut musi z nieokreślonego stać się określonym. To zadanie, które stawia sobie każda nauka, postawił sobie i Hegel. Jest on przekonany, że dedukcja się uda, jeśli pojmiemy absolut jako ducha, rozwijającego się z siebie. Takie ma znaczenie jego twierdzenie, że substancja musi stać się podmiotem. Zasadniczą tezą filozofii idealistycznej jest, że poznanie pojęć musi iść poprzez organizację ducha, umysłu. Umysł ten, ograniczony u Kanta tylko do rodzaju ludzkiego, spowodował rozbicie bytu na zjawisko i rzecz samą w sobie. U Hegla stwierdzamy tożsamość myślenia i bytu, powracamy do zdecydowanego racjonalizmu, nie nieokreślonego jasno jak przed Kantem, ale uświadomionego i świadomego swego znaczenia i swych konsekwencji. Świat jest historią rozwoju absolutnego ducha, który mając puste pojęcie samego siebie w logice metafizycznej, przechodzi poprzez etap uzewnętrznienia się w świecie zewnętrznym do pełnej świadomości absolutnego ducha. Tu spotykamy się z metodą dialektyczną, zapoczątkowaną w starożytności przez Platona, a rozwiniętą w ciekawy sposób przez idealistyczny romantyzm niemiecki. Istotą rzeczywistości i prawdy jest sprzeczność. Jest ona równoznaczna z pojęciem zmiany, stawania się, wieczną pamięcią nieskończonego zadania. Twierdzenie, przeczenie, synteza, oto prawdziwe życie rzeczywistości i prawdy. Tak rozwija się duch, tak rozwija się indywiduum, tak rozwija się natura. Rzeczywistość i prawda, to nieustannie dokonująca się synteza wiecznych sprzeczności. Każde pojęcie zawiera w swej istocie własne zaprzeczenie, z czego wynika poznawcza tendencja do wytworzenia wyższej syntezy, która znów z kolei jest twierdzeniem, zawierającym w sobie własne zaprzeczenie. Jest to jednak nie tylko dialektyka filozoficznego myślenia, ale jest to też rozwój rzeczywisty świata, jest to akord ducha, który wyraża się w świecie, by wyzwolić się do pełnej świadomości. Stałe etapy tej drogi to kategorie myślenia i rzeczywistości. Rozwój dialektyczny pojęcia jest zarazem rozwojem logiki i metafizyki. Z dialektycznej metody Hegla wynika jego zasadniczy podział systemu własnej filozofii.

30. M. Stirner SABINA FROELIK

31. S. Kierkegaard MICHALINA WRÓBEL

SØREN AABYE KIERKEGAARD - duński teolog, filozof
Filozofia Kierkegaarda kształtowała się pod wpływem głębokiej religijności domu rodzinnego i przejawianej przez jego ojca obsesji grzechu; duży wpływ na niego miały też zerwane zaręczyny z Reginą Olsen.
Kierkegaard nie stworzył żadnego pełnego systemu filozoficznego, a jego prace są bardzo osobistymi, na wpół poetyckimi esejami, w których próbuje się on rozprawiać z własnymi, dręczącymi go wątpliwościami natury etyczno-religijno-egzystencjalnej. Przy okazji jednak rozważa on szereg podstawowych zagadnień filozoficznych z teorii bytu i teorii poznania w sposób, w jaki nikt przed nim tego wcześniej nie czynił. Wnioski z tych rozważań stały w silnej opozycji do dominującego wówczas w filozofii racjonalizmu heglowskiego i panteizmu i za życia Kierkegaarda przeszły właściwie bez echa.
Podstawowym zagadnieniem dręczącym Kierkegaardam, który przewija się przez jego wszystkie dzieła jest poczucie absurdu śmiertelnej, ludzkiej egzystencji w obliczu czy to wszechmocy i nieskończoności Boga, czy też w obliczu niewiary w Boga i przyjmowania istnienia całkowicie obojętnej dla losu człowieka, wiecznie istniejącej przyrody.
W Bojaźni i drżeniu (Frygt og Bæven, 1843) filozof zadaje pytania o związek etyki z religią - czy działania nieakceptowalne z puktu widzenia etyki są usprawiedliwione obowiązkiem wobec Boga? Czy można mówić o istnieniu takiego obowiązku? Czy bycie 'rycerzem wiary' oznacza zamknięcie oczu na absurdy, do których ślepa wiara prowadzi? Czy lepiej pogrążyć się w bierności?

32. F. Nietzche IWONA MADZIA

niemiecki filozof, który zakwestionował podstawy chrześcijaństwa i moralność tradycyjną. Jest chyba najbardziej kontrowersyjną postacią filozofii nowoczesnej. Nietzsche odrzucał wszystko, co słabe i niedoskonałe, odrzucał sprawiedliwość, altruizm, litość i poświęcenie dla innych. Zarzucano mu relatywizm moralny- celowe zamazywanie granicy między dobrem i złem .Na bazie jego poglądów stworzono teorie filozoficzną Nietzcheanizm

33. Scientyzm MAGDA M.

(od łac. scientia - wiedza) - zespół poglądów filozoficznych głoszących, że prawdziwą i w pełni uzasadnioną wiedzę o rzeczywistości dostarczają jedynie nauki przyrodnicze. Rozwinął się w drugiej połowie XIX wieku z empiryzmu i pozytywizmu. Za jego twórcę uważa się Augusta Comte. Według tego poglądu nauki szczegółowe, wolne od nieweryfikowalnych eksperymentalnie teorii, które nie mają ambicji wyjaśniania wszystkiego na podstawie jednej, apriorycznie (a priori tj. przed doświadczeniem) przyjętej zasady filozoficznej, są jedyną drogą do uzyskania rzetelnej wiedzy o rzeczywistości. Tylko te zagadnienia mogą być sensownie rozwiązane, bądź dadzą się wyjaśnić językiem tak zdefiniowanych nauk szczegółowych. Wszystkie inne problemy są nierozstrzygalne (z powodu ograniczeń metody) lub całkowicie nonsensowne i wynikają z niejasności językowych. Idea scjentyzmu jako postawy myślowej wyraża się w haśle: "Nauka zamiast religii".

34. E. Husserl (fenomenologia). PATRYCJA TŁUSTOCHOWICZ

 matematyk i filozof, jeden z głównych twórców fenomenologii. Filozofia Husserla miała duży wpływ na myślicieli takich jak Martin Heidegger, który był jego uczniem. Początkowo Husserl próbował sprowadzić prawa logiki i arytmetykę do praw psychologicznych, jednak później stał się krytykiem i przeciwnikiem psychologizmu, twierdząc, że nie da się zredukować logiki do psychologii.

W filozofii Husserla świadomość jest intencjonalna, czyli zawsze jest świadomością czegoś, zwraca się ku czemuś. Husserl odróżnia akty psychiczne (akt świadomości w terminologii husserlowskiej to noeza) od tego, do czego te akty intencjonalnie się odnoszą, czyli obiektów świadomości (noematów). Teorie swoje Husserl zawarł w: Philosophie der ArithNiemieckimetik (tom 1-2, 1891) napisanej w duchu psychologizmu, Logische Untersuchungen (1900-1901), zawierającej program fenomenologii i krytykę psychologizmu oraz w Ideen zu einer reinen Phenomenologie und phenomenologischen Philosophie (1913), w której rozwinął system fenomenologii. Filozofia Husserla spotkała się z ostrą krytyką empirystów, naturalistów, reistów i egzystencjalistów. W Polsce poglądy Husserla szerzył R. Ingarden.

 XX-wieczny kierunek filozoficzny, którego głównym twórcą i reprezentantem jest Edmund Husserl. Nazwa kierunku pochodzi od greckiego słowa phainomenon oznaczającego to, co się jawi. Metoda fenomenologiczna polega na opisie i oglądzie tego, co bezpośrednio jest dane. Jest to metoda filozofowania, która odbiega od codziennych sposobów orientowania się w rzeczywistości. Podejście fenomenologiczne różni się od naturalnego nastawienia bezzałożeniowością. W nastawieniu naturalnym mamy na temat świata pewne założenia, domysły, teorie, spekulacje. Fenomenologia nawołuje do ich odrzucenia po to, by przyjrzeć się światu tak, jak się on jawi. Edmund Husserl postulował powrót do rzeczy samych. Ma temu służyć redukcja fenomenologiczna (epoche), która oznacza wzięcie w nawias, zawieszenie przekonania o realnym istnieniu świata i poznającego podmiotu. Epoche miała sprawić, że świadomość stanie się czysta (pozbawiona założeń), będzie traktować świat wyłącznie jako fenomeny, zjawiska.

Dla fenomenologii ważne znaczenie ma pojęcie intencjonalności, które Husserl zapożyczył od swojego nauczyciela Franza Brentany. Według Brentany intencja jest relacją łączącą umysł, świadomość z treścią lub przedmiotem. Relacja intencjonalna składa się z dwóch członów: noezy i noematu. Noeza to akt świadomościowy, a noemat - przedmiot dany w tym akcie. Brentano przypisywał intencjonalność wszystkim stanom umysłowym. Husserl zauważył, że tak nie jest, niektóre stany nie są intencjonalne: np. ani nastrój, ani stan ducha nie są nakierowane na coś.Wśród innych ważnych pojęć fenomenologii znajduje się analiza eidetyczna, czyli dążenie do uchwycenia istoty tego, co dane, docieranie do istoty zjawisk, widzenie istotnościowe.

35. M. Heidegger. PATRYCJA TŁUSTOCHOWICZ

niemiecki, jeden z głównych przedstawicieli egzystencjalizmu; uczeń E. Husserla. Główne dzieło Heideggera to Sein und Zeit („Bycie i czas”). Heidegger zajmuje się w nim pytaniem o sens bycia i analizą ontologiczną ludzkiego bycia (jestestwa, Dasein). Istotą ludzkiej egzystencji jest to, że pociąga za sobą pewien stosunek do samego sFilozofiebie. Człowiek może własną egzystencję afirmować, albo ją potępić. Istotą ludzkiej egzystencji jest również zespolenie ze światem innych ludzi (istnienie razem, Mitdasein) oraz jego nakierowanie ku śmierci (Sein zum Tode), będącej nieodwołalnym końcem. Wszystko, co trwałe jest wymysłem człowieka: jest on otoczony przez nicość. Martin Heidegger unikał już wypracowanego języka filozofii. Stworzył własny język pełen trudnych do precyzyjnego przetłumaczenia neologizmów.

Jednym z najważniejszych motywów przewodnich filozofii Heideggera była krytyka podmiotowości - kartezjańskiej i transcedentalnej. Podmiot w sensie kartezjańskim jest zamkniętą monadą (monada-podstawowa jednostka, byt duchowy) niezależną od ciała, sferą czysto podmiotową. Według Heideggera nie istnieje coś takiego jak zamknięta monada. Granice między człowiekiem a światem są płynne, człowiek istnieje tylko przez interakcje z otoczeniem. Nowym określeniem człowieka jest Dasein (bycie tu oto, przytomność, jestestwo, obecność). Ten specyficzny sposób Bycia Heidegger określa słowem Egzystencja. Jako że Dasein jest punktem wyjścia analizy Heideggera, nosi ona miano analizy egzystencjalnej. Człowiek ze swej istoty jest wrzucony w świat, który go otacza. Dasein jest częścią relacji bycia-w-świecie (in-der-Welt-Sein), nie można tego bytu wyizolować z relacji ze światem. Pierwszymi atrybutami człowieka są afekty, a nie wyższe zdolności umysłowe. Egzystencjalia - podstawowe, najgłębsze rysy bycia człowiekiem to Angst und Sorge - Lęk i Troska. Troską i lękiem przed utratą istnienia różni się Dasein od reszty bytów.

36. H. Gadamer (hermeneutyka). MONIKA BALCEREK

Hermeneutyka-sztuka ,teoria, tłumaczenia, wykładania, interpretacji i wyjaśniania sensu tekstów zwłaszcza tych o szczególnym, ogólnokulturowym znaczeniu .Najważniejszym kontynuatorem hermeneutycznej myśli w jej szerokim humanistycznym zastosowaniu był uczeń Heideggera-H-G.Gadamer. Do kluczowych punktów h.Gadamera należy zmodyfikowane przez niego Heideggerowskie pojęcie „projektu” każde rozumienie tekstu zakłada zawsze projektowanie, polegające na złożeniu sensu całości tekstu od samego początku procesu jego wykładu kiedy myśl dopiero wstępuje w hermeneutyczny krąg. Pierwszy sens wykładanego teksty pokazuje się dlatego , iż sam tekst jest od początku czytany z oczekiwaniem na konkretne znaczenie. Reguła projektu, zakładając wstępne rozumienie każdego tekstu, nie oznacza jednak subiektywnej dowolności rozumienia, lecz konieczny warunek wstępowania w jego hermeneutyczny krąg. W dalszych etapach kręgu rozumienia następuje rewizja pierwotnie założonego sensu całości zgodnie z tym, co się stopniowo objawia jako faktyczny sens całości. Taka interpretacja wyklucza nie tylko subiektywizm (zamkniecie kręgu rozumienia w granicach poznającej myśli), ale także radykalny obiektywizm ;dla Gadamera nie ma innej obiektywności, niż obiektywność w sensie nieustannego wypracowywania przedrozumienia, z którym myśl wkroczyła w hermeneutyczny krąg. W tym Gadamer zachowuje strukturę hermeneutycznej myśli Heideggera, dla którego ostatecznym horyzontem każdej konkretyzacji wewnątrz światowych bytów pozostaje człowiek w jego jedności ze światem jako bycie w świecie

37. Strukturalizm. ANNA KISZKA

Stanowisko metodologiczne w najogólniejszym sensie głoszące, że dla zrozumienia pewnych zjawisk niezbędne jest uchwycenie struktury, w której one występują lub budowa takiego modelu, który wyjaśnia ich rolę w ich środowisku. Strukturalizm nie jest ruchem jednolitym, nie ma wytyczonego programu; "jest pewnym stylem myślenia formalnego w naukach humanistycznych", który cechuje się deprecjacją roli podmiotu w poznaniu.

Strukturalizm narodził się na początku XX w. w językoznawstwie za sprawą szwajcarskiego językoznawcy Ferdinanda de Saussure. Wbrew dominującym poglądom, głosił on, że dany znak rozpoznajemy poprzez opozycję do innych znaków występujących w danym systemie. Tak więc aby rozumieć dany znak (w tym przypadku językowy) musimy znać cały język - całą strukturę, w której ten znak występuje. Strukturalizm postulował, aby język badać nie jako luźny zbiór elementów, ale jako system wzajemnie sprzężonych relacji.

Dominującą wówczas metodologią nauk była metodologia pozytywistyczna, wyjaśniająca problemy przez rozbijanie ich na najbardziej podstawowe elementy, szukająca wyjaśnienia zjawisk poprzez ich analizę i rozkład na atomowe składniki. Stąd dla pewnej grupy nauk - np. dla psychologii, biologii czy historii - strukturalizm, propagujący myślenie syntetyczne i intuicyjne, miał znaczenie przełomowe.

Strukturalizm w filozofii, antropologii i etnologii

Strukturalizm de Saussure'a miał jeszcze jedną szczególną tezę: głosiła ona, że język jest systemem transcendentnym wobec świadomości mówiącego. De Saussure odróżnił język (langue) od mowy (parole), przy czym mowa jest indywidualnym aktem realizacji języka, jest indywidualna, uboczna, przypadkowa, i dzięki temu różnorodna. Reguły i konwencje niezbędne do posługiwania się mową czerpiemy z języka - abstrakcyjnego, nieuświadamianego i biernie realizowanego przez jednostkę w samym akcie mówienia. Język jest zbiorem znaków i reguł ich łączenia (konwencji), bez których nie da się realizować mowy.

Ten wątek podjęli pół wieku później filozofowie nazywani dziś strukturalistami, z Claude Levi-Straussem na czele. De Saussure uznawał, że specyfiką języka jest fakt, że jest on pewnym obiektywnym mechanizmem; Levi Strauss ten pogląd rozszerzył - uznał istnienie specyficznych właściwości ludzkiego umysłu, których celem jest wypracowywanie ogólnych mechanizmów, nie tylko w języku, ale we wszystkich zjawiskach społecznych.

Levi-Strauss wykorzystał pojęcie struktury do wyjaśnienia zjawisk niezrozumiałych na gruncie tradycyjnej, głównie pozytywistycznej metodologii, takich jak awunkulat czy mit. Tak więc awunkulat okazał się być nie przeżytkiem patriarchatu, ale znamieniem wewnątrzspołecznych reguł dotyczących krążenia kobiet w społeczeństwie. Levi-Strauss wykazał, że we wszystkich analizowanych społecznościach kobieta jest przekazywana mężczyźnie wyłącznie przez innego mężczyznę, i w sposób precyzyjny objaśnił ten mechanizm we wszystkich niewyjaśnialnych wcześniej przypadkach.

Analogicznie, mit okazał się nie być prymitywnym wyjaśnieniem niezrozumiałych zjawisk, lecz elementem znaczącym.

38. Postmodernizm (postnowoczesność). MARTA ZMARLAK

Postmodernizm ( postnowoczesność) - kierunek w filozofii współczesnej i ruch kulturalny będący reakcją na kulturę nowoczesną; nazwę tą odnosi się także do zjawisk, które wystąpiły w rozwoju kultury i myśli filozoficznej po modernizmie europejskim przełomu

XIX i XX w.

39. Anarchizm aksjologiczny MAŁGORZATA ZEMAN

Anarchizm aksjologiczny - nazwa pochodzi od słowa "anarchia", a to z kolei od greckich słów an i arkhe, oznaczających dosłownie brak rządu lub rządzących. Podobnie jak w innych językach, również w języku polskim słowo "anarchia" posiada zarówno pozytywne, jak i negatywne znaczenie. To pierwsze zyskuje wówczas, gdy wyraża bezrząd jako postulat zniesienia państwa i utworzenia bezpaństwowego ustroju społecznego. Doktryny to postulujące zwane są anarchizmem. To drugie natomiast znaczenie podtrzymują przeciwnicy anarchii i jej doktryn, kojarząc je z negatywnie ocenianą samowolą i chaosem. Anarchizm nigdy nie był doktryną jednolitą. Kryterium celów wskazywało na anarchizm: praktyczny i filozoficzny (metafizyczny), epistemologiczny i aksjologiczny, abstrakcyjny i nihilistyczny, świecki i religijny (chrześcijański), industrialny i agrarny, feministyczny, ekologiczny, socjalistyczny, komunistyczny, kapitalistyczny.

Aksjologia (z greckiego aksios  - wartościowy, cenny, logos - nauka, teoria), ogólna teoria wartości i wartościowania. Bada naturę różnego rodzaju wartości, szczególnie etyczno-moralnych i estetycznych. - ich pochodzenie, sposób istnienia, strukturę i hierarchie, zasady stosowania i funkcjonowania, zmienność w czasie i przestrzeni oraz zależność od innych elementów rzeczywistości ludzkiej i pozaludzkiej, zajmuje się też sposobami ich poznawania.

Wszelkie porządkowanie, nawet dla celów poznawczych, kłóci się z duchem anarchizmu, ponieważ zmierza on do sytuacyjnej spontaniczności, uzgodnionej z pełnią wolności ludzkiej. Porządkowanie zawiera w sobie elementy autorytaryzmu obce duchowi anarchizmu.

Wolność, jako idea anarchizmu, jest jego ideą przewodnią, naczelną, absolutną, otoczoną niemal kultem. Anarchizm domaga się pełni wolności dla swobodnego wyboru celów spontanicznego, autonomicznego, kreatywnego działania jednostek ludzkich i grup społecznych. Pełna wolność w pełni czyni ludzi panami swego losu, w pełni odpowiedzialnymi za swoje czyny, w ich dążeniach do pełnej realizacji moralnie uzasadnionych celów, jako pełnego wyrazu samorealizacji. Anarchizm jest ideologią wolności dążącą do syntezy wolności negatywnej z wolnością pozytywną. Wolność negatywna oznacza tutaj życie bez przymusu narzucanego przez różne formy władzy. Wolność pozytywna wyraża się w realnym, a nie jedynie deklaratywnym osiąganiu celów jednostek ludzkich i grup społecznych. Liberalna ideologia anarchizmu podkreśla konieczność zakotwiczenia celów w moralności, szczególnie w postulatach równości i sprawiedliwości. Stając przed dylematami godzenia wolności jednostki ludzkiej z wymogami życia społecznego, poszczególne doktryny anarchistyczne zbliżają się do ustrojowych założeń kapitalizmu - wyrażanych przez liberalizm, socjalizmu - ujętych w myśli socjalistycznej i komunizmu - wyrażanego w myśli komunistycznej. Jedynie anarchizm indywidualistyczny nie przejawia zbyt wielkiej troski o uwzględnianie społecznych uwarunkowań wolności, pozostawiając to samym konkurującym ze sobą jednostkom ludzkim. W anarchizmie kolektywistycznym wolność jednostki powinna być uzgodniona z przyjętą formą kolektywu - syndykatu, kooperatywy, podobnie jak w anarchizmie komunistycznym z formą wspólnoty. Zawsze jednak, w anarchokapitalizmie, anarchosocjalizmie czy też anarchokomunizmie wolność jednostki ludzkiej musi dominować nad względami kapitalizmu, socjalizmu, komunizmu.

40. Holizm. ANNA KISZKA

(od gr. holos - całość) to pogląd (przeciwstawny redukcjonizmowi), według którego wszelkie zjawiska tworzą układy całościowe, podlegające swoistym prawidłowościom, których nie można wywnioskować na podstawie wiedzy o prawidłowościach rządzących ich składnikami.Całości nie da się sprowadzić do sumy jej składników.

Pojęcie wprowadził Jan Smuts, południowoafrykański polityk, we wczesnych latach 20. XX wieku.

Ujęcia:

• filozofia: teoria rozwoju, wg której istotną cechą świata jest jego "całościowy" charakter (Smuts),

• metodologia nauk społecznych - zjawiska społeczne stanowią układy podlegające zasadom nie dającym się wywnioskować z prawidłowości rządzących ich składnikami.

• jako koncepcja poznania człowieka: stanowi on dużo bardziej zlożoną i kompletną całostkę, niż suma anatomicznych składowych jego ciała, postulując współzależność umysłu, ciała i ducha, jako wartości pojawiającej się dzięki unii umysłu i ciała, będącego w pozycji meta- w stosunku do nich;

holizm poznawczy - koncepcja głosząca, iż jednostka może się nauczyć wszystkiego, czego może, studiując kompleksowo zachowania układów całościowych raczej, niż zachowań indywidualności, całościowe spojrzenie w filozofii nauki i filozofii języka stawiające założenie, iż znaczenie i prawdziwość naszych twierdzeń nie może być badana odrębnie, musi być szacowana jako części większych teorii, grup teorii, lub całokształtu naszych wierzeń o świecie.

holizm społeczny - pogląd, wedle którego indywidualności można zrozumieć tylko w terminach działań lub instytycji w jakich one partycypują, holizm społeczny jest konkurencyjny w pewnych aspektach do indywidualizmu, opiera się na teleologicznym i metafizycznym założeniu, iż zachowania całostek determinują zachowania ich części raczej niż na odwrót;

holizm metodologiczny i metodologiczny indywidualizm zakładają odmienne metodologiczne ramy studiów zjawisk, bez skupiania się na ich faktycznym stanie, podczas gdy holizm metafizyczny zakłada, że całostki są odrębnymi bytami, których istnienie nie może być sprowadzone do ich składowych.

• holizm jest koncepcją opozycyjną w stosunku do zachłannego redukcjonizmu;

41. Materializm WERONIKA GRUSZECZKA

42. Immaterializm WERONIKA GRUSZECZKA

43. Idealizm KAROLINA MAJKSNER

IDEALIZM EPISTEMOLOGICZNY (POZNAWCZY) - każdym system filozoficzny, który głosi całkowitą niemożność bezpośredniego poznania rzeczywistości i twierdzący, że jedyne co jest nam bezpośrednio dane, to nasze własne myśli i uczucia.

IDEALIZM ONTOLOGICZNY - system filozoficzny głoszący realność świata ideai i nierealność bądż wtórność świata ,aterialnego w stosunku do ideii.

44. Spirytualizm KAROLINA MAJKSNER

Kierunek zakładający, że w świecie rzeczywistym isntieją tylko dusze. Tym samym spirytualizm przeciwstawia się wszelkim kierunkom materializmu.

wyróżniamy dwie odmiany:

spirytualizm idealistyczny - zakłada , że w świecie rzeczywistym istnieją tylko substancje duchowe . Ciała są układami wrażeń wytwarzanymi przez podmiot poznający, a więc nie istnieją jako substancje.

spirytualizm realistyczny- zakłada , że w świecie rzeczywistym istnieją tylko substancje duchowe i nie ma innych substancji . Ciała istnieją rzeczywiście , lecz są tylko odmianą substancji duchowych.

45. Wariabilizm MAŁGORZATA ZEMAN

Wariabilizm - teoria głosząca powszechną zmienność. Oddaje ją w skrócie formuła: panta rhei (z grec. wszystko płynie), łączona z osobą Heraklita, uważanego za ojca wariabalizmu. Filozofia Heraklita głosi, że ciągłe stawanie się i przemijanie jest najważniejszą cechą bytu, zaś stawanie się i przemijanie jest wynikiem nieprzerwanego ścierania się przeciwieństw. Wszelkie zdarzenia wynikają z napięcia powstającego między przeciwieństwami. Jego teorię zmienności nazywa się wariabilizmem lub herakliteizmem (powszechna teoria zmienności), a najlepszym jej obrazem jest rzeka - jej wody ciągle się zmieniają płynąc. Nie można niczego przewidzieć, zaplanować w stu procentach, świat to jedna wielka zmienna rzeka, która jest metaforą rzeczywistości. Żadna rzecz, wg Heraklita, nie ma własności absolutnie stałych. Człowiek również jest bytem, który się staje, nieustannie wewnętrznie się zmienia.

Wariabilizm jest poglądem przeciwstawnym do poglądu Parmenidesa o jedności i stałości bytu.

46. Monizm JUSYNA PRZYBYŁ

Monizm (gr. mónos jedyny) - filozoficzny pogląd według wąskiej definicji uznający naturę wszelkiego bytu za jednorodną: materialną (materializm, monizm materialistyczny), duchową (spirytualizm, monizm spirytualistyczny) lub materialno-duchową (np. panteizm, choć nie tylko). Taki monizm jest poglądem przeciwstawnym do dualizmu i pluralizmu.

W szerszym znaczeniu (tzw. monizm atrybucyjny) monizm pozwala na istnienie wielu substancji, jednak głosi, że ich natura jest taka sama. Przykładowo atomizm albo monadyzm Leibniza to pluralizm nie mieszczący się w wąskim rozumieniu monizmu, ale mieszczący się w szerokiej definicji.

Ontologiczne stanowisko monistyczne było reprezentowane przez takich filozofów i kierunki jak:

-monizm materialistyczny: jońska szkoła przyrody, Leucyp i Demokryt, Epikur i Lukrecjusz, Vanini, franc. oświecenie (Julien Offray de La Mettrie, Denis Diderot, Paul d'Holbach) , Ludwig Feuerbach, Marks, neomarksizm, pozytywizm, neopozytywizm (rzeczywistością jest materia; wszystko co duchowe jest wytworem materii)

-monizm spirytualistyczny: Filon, George Berkeley, Hegel (istnieją tylko idee; świat materialny jest pozorny)

-monizm mieszany, panteistyczny: Stoicyzm (pneuma, która jest jednocześnie duchem i materią), Baruch Spinoza (wszystko jest naturą, która posiada cechy zarówno materii jak i ducha oraz teoria paralelizmu), Gottfried Wilhelm Leibniz (teoria monad, które są bytami podstawowymi posiadającymi naraz cechy materialne i duchowe), buddyjski mędrzec Nagardżuna (siunjata, z której wyłania się zarówno pustka jak i forma, rozpoznawane jako rzeczywistość).

47. Dualizm JUSTYNA PRZYBYŁ

Dualizm co do substancji, dualizm ontologiczny - obok monizmu i pluralizmu, jedno z głównych stanowisk ontologicznych co do głównych klas substancji. Wyróżnia dwie: ciało (materię, substancję fizyczną) i ducha (substancję duchową).

Dualizm zakłada, że istnieją zarówno substancje duchowe jak i substancje cielesne. W sensie ontologicznym dualizm przeciwstawia się więc kierunkom monistycznym: materializmowi, spirytualizmowi, monizmowi właściwemu i immanentnemu. Według dualizmu ciała są podłożem zjawisk fizycznych, dusze są podłożem zjawisk znanych nam z doświadczenia wewnętrznego (myślenie, cierpienie, radość, itp.).

Dualizm skrajny - reprezentowany w poglądach św. Augustyna i Kartezjusza; zakłada, że dusze i ciała to byty samoistne, równorzędne - substancje, które mogą stanowić podłoże dla jakichś cech, ale same żadnego podłoża do istnienia nie potrzebujące.

Dualizm umiarkowany - reprezentowany przez Arystotelesa i św. Tomasza z Akwinu. Według Arystotelesa samoistnie istnieją tylko ciała. W każdej substancji cielesnej (ciele) wyróżnić można 2 czynniki - materię (będącą tworzywem, z którego zbudowane jest ciało; pierwiastkami chemicznymi w dzisiejszym ujęciu) i formę (coś, co stanowi o tym, że dane ciało jest tym czym jest, a nie czymś innym; coś, co wyróżnia ciało spośród innych ciał tego samego rodzaju). Arystoteles stwierdza, że forma nie może istnieć bez materii. Człowiek, jak każdy byt, składa się z materii i formy. Formę człowieka nazywa Arystoteles duszą. Duszę zaś określa jako wszystko to, co sprawia, że nieożywione pierwiastki chemiczne stają się żywą, czującą i myślącą istotą. Istnieje ona tylko dzięki ciału. Z kolei wg Tomasza z Akwinu, który dokonał recepcji poglądów Arystotelesa dla potrzeb chrześcijaństwa, to dusza jest substancją (bytem) samoistnym i może ona istnieć bez ciała.

48. Pluralizm JUSTYNA PRZYBYŁ

Pluralizm jest to w filozofii:

Stanowisko ontologiczne w myśl którego rzeczywistość składa się z bytów różnorakich, niesprowadzalnych do wspólnego mianownika; reprezentowane m.in. przez takich filozofów jak: Empedokles, Anaksagoras, Leibniz czy egzystencjaliści.

Stanowisko metodologiczne, (częściej nazywane pluralizmem teoretycznym) w myśl którego dopuścić należy wielość metod lub teorii przy wyjaśnianiu zjawisk, reprezentowane m.in. przez takich filozofów jak: Imre Lakatos, Paul Feyerabend, Ludwik Fleck, Ludwig Wittgenstein.

Pluralizm jest w opozycji z monizmem w wąskim rozumieniu, jednak niekoniecznie z monizmem atrybucyjnym.

49. Agnostycyzm JOANNA ZOPOŁKA

Agnostycyzm to pogląd, według którego nigdy nikomu nie uda się dowieść istnienia Boga, ale nie ma też możliwości dowiedzenia, że Boga nie ma. Agnostycyzm przybiera różne formy.

50. Realizm SABINA FROELICH

51. Fenomenalizm MIRKA Ź.

- koncepcja filozoficzna, głosząca, że dla człowieka dostępne są jedynie układy doznań zmysłowych i emocjonalnych, nazwane fenomenami. Według tego poglądu człowiek nie ma możliwości bezpośredniego poznawania bytów "samych w sobie", czyli istoty rzeczy. Istota rzeczy po prostu nie istnieje, bądź jest dla człowieka nieosiągalna.

Hume zbudował swą koncepcję opierając się na stwierdzeniu, iż cała wiedza musi pochodzić od doświadczenia, a najbardziej podstawowe przekonania na których opiera się nasza wiedza nie muszą być potwierdzone przez rozum. Rozum nie może nas usprawiedliwiać i pobudzać do działania - mogą to zrobić jedynie nasze emocje. Hume uważał, ze jeśli na coś nie ma wystarczająco dobrych argumentów lub dowodów, to nie istnieje. Istnieje tylko to, czego możemy doświadczyć.

Według Kanta wszystkie sądy, jakie wyciągamy, bazują na naszych doświadczeniach. Kant, w przeciwieństwie do Huma, twierdził, że świat zewnętrzny nie wywodzi się z naszego doświadczenia, ale jest rzeczą zasadniczą dla budowania go.

52. Idealizm obiektywny ANIA ŚWIĄTEK

Idealizm obiektywny- stanowisko filozoficzne związane ze stosunkiem bytu do ludzkiej świadomości.

Jest to pogląd głoszący istnienie obiektywnej rzeczywistości (duchowej i materialnej), niezależnej od naszych przeżyć, na którą nie mamy wpływu, stworzonej np. przez Boga, ideę czy ducha.

Za twórcę tego poglądu uznaje się Platona, który uważał, że idee nie są bytami pomyślanymi przez kogoś, ale istnieją niezależnie od naszej świadomości.

Podobne stanowisko zajmowali m.in. św. Tomasz, dla którego Bóg zajmuje miejsce idei i Kartezjusz, dla którego substancje myśląca i ciągła są bytami obiektywnymi,

Leibniz, którego monady są także obiektywne, czy

Hegel, dla którego idea to również byt obiektywnie istniejący.

53. Idealizm subiektywny JOANNA ZOPOŁKA

Aposterioryzm, w filozofii stanowisko epistemologiczne, wg którego prawdziwe poznanie dokonuje się wyłącznie w oparciu o uprzednie doświadczenie i potwierdzone może być tylko poprzez bezpośrednie lub pośrednie odwołania się do owego doświadczenia.

54. Solipsyzm IZABELA KASTELIK

Solipsyzm,-pogląd filozoficzny, wg którego nie można bezpośrednio poznać żadnej innej rzeczywistości poza własną świadomością (umysłem). Człowiek ma dostęp jedynie do subiektywnie odczuwanych zjawisk: wszystkie obiekty, ludzie, rzeczy, kształty itp. W konsekwencji solipsysta przyjmuje, że istnieje tylko on jako konkretny podmiot, dla którego wszystko, poza jego świadomością, jest tylko częściami jego umysłu (wrażenia, byty pozorne). Solipsyzm to skrajny idealizm subiektywny w sensie teoriopoznawczym. Solipsysta zaprzecza nie tylko istnieniu materialnego świata. Najbardziej kontrowersyjną tezą stawianą przez solipsyzm jest zaprzeczenie istnienia świadomości u innych ludzi oraz innych ludzi w ogóle.Solipsysta argumentuje, że kontakt ze światem ma zawsze charakter prywatnego doświadczenia. Natomiast doświadczenia innych ludzi są zawsze wtórne i mogą być poznawane jedynie poprzez analogię do naszych doświadczeń.

55. Aprioryzm PATRYCJA TŁUSTOCHOWICZ

W filozofii stanowi przeciwieństwo aposterioryzmu, nazywany bywa także ultraracjonalizmem - pogląd według którego możliwe jest poznanie a priori, tj. niezależnie od doświadczenia, nie opierające się na nim. Wyróżnia się aprioryzm skrajny (występujący w filozofii starożytnej, np. u Parmenidesa i Platona) traktuje poznanie a priori jako jedyne obowiązujące, tym samym nie odnosi się do innych metod poznania. W filozofii współczesnej istnieje także aprioryzm umiarkowany (reprezentowany m.in. przez I. Kanta i zwolenników fenomenologii), zakładający istnienie wiedzy apriorycznej, która obok wiedzy wspartej poprzez doświadczenie buduje prawdziwy obraz rzeczywistości.

56. Aposterioryzm JOANNA ZOPOŁKA

Idealizm subiektywny pogląd odnoszący się do stosunku bytu i świadomości, zakładający, że to, co widzimy, jest wytworem naszej wyobraźni, umysłu, zespołu wrażeń, nie istnieje zatem coś, co można by nazwać obiektywną rzeczywistością; za propagatora tego poglądu w czasach nowożytnych uznaje się Berkeleya, który udowadniał, że bytów materialnych nie ma, a to, co widzimy, to tylko wrażenia zmysłowe, subiektywne przeżycia ("istnieć, to znaczy być postrzeganym").

57. Racjonalizm KATARZYNA MATYSIOK

Racjonalizm- to filozofia zakładająca wyższość poznania umysłowego nad poznaniem zmysłowym. Eksponuje rolę rozumu w dochodzeniu do prawdy i wiedzy. Racjonalizm rozwijał się intensywnie w wiekach XVII i XVIII. Najbardziej znanymi filozofami racjonalistami byli: Kartezjusz, Isaac Newton, Gottfried Wilhelm Leibniz oraz Georg Wilhelm Friedrich Hegel. Najistotniejszą siłą i cechą człowieka według tej koncepcji jest rozum, a przesądy, uprzedzenia, zabobony i pozaziemskie ingerencje należy

odrzucić. I po dziś dzień racjonalistą nazywamy człowieka, który kieruje się w życiu rozumem, a nie intuicją, czy metafizycznymi odczuciami. Od czasu Hegla nikt już nie próbował tworzyć systemów

filozoficznych opartych na ścisłym racjonalizmie, gdyż zadanie znalezienia doskonałego zbioru podstawowych aksjomatów mogących skutecznie tłumaczyć i opisywać całą ludzką wiedzę okazało się zadaniem niewykonalnym.

58. Natywizm KATARZYNA MATYSIOK

Natywizm- to pogląd filozoficzny głoszący, że w umyśle ludzkim istnieją idee wrodzone, związane z samą jego konstrukcją - pewna wiedza niezależna od doświadczenia i wszelkich zewnętrznych czynników: Natywizm występuje m.in. w filozofii Platona, Kartezjusza i Leibniza. Rozumienie natywizmu zostało zmodernizowane przez św. Augustyna.

59. Empiryzm KATARZYNA MATYSIOK

Empiryzm- to kierunek filozofii, według którego jedynym lub głównym źródłem bądź środkiem poznania jest doświadczenie zmysłowe (zewnętrzne lub wewnętrzne). Proces poznawania świata opiera się na doświadczeniu i eksperymencie. Pierwszym filozofem, który krytykował takie poznanie był Heraklit. Współczesna koncepcja empiryzmu została wysunięta przez Rogera Bacona, a następnie rozwinięta i doprowadzona do paradoksalnych konsekwencji przez Johna Locka, George'a

Berkeley'a oraz Davida Huma. Wszystko to co nas otacza ma swoje źródło w doświadczeniu zewnętrznym (zmysły) i w wewnętrznym (refleksje). Empiryzm stoi w ostrej sprzeczności z racjonalizmem, który zakłada, że źródłem poznania są właśnie idee, zaś bodźce zmysłowe mają znaczenie drugorzędne. Empiryzm ma dwa rodzaje: metodologiczny (całe życie człowieka jest oparte na doświadczeniu pośrednim lub bezpośrednim) i genetyczny (człowiek rodzi się pusty i czysty jak tablica - tabula rasa, dopiero w miarę dorastania i dojrzewania tablica zapisuje się i wypełnia doświadczeniami człowieka).

60. Sensualizm ILONA KUTRZYK

Sensualizm (łac. Sensualis - zdolny do odczuwania, zmysłowy) pogląd filozoficzny, zgodnie z którym źródłem wiedzy ludzkiej są wrażenia dostarczane umysłowi za pośrednictwem zmysłów (J. Locke, E. Condillac, G. Berkeley, D. Hume, empiriokrytycy), również pogląd w estetyce wg. Którego piękno utożsamia się z przyjemnością (J.M. Guyau)

61. Irracjonalizm ILONA KUTRZYK

Irracjonalizm (łac. Irrationalis - nierozumowy) pogląd filozoficzny głoszący, że rzeczywistości nie da się poznać w racjonalny sposób, przypisujący najwyższą wartość pozarozumowym środkom poznawczym. Irracjonalizm był postawą typową dla romantyzmu, modernizmu. Henri Bergson uważał, że człowiek ma do dyspozycji dwie władze poznawcze: intelekt i intuicję, stawiając wyżej intuicję.

62. Iluminacjonizm IWONA PIOTROWSKA

- doktryna filozoficzna lub filozoficzno-teologiczna uznająca oświecenie Boże (iluminację) za integralny element poznania umysłowego człowieka, mającego za przedmiot Absolut i rzeczywistość duchową, akcentująca istotną rolę tego oświecenia w życiu moralno-religijnym. Wywodzi się z myśli Wschodu, zwłaszcza niektórych nurtów buddyzmu i hinduizmu. Buddyzm akcentował potrzebę oświecenia ("przebudzenia") i moralnego doskonalenia się, co możliwe jest do osiągnięcia przez medytację i praktyki ascetyczne, kresem których jest wyzwolenie się z ograniczeń istnienia jednostkowego i osiągnięcie stanu nirwany. W hinduizmie iluminacjonizm łączył się z panteizującą koncepcją doświadczenia religijno-mistycznego, związanego z kontemplacją i praktykami ascetycznymi, co umożliwia wewnętrzne odrodzenie oraz zbawienie.

63. Emotywizm ANNA KISZKA

- kierunek w metaetyce, sformułowany przez angielskiego filozofa analitycznego Alfreda Jules'a Ayera, głoszący, iż etyczny namysł, a także wynikające z niego postanowienia, mają jedynie charakter ekspresji subiektywnych doznań i uczuć jednostki. Emotywizm uznaje oceny oraz normy za pseudozdania, które pozornie stwierdzają stan rzeczy, w rzeczywistości natomiast są wyrazem irracjonalnej i emocjonalnej postawy skłaniającej do zajęcia podobnego stanowiska w danej sprawie. Teoria ta została po raz pierwszy opisana w wydanej w 1936 książce pt. Language, Truth, and Logic (pl. tytuł Język, Prawda i Logika) autorstwa Ayera. Rozwój emotywizmu zawdzięczany jest amerykańskiemu filozofowi analitycznemu Charlesowi Lesliemu Stevensonowi (książka pt. Ethics and Language - pl. tytuł Etyka i Język). W Polsce przedstawicielem emotywizmu jest m.in. Maria Ossowska.

64. Woluntaryzm (wolicjonalizm) IWONA PIOTROWSKA

Woluntaryzm - termin wprowadzony przez Ferdinanda Tönniesa, oznaczający zespół poglądów szczególnie akcentujących rolę woli w etyce i życiu ludzkim.Woluntaryzm przeciwstawia się intelektualizmowi przede wszystkim jako pogląd, że wola jest najwyższą władzą człowieka, bardziej istotną niż rozum lub intuicja - pogląd taki występuje najczęściej w różnych wersjach pragmatyzmu, obecny jest np. u Williama Jamesa, w pewnej mierze w duchowości i etyce jezuickiej. W etyce rolę woli szczególnie akcentował Immanuel Kant, według którego od charakteru woli (zob. dobra wola) zależy wartość moralna czynów, a w inny, przeciwstawiający się intelektualizmowi tomistycznemu sposób Duns Szkot, według którego normy prawdy i dobra zależą od woli Bożej i jako takie mogą być przez Boga zmieniane. Wola była uważana także za szczególny rodzaj nadrzędnej rządzącej światem siły - pogląd taki głosił Arthur Schopenhauer

65. Intuicjonizm IZABELA KASTELIK

- teoria filozoficzna zapoczątkowana przez H. Bergsona . Głównym narzędziem poznania świata jest intuicja i instynkt życiowy, a nie rozum. Intuicja, ponieważ jest częścią przyrody, pozwala poznawać ją od wewnątrz, a nie od zewnątrz. Prawa rządzące światem są nieuchwytne, ponieważ o jego rozwoju decyduje irracjonalny pęd życiowy, który tylko artyści mogą dzięki własnej intuicji wyczuć i wyrazić.  Cała natura znajduje się w ciągłym rozwoju, dlatego niemożliwe jest uchwycenie i oddanie np. w sztuce prawdziwego jej wizerunku, dlatego trzeba szukać form takich, które pozwoliłyby to zrobić.

66. Transcendentalizm (transcendentyzm). WERONIKA LEPICH

- nurt filozofii amerykańskiej zapoczątkowany między innymi przez R.W Emersona i H.D Thoreau. Głosi ideę równości, niezależności oraz samodzielności. Podkreśla autonomiczność każdego człowieka w dochodzeniu do prawd moralnych, duchowych oraz społecznych. Za pierwszy tekst traktujący o transcendentalizmie, uważany jest "Nature" Emersona. Jego samego uważa się za prekursora ruchu.

Transcendentalizm skupia się na doświadczeniu jednostki, głosząc, że człowiek jest pewien tego, czego sam w życiu doświadczył, bądź do czego sam doszedł. Narzucone z góry wartości mogą być i często są nieodpowiednie dla każdej jednostki. Transcendentalizm zatem sprzeciwia się niejako uniwersalizmowi pojęć i wartości. We wczesnym stadium transcendentalizm Emersona odrzucał "boskość", jednak z czasem skłonił się ku wyższej istocie, ale w indywidualnym rozumieniu.

Transcendentalizm kładzie nacisk na świadomość własnych czynów, jak i na wyciąganie z nich wniosków i nauk.

Ruch ten mówił także, iż natura ma wielki, jeśli nie ostateczny wpływ na to, jak wygląda życie na Ziemi. Traktował siły natury, jako nadrzędne, nieskażone, ale i nieosiągalne.

Łączy racjonalizm (dusz, rozum, wola, uczucie; to co transcendentalne i empiryzm (ciało, zmysły; to co immanentne)

67. Immanentyzm BEATA WRÓBEL - SACZYŃSKA

W filozofii:

a) immanentyzm epistemologiczny: stanowisko, w myśl którego wszelkie poznanie dokonuje się w obrębie świadomości i jest zależne od czynników podmiotowych - neguje transcendentalny charakter przedmiotów i poznawczą przydatność zmysłów, w skrajnej postaci utożsamia rzeczywistość ze świadomością (np. solipsyzm);

b) immanentyzm metafizyczny: składowa jednej z postaci naturalizmu, pogląd głoszący, że istnieje jedna tylko rzeczywistość, stanowiąca dynamiczną całość, której wszystkie elementy zawierają się wzajem w sobie i są od siebie współzależne - odrzuca istnienie jakiegokolwiek bytu transcendentalnego w stosunku do niej.

68. Spór o uniwersalia (o powszechniki) BEATA WRÓBEL - SACZYŃSKA

- filozoficzny problem dotyczący statusu pojęć ogólnych (uniwersaliów, powszechników), historycznie przybierał formę dyskusji wokół istnienia idei. Współcześnie problem także dotyczy psychologii poznawczej, która zajmuje się m.in. pochodzeniem pojęć w umyśle i ich adekwatnością.

69. Skrajny realizm pojęciowy IWONA PIOTROWSKA

- pojęcie "idei" wprowadził do filozofii Platon, który uważał, że istnieją one realnie, poza rzeczami zmysłowymi; stanowią byt rzeczywisty i samoistny. Własnościami idei są - jego zdaniem - jedność (jednej idei odpowiada wielość przedmiotów), stałość (przedmioty ulegają ciągłym zmianom, idee są niezmienne i wieczne) oraz hierarchiczność (idee niższego rzędu podlegają ideom wyższego rzędu). Pierwowzorem idei i ich najlepiej poznawalnymi wzorcami są pojęcia matematyczne.

70. Umiarkowany realizm pojęciowy BEATA WRÓBEL - SACZYŃSKA

- obok realizmu pojęciowego (skrajnego realizmu), konceptualizmu i nominalizmu jeden z głównych poglądów dotyczących statusu ontycznego pojęć ogólnych.

Ojcem realizmu umiarkowanego był Arystoteles, w średniowieczu przejęli go Abelard (twórca sermonizmu, który jednak bardziej przypomina właśnie realizm umiarkowany) i Św. Tomasz, zaś za Św. Tomaszem pogląd ten przyswoili sobie tomiści. Według tego poglądu nazwom i pojęciom ogólnym przysługują korelaty w postaci przedmiotów ogólnych. Inaczej niż w realizmie skrajnym, przedmioty te nie istnieją jako byty realne i niezależne od podmiotu, lecz jako byty idealne, tj. będąc zależnymi w istnieniu od podmiotu poznającego rzeczywistość. Dzięki takiemu ujęciu możliwe jest tworzenie wiedzy ogólnej (niemożliwe w nominalizmie), będącej wynikiem procesu poznawczego, a nie twórczego procesu podmiotu (z czym można ją pomylić w konceptualizmie).

W filozofii pogląd ten ma głównego rywala w skrajnym realizmie - rozwijanym w idealizmie poznawczym i ontologicznym (Platon, a później Husserl) - jako że pozostałe dwa poglądy zostały zmarginalizowane. Zaś na terenie filozofii nauk formalnych toczy się nadal żywy spór pomiędzy wszystkimi czterema stanowiskami.

71. Nominalizm MIRKA Ż.

-(łac. „imię, nazwa”) Filozofia średniowieczna, zaprzeczająca istnieniu platońskich (realistycznych) idei. Głosząca, że nazwy nadawane rzeczom, chociaż bywają przydatne w ich klasyfikowaniu, nie opisują we właściwy sposób rzeczywistości.

-Stanowisko nominalne kwestionuje istnienie powszechników (tj. pojęć ogólnych [np. dom, róża, człowiek]) istnieją one tylko w umyśle. Według nominalistów każdemu pojęciu odpowiadają jednostkowe konkretne przedmioty, czyli desygnaty.

-Najsławniejszym przedstawicielem nominalizmu był Wilhelm Ockham (ok. 1285-1347) .

Dla zobrazowania tej filozofii posłużę się przykładem:

Realista stwierdzi iż: "Czerwień naprawdę istnieje. Róża jest czerwona i jest czerwona naprawdę".

Nominalizm: "Kolor tej róży podpada pod termin 'czerwieni'".

72. Konceptualizm MARTA ZMARLAK

- kierunek filozoficzny sformułowany w XII w. W średniowieczu stanowiło stanowisko w sporze o u uniwersalia. Konceptualiści uważali, że powszechniki nie posiadają realnego bytu, lecz są jedynie tworami ludzkiej wyobraźni. Przedmiotem pojęć ogólnych są zatem pewne stany psychiczne.

Przedstawiciele średniowieczni: Jan z Salisbury.

73. Sermonizm MARTA ZMARLAK

- średniowieczny pogląd filozoficzny dotyczący sporu o uniwersalia (o sposób istnienia pojęć ogólnych), Reprezentowany przez Abelarda. Polega na stwierdzeniu, że pojęcia ogólne (np. dobro, piękno) należą do mowy nie jako zwykłe dźwięki, lecz jako dźwięki posiadające znaczenie.

74. Aksjologia WERONIKA LEPICH

1. W węższym znaczeniu — szczegółowa teoria wartości, wchodząca w skład poszczególnych dyscyplin naukowych, dziedzina rozważań nad wartościami określonego rodzaju, np. moralnymi, , estetycznymi, ekonomicznymi, religijnymi.

2. W szerokim znaczeniu — ogólna teoria wartości, nauka o wartościach, wieloaspektowe rozważania teoretyczne dotyczące pojęcia wartości, wywodzące się z etycznych koncepcji dobra.

Aksjologia w szerokim znaczeniu zajmuje się:

• w aspekcie teoretycznym:

• analizą natury wartości (tego, co cenne, dobre), a więc zagadnieniem, czym jest wartość, jaki jest jej charakter (subiektywny, obiektywny, absolutny, względny itp.),

• dociekaniem źródeł i mechanizmów powstawania wartości;

• w aspekcie systematyzującym i postulatywnym

• podstawami i kryteriami wartościowania,

• klasyfikacją wartości (np. wyodrębnianiem wartości autotelicznych (jako celów samych w sobie) i służących do ich realizacji wartości instrumentalnych),

• budowaniem ich hierarchii i ustalaniem, co stanowi wartość najwyższą (tzw. summum bonum),

• ich statusem ontycznym, relacjami z innymi bytami, sposobami ich poznawania i realizowania;

• w aspekcie socjologicznym i teoretyczno-kulturowym

• badaniem społecznego funkcjonowania wartości w danej epoce historycznej, zbiorowości społecznej, kulturze.

W czasach nowożytnych pojęcia wartości używał m.in. Kant. Współcześnie znaczenie (na którym opiera się aksjologia) zaczyna się od R.H .Lotzego w połowie XIX w.; rozpowszechnia w filozofii europejskiej, zwłaszcza na początku XX głównie przez przedstawicieli badeńskiej szkoły neokantyzmu (Wilhelm Windelband, Heinrich Rickert), fenomenologii (Max Scheler, Nicolai Hartmann) i neorealizmu (George Edward Moore, R.B. Perry). Termin aksjologia został wprowadzony przez P.Lapiego w Logique de la volonté (1902) oraz Eduard von Hartmann w Grundriss der Axiologie (1908).

75. Obiektywizm WERONIKA LEPICH

- 1. bezstronność, rzeczowość, postawa badawcza wolna od uprzedzeń; 2. filoz. stanowisko ontologiczne lub teoriopoznawcze uznające istnienie przedmiotu poznania poza istnieniem podmiotu poznającego i niezależnie od niego, teoria przeciwstawna subiektywizmowi; realizm metafizyczny.

76. Subiektywizm KAROLINA MAJOS

to kierowanie się w działaniu oraz w ocenie faktów i zjawisk wyłącznie własnym sposobem widzenia; stronniczość.W naukach socjologicznych jest zaprzeczeniem ujęcia charakterystycznego dla socjologii, mianowicie o obiektywności istnienia świata społecznego. Świat społeczny to suma świadomości członków zbiorowości - nie ma obiektywnej pozaświadomości rzeczywistości społecznej.

77. Absolutyzm KAROLINA MAJO

to system władzy, w którym monarcha jest zarówno twórcą prawa, jego wykonawcą, co wyraża zasada: „Quod principi placuit, legis habet vigorem” czyli: „To co podoba się władcy, ma moc prawa” i zarazem najwyższym sędzią oraz arbitrem społecznym; właściwie jest całkowitym panem sytuacji w swym państwie, sam będąc ponad prawem. Ten specyficzny ustrój narodził się i zwyciężył w większości państw europejskich w XVI i głównie XVII stuleciu

78. Relatywizm, KAROLINA MAJOS

- pogląd filozoficzny, wedle którego prawdziwość wypowiedzi można oceniać wyłącznie w kontekście systemu, w którym są one wypowiadane. Tym samym relatywizm stwierdza, że nie istnieją zdania niosące absolutną treść, których ocena byłaby identyczna i niezależna od jej kontekstu. Prawdziwość dowolnego sądu zależy od przyjętych założeń, poglądów czy podstaw kulturowych. Relatywizm przeciwstawiany jest absolutyzmowi.

---