SKOMPILOWANE, SUPERWYPAŚNE, NAJBARDZIEJ MOTYWUJĄCE I UCZĄCE NOTATKI NA ŚWIECIE - KOMPENDIUM Z ANTROPOLOGII

1. Podstawowe definicje i obszar zainteresowania i badań

Etnografia - nauka opisowa, bada powszechniki kultury, bada własny lud i jego wytwory (niekoniecznie), wpływ rosyjski

Etnologia - domena francuska, nauka porównawcza, porównawczo-teoretyczne studia nad kulturami różnych ludów, bada wyróżniki kultury, bada cudze ludy egzotyczne

Zarówno etnografia, jak i etnologia badają kulturę mas, niską, ludową, a nie kulturę elit czy dotyczącą jednego człowieka.

Ludoznawstwo - XIX w., np. Oskar Kolberg, zbiory pieśni i podań ludowych

Antropologia fizyczna - człowiek (`anthropos') jako gatunek biologiczny

Antropologia kulturowa - Ameryka, historyczno-porównawcze studia nad różnymi kulturami, człowiek jako wytwórca kultury i istota społeczna; analiza kultury jako systemu symbolicznego; nacisk na treść przekazywanej tradycji kulturowej

Antropologia społeczna - Wielka Brytania, Malinowski i Radcliffe-Brown, nacisk na socjologiczne badania nad wzorami interakcji osób i grup

Antropologia społeczna uważana za część antropologii kulturowej - nie ma tradycji kulturowej bez społeczeństwa, posługują się metodą obserwacji uczestniczącej. Obie łączy tendencja do całościowego ujmowania kultury, koncentrowanie się na badaniu kultur dawniej określanych jako pierwotne (kultury plemienne), gdyż względna prostota ich organizacji stwarza laboratoryjną sytuację, w której łatwiej wychwycić zasady funkcjonowania społeczeństwa ludzkiego i móc wysuwać uogólnienia na temat natury człowieka i istoty kultury - zrozumieć ludzkość (cel nadrzędny). Współcześnie wszystkie te terminy stosowane są zamiennie, stopiły się w jedną naukę - antropologię rozumianą jako badanie ludzkości we wszystkich formach i przejawach jej istnienia, całokształt wiedzy o człowieku i jego kulturze, czyli swoiście ludzkiej, wyuczonej formy przystosowywania się do środowiska naturalnego. Antropologia bada człowieka żyjącego w społeczeństwie i posiadającego sobie tylko właściwy sposób życia zwany kulturą.

Wyróżniki antropologii spośród nauk humanistycznych: szeroka perspektywa (podkreśla konieczność uwzględniania w analizach innych nauk humanistycznych relatywizmu kulturowego), metodologia: holizm - badanie grup ludzkich w terminach całościowego wzoru ich życia, metoda historyczna, metoda porównawcza.

Koncepcja kultury

Definicja kultury Edwarda Tylora - kultura, względnie cywilizacja, wzięta w najszerszym sensie etnograficznym, jest złożoną całością, obejmującą wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, obyczaj oraz wszelkie inne zdolności i przyzwyczajenia człowieka jako członka społeczeństwa

Definicja Emila Durkheima (socjolog, def. psychologiczna) - kultura to aparat nacisku wobec jednostki

Definicja Bronisława Malinowskiego: kultura jest całością złożoną ze współzależnych instytucji. Tworzy całość z serii zasad, np.: wspólnota krwi poprzez prokreację, sąsiedztwo związane ze współdziałaniem wielu obszarów/rywalizacja, specjalizacja czynności, stosowanie siły i organizacji społecznej

Claude Levi-Strauss - `Smutek tropików' - kultura jest to całość i system znaków o naturze formalnej i funkcjonalnej, będących konwencjonalnym komunikatem społecznym wewnątrz danej kultury, ale i służącym komunikacji z innymi kulturami.

Funkcjonalna definicja kultury Bronisława Malinowskiego - kultura jako pewna całość współzależnych i wzajemnie powiązanych elementów, będących odpowiedzią na ludzkie potrzeby

Definicja Andrzeja Wiercińskiego - kultura to gatunkowy (specyficzny dla gatunku ludzkiego), społecznie organizowany system świadomego przystosowywanie się człowieka do środowiska, realizowany za pomocą materialnych wytworów, mający na celu zaspokajanie różnych potrzeb. Ekologiczna definicja kultury - kultura to ten element, który odróżnia nas od zwierząt (bo zachowujemy się w sposób wyuczony, posiadamy język, który pozwala nam na akumulację wiedzy i doświadczeń i przekazywanie ich w postaci dziedzictwa kulturowego).

Definicja Alfreda Louisa Kroebera - kultura składa się z wzorów jawnych i ukrytych, z zachowań wyuczonych i przekazywanych poprzez symbole, tworzących specyficzny dorobek grup ludzkich oraz z wytworów tych zachowań. Rdzeń kultury stanowią tradycyjne tzn. wyrosłe i wyselekcjonowane w procesie historycznym idee oraz przywiązane do nich wartości.

Ruth Benedict - kultura to ogół wzorów myślenia i działania charakterystycznego dla danego społeczeństwa i będących produktem jego historycznych doświadczeń

Kazimierz Moszyński - kultura to wszystkie wytwory człowieka (materialne i niematerialne) wykraczające poza sferę obejmującą biologię i fizjologię, czyli to wszystko co człowiek pomyśli, w co wierzy (np. wygląd i potrzeby fizjologiczne to nie kultura, ale to, że o tym wiemy i postrzegamy to jakoś to już kultura)

Cechy kultury:

- jest zjawiskiem społecznym (nie dotyczy jednostki)

- dotyczy tylko człowieka (a nie zwierząt)

- bez kultury nie można żyć

- kulturą jest wszystko, co nie jest naturą

- dynamiczna, zmienna, kultura zawsze się rozwija, zmienia (nigdy się nie cofa, może być regres, ale tylko jako inny etap rozwoju)

- wieczna, ciągła, nieprzerwana

- jest systemem symboli (język i inne formy symbolizmu historycznego)

- jest powiązaną, zorganizowaną całością, wewnętrznie zintegrowanym systemem o charakterze instrumentalnym (to z funkcjonalizmu - każdy element pełni jakąś rolę w podtrzymywaniu całości lub zaspokajaniu ludzkich potrzeb)

Źródła do badania, poznania kultury

- wszelkie informacje służące do poznania pośrednio i bezpośrednio, gdziekolwiek są, ze wszystkim co je przedstawia (literatura, pyłki roślin, układ warstw skalnych - dają informacje o historii) -> quoi?:D

- podział źródeł według Tadeusza Buksińskiego

	pisane	niepisane
bezpośrednie	bezpośrednie pisane	bezpośrednie niepisane
pośrednie	pośrednie pisane	pośrednie niepisane

1. bezpośrednie pisane - wszelkie pozostałości po pracy ludzi i instytucji służące sprawom bieżącym

2. pośrednie pisane - teksty wytworzone dla upamiętnienia zdarzeń i ludzi - kroniki, biografie, część literatury - np. Krzyżacy?, listów, pamiętniki

3. bezpośrednie niepisane - pozostałości po pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej, np. narzędzia, ubrania, domy, dzieła sztuki

4. pośrednie niepisane - wytwory służące upamiętnieniu (np. logo Coca-Coli)

- inny podział:

1. źródła materialne

2. zachowane w pamięci (wspomnienia opowiadane komuś, pośrednio i bezpośrednio, sądy, opinie, nagrane i spisane, utwory literackie, muzyczne, przyśpiewki)

3. zachowania się (świadome i nieświadome reakcje i odruchy wobec sytuacji, zachowania celowe - cel: osiągnięcie czegoś, zrobienie dobrego wrażenia)

wszelkie umiejętności (śpiewania, pisania) + wytwory materialne

nie ma w klasyfikacji, np.:

- Pamiętniki Paska w szufladzie

- prababcia susząca rośliny i podpisująca je (po jej śmierci nie wiemy o co w tym chodzi, zostaje tylko ten zeszyt).

- podział Kazimierza Dobrowolskiego

1. zastane (jak coś jest samo w sobie, wszystko, co zastał badacz)

2. wywołane (jak np. prosisz, żeby ktoś spisał wspomnienia lub wytworzone przez badacza w oparciu o jego bezpośrednie informacje wywołane eksperymentalnie poprzez styczność z badanym)

- podział XXXXXXXX

1. wprost - pisane na dany temat

2. nie wprost - wspomnienie o czymś innym przy okazji głównego tematu, np. wzmianka i ocena tego czegoś; coś, co widoczne jest czasem niechcący, ale mówi o człowieku

3. brak źródła - nikt nie chce nic powiedzieć, np. władze coś zatajają

2. Początki nauk etnologicznych - spojrzenie na świat własny i obcy.

Obcych zaczęliśmy poznawać przez wojnę i handel. Im więcej mamy pośredników w przekazywaniu wiedzy o innych, tym bardziej ona zniekształcona.

Każdy patrzy na innych ze swojego punktu widzenia i odnosi ich do swojego świata (etnocentryzm). Podział świata wokół nas na bliskich i obcych - nas i ich - początek badań antropologicznych.

My:

- środek świata - zawsze u nas

- pochodzenie wywodzone od wielkich (chrześcijanie - od postaci biblijnych, np. Brytyjczycy; w Iranie od imamów; Sarmaci; Rzym starożytny - od bogów lub od Eneasza)

- w tradycjach plemiennych - genealogia od pierwszego człowieka stworzonego z np. łez, ziemi, kości boga itd., albo od zwierzęcia, które zamieniło się w człowieka

- podobnie, we wszystkich kulturach najważniejszy nasz język, to on był pierwszy (święty - święte księgi, język Boga - łacina, arabski), nasze pisma itd. (Ataturk zamówił podobno jakąśtam teorię lingwistyczną według której wszystkie języki wywodzą się z tureckiego - `słoneczna teoria' -???)

- Bóg też zawsze nasz, mówi po polsku (przecież msza po polsku!) -> Bóg jest Polakiem (ew. Europejczykiem) => i tak przy ekspansji religii adaptuje się ją, żeby była swoja - chrystianizacja w Afryce - Matka Boska Murzynką

- zawłaszczenie Boga - Bóg Indian Indianinem etc.; dlatego też przybliżanie Boga - JP II beatyfikował lokalnych jak jeździł po świecie

- bliskość boskości przejawia się także w naszych cechach genetycznych (np. rasowych) => MY jesteśmy zawsze na obraz i podobieństwo Boga

- my jesteśmy zawsze lepsi, mądrzy, szlachetni, dzielni, gościnni, odważni, wspaniali bojownicy, strzelcy z łuku, dzielna armia, kierowcy, wybitni uczeni

- ideał wyglądu/charakterologiczny

- skoro jesteśmy tacy wspaniali i naj i swoi, to my powinniśmy rządzić innymi - słowiański mesjanizm, pomysł narodu wybranego związany z religią lub ideologią pozareligijną.

Odrębność historyczna i językowa idzie w parze z odrębnością religijną - polski mesjasz walczyć z protestanckim Niemcem i prawosławnym Rosjaninem.

obcy:

- poza granicami naszego świata

- przypisuje mu się cechy zwierzęce (czarne podniebienie - jak pies, owłosieni, brudni)

- dla białych obcy czarny kojarzony z diabłem i na odwrót (w Afryce diabeł często biały), zrośnięte brwi - cecha diabelska

- obcy to także np. dla chłopa szlachcic

- obcy bywa gorzej niż zwierzęcy, bo nienaturalny (a zwierzęta przecież normalne) -> np. gadka, że Cyganki/Żydówki mają krzywą matnię (macicę); dwie głowy itd. - im mniej wiemy, tym więcej wymyślamy

- obcy jedzą ludzi, szczególnie kobiety i dzieci (np. maca z krwią niemowląt)

- wobec obcego można sobie pozwolić na inne zachowania niż wobec `człowieka'

- obcy to także istota, która nie mówi (Niemcy - Słowianie; barbare znaczyło bleble - barbarzyńca)

- obcy brzydko pachnie (Żydzi czosnkiem lub cebulą)

- my pochodzimy od bogów, proroków, a obcy nie (w tym kontekście obca jest także kobieta, bo stworzona do towarzystwa mężczyźnie, oddzielnie, nie z tego samego, a np. z żebra mężczyzny, pośrednio, jako druga; albo w ogóle stworzona przez mężczyznę)

- obca - kobieta - śmierdzi, jak ma okres jest szczególnie podatna na uroki, jest wiedźmą (a facet - czarodziej) itd.

- swoi mają świetną genealogię, obcy - nie; bękart - nie ma ojca, nie ma matki, albo jakichś lewych rodziców (Krzyżacy - psubraty; kurwa twoja mać - twoja matka jest prostytutką, ale i obcą osobą, spoza nas; psi syn; diabelskie nasienie)

- obcy stworzeni z resztą świata po stworzeniu ludzi (czasem przez szatana, złego ducha)

- dziwnie ubrani, goli, nie po ludzku

- obcy para się magia, czarną magią

- jeżeli coś dobrego się nam zdarzy - Boże błogosławieństwo, a jeśli coś złego - obcy maczał w tym palce

- obcy są niebezpieczni - trzeba ich wytłuc

Etnologia przednaukowa: starożytni Grecy określają ludy sąsiednie jako `barbarzyńskie' - mówiące niezrozumiałym językiem; Cezar `Wojna galijska'; poselstwo od papieża Innocentego IV Jana Carpiniego i ojca Benedykta Polaka, franciszkanina, na dwór wielkiego chana Mongołów w okolicach Karakorum (XIII w.) - pozostawili opis z podróży, `Historia Mongołów'(?), jedna z pierwszych relacji, gdzie obcy nie jest gorszy, obrzydliwy tylko inny; Marco Polo XIII/XIV w. też dość dojrzały; podbój Ameryki: Krótka relacja o wyniszczeniu Indian Bartolome Las Casas - misjonarze biorą w obronę Indian (postępowanie z Indianami niechrześcijańskie, niszczy się dusze, które można by nawrócić; mógł głosić swoje poglądy w dużej mierze dzięki reformacji); XVI-XVII w. wielkie odkrycia geograficzne - coraz więcej kontaktów z nowymi kulturami; przekazy misjonarzy cenne - w tamtych czasach musieli nauczyć się języka, myślenia lokalnymi kategoriami chcąc kogoś nawrócić (kupcy np. mogli to mieć gdzieś)

Chińczycy, Mongołowie - boimy się ich, więc uznaje się ich za ludzi; nad Indianami mamy przewagę - zwierzęta, które można wyrżnąć - człowieczeństwo przy kontaktach z nowymi ludami wyznaczało to, czy potrafili się bronić.

ATLAS MAJOR XVII w.

- mapa Prus, Germanii - mnóstwo informacji; Królestwo Polskie - białe plamy, w atlasie z lat 30. XVII wieku mapa z 1560!! - Europa mało interesuje się tym, co na wschód od Odry

- mapa Grecji - szczegółowa, choć Grecja pod panowaniem Osmanów, to nie jest postrzegana jako dzika, wciąż jako kolebka cywilizacji, kultury, dokładnie uwzględniona w atlasie Europy

- Gwinea - coś pomiędzy małpą a człowiekiem

- Ameryka Północna - zaznaczono nie tylko osady europejskie, ale i indiańskie! - unikat

- Ameryka Pd - mieszkańcy Ziemi Ognistej owłosieni i goli! - a tak przecież zimno jak cholera :-P (no ale dzicy i obcy w końcu); w Brazylii człowiek w kotle na ogniu

- mapa rzeki Rio Grande - misja - biały ksiądz i już ubrani (:P), zupełnie biali (!) Indianie za nim

- Azja:

- Persja na 1/3 Azji, ukazana `okej' - tacy sobie inni, ale ludzie; z dzidami, ale spoko - bo nie ma rywalizacji (natomiast Turcja - straszni!)

- Korea jest wyspą

- żaden z tubylców nie przypomina zwierzęcia (nie ma jęzora do pasa, jak w Afryce, nie jest owłosiony, są za to ubrani - z nimi trzeba się liczyć)

- Półwysep Arabski - ptolemejski podział na Arabię skalistą, piaszczystą i szczęśliwą

Z europejskich map egzotycznych najdokładniejsze są mapy Chin - ze względu na działania misjonarzy (włoski jezuita Martino Martini, XVII w., kartograf, badacz kultury, historii i geografii Chin), poza tym korzystano z map chińskich (np. Korea już potem półwyspem). Chińczycy przedstawieni jak ludzie, bogaci, spokojni.

- Japonia - nic nie ma, pusto, spokojnie, ewentualnie jakiś potwór w okolicznym morzu

Europocentryzm, europejskie odkrywanie świata.

Intelektualny przewrót doby oświecenia:

- Tomasz Hobbes XVI/XVII w. - człowiekiem rządzą te same prawa, co światem natury, a ponieważ człowiek tworzy mechanizmy społeczne, to nimi także rządzą te prawa, co przyrodą. Naturę i człowieka można poznawać rozumowo. Egoizm i instynkt samozachowawczy odgrywają ważną rolę w formowaniu się społeczeństw i państw - np. strach, że na nas napadną, a razem większe szanse przetrwania - formowanie się w grupy z własnego egoizmu, żeby przetrwać; stąd `umowa społeczna' (termin wcześniejszy niż oświecenie)

- Kartezjusz - człowiek posiada kulturowe cechy wrodzone

- John Locke - tabula rasa; `szczęśliwy dziki'

- Rousseau - `dobry dziki' - Europa jako zepsuta cywilizacja, a dziki jest dobry, czysty (nieskażony), swobodny - przedstawia stan rozwoju naszej kultury z przeszłości; ostre przeciwstawienie stanowi natury stanu cywilizacji (XVIII-wieczny francuski racjonalizm)

3. Odkrycie ewolucji. EWOLUCJONIZM.

Karol Darwin - II poł. XIX w., ewolucjonizm: dobór naturalny; przetrwają osobniki zwyciężające w walce o byt; zmienność organizmów przez nabywanie nowych cech i dalsze ich przekazywanie, odejście od zmian skokowych na rzecz, no właśnie - ewolucyjnych

Adam Fergusson - XVIII w. (?), koncepcja trzech stadiów rozwoju ludzkości: dzikość, barbarzyństwo, cywilizacja; prekursor ewolucjonizmu; nie należy przeciwstawiać sobie dzikich i cywilizowanych oraz natury i cywilizacji, bo ludzka natura jest uniwersalna

Ewolucjonizm

- USA: Lewis Henry Morgan; WB: Edward Tylor, James Frazer

- kultury ludzkie rozwijały się drogą ewolucji - wzdłuż tej samej linii rozwojowej od szczebli niższych do wyższych

- teoria ludów pierwotnych jako naszych żyjących przodków

- teoria przeżytków - elementy kultury z minionych epok, które przetrwały (choć utraciły swą dawną funkcję) -> rekonstrukcja minionych faz rozwojowych kultury w drodze analizy przeżytków

- periodyzacja dziejów Morgana: dzikość, barbarzyństwo, cywilizacja, z których każda dzieli się na trzy stadia: niższe, średnie i wyższe; uniwersalny schemat: dzikość to okres zbliżony do życia zwierząt, potem ogień, narzędzia i początki organizacji społecznej, przechodzimy do osiadłego trybu życia, wynajdowali garncarstwo, hodowla, rolnictwo, panuje matriarchat, pojawia się religia; końcowy etap barbarzyństwa - patriarchat, własność prywatna, małżeństwo monogamiczne, miasta i świątynie; cywilizacja - wynajdujemy pismo, system klasowy, organizacje państwowe, tożsamość narodową; potem rozwój wyznaczony przez poziom kultury materialnej; schemat rozwoju rodziny (bezład seksualny-promiskuityzm, rodzina swoista oparta na małżeństwie grupowym, rodzina patriarchalna oparta na wielożeństwie, monogamia)

- teza o psychicznej jedności ludzi, która powoduje pojawianie się w różnym czasie podobnych zjawisk kulturowych we wszystkich kulturach, a obserwowane różnice są jedynie wynikiem oddziaływania różnych warunków środowiskowych (Adolf Bastian) -> teza o jednakowości - paralelności, ciągłości i jednokierunkowości rozwoju we wszystkich kulturach - wszystkie kultury przechodzą przez te same etapy

- teza: prawa natury rządzą światem kultury, stąd prawa kultury wynikają z ogólnych praw przyrody (ewolucjonizm Darwina)

- Edward Tylor - pierwsza definicja kultury

- metoda kulturowo-porównawcza - porównywanie kultur za pomocą kryteriów wyższości i niższości stopni (im kultura bardziej złożona, tym wyższy szczebel rozwoju)

- społeczny darwinizm - niektóre społeczeństwa (europejskie) lepiej wyposażone do rządzenia i dominacji niż inne

Dlaczego w tych czasach antropologowie tak interesowali się ludami pierwotnymi? Bo: mała liczebność, prosty system gospodarczy, izolacja historyczna i genetyczna, można łatwiej objąć taką społeczność całościowo (dorosły członek takiej społeczności posiada całościową wiedzę o jej kulturze - Ruth Benedict), obowiązek opisania ginących ludów, wyraziste różnice kulturowe, -> można łatwiej wysunąć uogólnienia dotyczące człowieka (Tylor)

Ewolucjoniści wskazywali na sensacyjne (=pozbawione wyjaśnień przyczynowych) sekwencje rozwojowe kultury ogólnoludzkiej.

4. Ewolucjonizm krytyczny i dyfuzjonizm (historyzm)

Ewolucjoniści klasyczni zaczęli wyodrębniać działy kultury.

- podział Kazimierza Moszyńskiego:

a) kultura materialna - wytwory i działania, które należą do sfery kultury, ale służą wyłącznie do przetrwania, życia, podtrzymania materialnego istnienia człowieka jako gatunku

b) kultura duchowa - wszystkie wytwory świadomości ludzkiej, które zostały na tyle zobiektywizowane społecznie, że stanowią kulturę, a nie element psychiki, i które dla ujawnienia się nie potrzebują współdziałania grupy; kultura duchowa nie musi znajdować odzwierciedlenia w materialnej, a jeśli znajduje odbicie w elementach materialnych, to ich funkcja wykracza poza kulturę materialną, np. (utrwalone symbole o funkcji pozamaterialnej)

c) kultura społeczna - klasa zjawisk takich jak obyczaje, rodzina, kręgi towarzyskie, układy, ludzie, ich role i powiązania

Idea - kultura duchowa

U Inków żniwa rozpoczynały się po tym jak symbolicznie król złotą motykę raz wbił w ziemię. Król - kultura społeczna, wbicie motyki - materialna, wierzenie - duchowa.

Te rodzaje kultury są ze sobą ściśle powiązane. Nie ma społeczeństwa bez kultury, a kultura nie istnieje bez swoich trzech rodzajów.

Kulturę materialną najłatwiej zauważyć, najłatwiej zacząć badać (dlatego wcześni antropolodzy, dyfuzjoniści przywiązywali dużą wagę do artefaktów); najtrudniej kulturę duchową (ukrytą).

NEOEWOLUCJONIZM = EWOLUCJONIZM KRYTYCZNY

- Kazimierz Moszyński: kultura materialna, społeczna, duchowa

- White i Stuart

- ??? ( w starych notatkach jeszcze dużo, ale nie wiadomo o co chodzi)

DYFUZJONIZM (ANGIELSKI) = NIEMIECKO-AUSTRIACKA SZKOŁA KULTUROWO-HISTORYCZNA

- WB - Elliot Smith; Austria-Niemcy - Leo Frobenius, Franz Ratzel, W. Schmidt

- odrzucenie ewolucji jako podstawy zmian zachodzących w kulturze na rzecz kontaktów międzykulturowych, dzięki którym społeczeństwo może się rozwijać (społeczeństwo izolowane stoi w miejscu)

- założenie monogenezy kultury ludzkiej i wywodzenie historii kultury

- teoria hiperdyfuzjonistyczna (skrajna) - Elliot Smith: cywilizacja ludzka jest tak specyficzną kombinacją cech, że nie mogła być wynaleziona więcej niż raz (Egipt kolebką - panegiptyzm)

- dyfuzja - przenikanie się kultur, zapożyczanie elementów kulturowych

a) pierwotna - innowacja dla naszej kultury

b) wtórna - przekazujemy ten element dalej

może być też bezpośrednia, pośrednia (np. przez handel), zamierzona (`ucywilizujemy tych dzikusów!'), niezamierzona, prosta, złożona (kilka powiązanych elementów)

- im więcej w kulturze zapożyczeń, tym łatwiej o nowe; elementy kultury jawnej bardziej podatne na zmiany niż elementy kultury ukrytej; im większe były różnice między kulturami, tym większym zmianom podlega zapożyczony element (kontakt-zderzenie-zapożyczenie-zapominanie(czegoś w naszym systemie, jakaś zmiana + dostosowanie tego, co bierzemy)-wchłanianie); dyfuzja to proces dwustronny (kultura przyjmująca jest także kulturą oddającą)

- kryteria oceny, na ile dana kultura jest złożona z elementów rodzimych, a na ile z obcych:

a) kryterium formy - podobieństwo danych elementów musi wskazywać na ich wspólne pochodzenie

b) kryterium ilości - ilość elementów podobnych-zapożyczonych (im więcej tym bardziej wspólne pochodzenie)

c) kryterium ciągłości - znajdowanie na drodze łączącej różne kultury elementów charakterystycznych dla obu - na ile możemy prześledzić wędrówkę elementu

d) stopień pokrewieństwa (czy się zmienił i na ile)

- cel dyfuzjonistów: zrekonstruowanie historii dawnych kultur ludzkich (podobny do ewolucjonistów)

- metoda: ustalanie miejsca pochodzenia wytworów kulturowych (głównie materialnych-najłatwiej badać), śledzenie szlaków ich migracji, nie wnikając w istotę kultury jako całości, a także abstrahując od człowieka jako podmiotu i twórcy kultury

- kultura postrzegana jako zbiór elementów, nie jako całość, nie jako wewnętrznie powiązany system

- Wilhelm Schmidt

- dojrzały dyfuzjonistyczny schemat rozwoju kultury: teoria kręgów kulturowych - istniało kilka kultur zasadniczych, które rozprzestrzeniały się jak fale na wodzie i z ich mieszanek powstawały kultury wtórne; mapowanie zasięgów elementów; teoria kk tak bardzo nie przeczy monogenetyzmowi

- kryteria następczości form kulturowych (chronologia względna kultur): a) mieszane formy graniczne zawsze młodsze od kultur stanowiących ich składniki b) kultura a przecinająca b jest młodsza od b c) jeśli na terenie jednej kultury rozrzucone są strzępy innej, to ta inna starsza (czyli Turcy w Niemczech starsi od Niemców?)

- kolebką cywilizacji - Azja

- w kręgach na wodzie najstarsze kultury to peryferia, centrum - najmłodsze, gdyż najmłodsze wypierają starsze

- podział kultur według wielu kryteriów: gosp., społ.(matriarchat), typ narzędzi (łuk i strzały)

- atomizowanie kultury (powyżej) - rozpatrywanie wyrwanych z kontekstu elementów

- czasopismo Anthropos (od 1906)

Ewolucjoniści i dyfuzjoniści chcą odtworzyć minione etapy rozwoju ludzkości.

AMERYKAŃSKA SZKOŁA KULTUROWO-HISTORYCZNA = DYFUZJONIZM AMERYKAŃSKI = HISTORYZM BOASOWSKI

- Amerykanin Franz Boas - ojciec, trudno właściwie mówić o jednolitej szkole, grupka uczniów Boasa, z których każdy poszedł swoją drogą

- całościowe podejście do kultury

- nacisk na badanie historii

- kultura może być rozumiana jedynie w terminach swojej własnej niepowtarzalnej historii - pluralizm historyczny (stanowisko historyczno-porównawcze)

- kulturowy relatywizm - przekonanie, że wszelkie wartości są względne i nie ma żadnych uniwersalnych norm zachowania (szerokość spojrzenia Boasa)

- trzy założenia metodologiczne:

a) historyzm faktograficzny - według niego badania antropologiczne są historyczne, więc stosujemy metodę rekonstrukcji historycznej; odtwarzamy, rekonstruujemy fakty, a nie wymyślamy, nie tworzymy praw

b) psychologizm - wszelkie zjawiska kulturowe mogą być wyjaśniane przez stany psychologiczne

c) atomizm - czyli antyholizm (nie można pojąć kultury bez skompletowania listy jej cech - przeciwko temu Clark Wissler - areał kulturowy); nadrzędnym celem atomizmu jest poznanie historii ludzkości, a pośrednim historii kultur; COŚTAM zewnętrzne - wszelkie dyfuzje i zapożyczenia, wewnętrzne - to, co w obrębie kultury; wszelkie cechy danej kultury są niezależne, każda jest końcowym etapem jakiegoś procesu historycznego, determinowana przez elementy innego rodzaju (czynniki biologiczne, społeczne, socjologiczne, ekonomiczne)

- Clark Wissler

- teoria areałów kulturowych - regiony, w których obrębie występują podobne kultury/ typ kultury obejmujący kultury ludów sąsiadujących ze sobą w określonym czasie wspólnot plemiennych, uporządkowanych pod względem podobieństw zjawisk pozajęzykowych (dla potrzeb ekspozycji muzealnych); klasyfikacja na podstawie najpierw kryterium ekonomicznego - wspólnych podstaw egzystencji - obszar polowania na karibu, później na podst. elementów kultury materialnej; krytyka: elementy mogą rozprzestrzeniać się asymetrycznie ze względu na czynniki społ. i środ., tutaj pomijane

- centra kulturowe - teren największej koncentracji elementów kulturowych charakterystycznych dla danego regionu; najstarsze elementy mają najszerszy zasięg, najmniejszy najnowsze - ustalanie chronologii względnej kultur

- Alfred Louis Kroeber

- kultura jako coś ponadorganicznego, niesprowadzalnego do czynników biologicznych, praw natury

- zarzuca mu się ignorowanie jednostki i psychologii, ale on argumentuje, że jednostka wybitna nie mogłaby dokonać swych dzieł , gdyby przesłanki do nich nie istniały w jej kulturze (+ kulturowe dorastanie społeczeństwa)

- inni uczniowie Boasa: Melwin Herskovitz, Edward Sapir, Margaret Mead, Ruth Benedict

?????

5. Funkcjonalizm i strukturalizm jako spojrzenie w głąb, ich aspekty uniwersalne

6. Rewolucja funkcjonalna Bronisława Malinowskiego raz jeszcze

FUNKCJONALIZM BRYTYJSKI - XIX/pocz. XX w.

- wpływ socjologa Emila Durkheima

- pojęcie świadomości zbiorowej (społecznej), obejmujące wspólne zwyczaje, wierzenia i sentymenty wyrastające w toku interakcji pomiędzy członkami społeczeństwa (zbliżone do pojęcia kultury)

- społeczeństwo jako byt nadrzędny wobec jednostki, to społeczeństwo tworzy jednostkę, sprawia, że staje się ona ukulturowiona (p. jego definicja kultury)

- fakt społeczny - zbiór idei, norm, wspólnych oczekiwań i reguł zachowań, które istniały wcześniej od jednostek i mogą wywierać na nie presję, kształtując świadomość zbiorową

- kultura nie mogła być już traktowana atomistycznie, jej aspekty traktowane w kontekście ich uwarunkowań i funkcji społecznych, a nie jako niezależne sfery rzeczywistości - badanie powiązań między nimi zadaniem badacza -> podejście funkcjonalistyczne

REWOLUCJA FUNKCJONALNA

- początek: Bronisław Malinowski `Argonauci Zachodniego Pacyfiku' 1922; Alfred Radcliffe-Brown - `Wyspiarze Andamańscy' 1922

- pojawienie się nowej dyscypliny socjologii - antropologii społecznej

- synchroniczne podejście, postulat badania współczesnego stanu kultur ludzkich, a nie diachroniczne podejście z kierunków historycznych

- kultura rozumiana jako pewna całość współzależnych i wzajemnie powiązanych elementów (kultura jako siatka) - ujęcie holistyczne

- funkcjonalne badanie kultury to określanie funkcji, czyli a) roli, jaką każdy element danej kultury pełni w jej całokształcie (podejście teleologiczne), b) funkcji jako sposobu zaspokajaniu ludzkich potrzeb

- funkcjonalna definicja kultury jako systemu zaspokajania potrzeb

- funkcje mogą być jawne (po co ludzie, według nich samych, coś robią) i ukryte (rola tego elementu w całokształcie kultury)

- dysfunkcja - el. sprzeczny z założeniami i celami systemu społ.

- eufunkcja - el. zgodny

Celem analizy funkcjonalnej jest opis powiązań i zależności pomiędzy elementami, bez wartościującej oceny roli tych elementów (próbujemy odejść od etnocentryzmu.

- zwrot ku doświadczeniu (empiryzm)

- nie pytają skąd się wzięło i jak przebiegało w czasie, tylko jakie jest tu i teraz (niesłuszne zarzuty o ahistoryzm)

- nadanie antropologii charakteru nauki rozumiejącej - trzeba się wczuć

- zwrot w metodach badawczych - koniec z badaczami zza biurka

- metoda intensywnych badań terenowych - informacje zbiera sam badacz, a nie od pośrednika (typu kupiec, podróżnik), własny materiał badawczy; przebywanie dłuższy czas w terenie, posługiwanie się językiem tubylców; trzeba badać najpierw a) szkielet kultury tubylczej: obraz struktury społecznej i ważniejsze regularności, b) bardziej subtelne przejawy życia społecznego, życie codzienne - ciało i krew, c) poglądy, reakcje uczuciowe i opinie - ducha życia plemiennego - odnaleźć typowe sposoby myślenia i odczuwania

- teoriotwórcza rola terenu - materiał badawczy stopniowo się weryfikuje - po powrocie z krzaków metodami akademickimi analizuje się go, wysnuwa teorię, a potem wraca w krzaki i uzupełnia, sprawdza - hipotezy powinien podsuwać etnografowi sam teren

- systemowe badanie kultury (el. w powiązaniu z innymi)

- relatywizm kulturowy (kulturę można badać tylko w jej kategoriach)

O Malinowskiego metodach badania słów jeszcze kilka:

• zwracał uwagę na potrzebę rozdzielenia rezultatów obserwacji i wypowiedzi i interpretacji badanej grupy OD swoich wniosków

• wnioski autora oparte są nie tylko na wiedzy i rozsądku, ale i na psychologicznym wyczuciu - są subiektywne

• stąd wynika, że badanie obiektywne być nie może, ale może i powinno być uczciwe - nie wolno ukrywać faktów, materiałów terenowych, kłamać, należy starać się nie manipulować (ale wiadomo że można się mylić lub czegoś nie zauważyć) - to nie może być i tak obiektywnie zweryfikowane, ale trzeba się starać

• istnieje przepaść między materiałem terenowym a wynikami badań, pracami

• badacz siłą rzeczy nie może zachować całkowitego dystansu

• Argonauci Zachodniego Pacyfiku: Malinowski nawiązywał kontakt z Triobriandczykami najpierw przez pośrednika (innego białego - to jedne drzwi otworzyło, inne zamknęło); z początku nie znał języka więc zaczął od badania kultury materialnej;

• metoda: trzeba określić, uświadomić sobie naukowy cel swojej pracy, stworzyć dogodne warunki pracy - trzymać się jak najdalej od swoich, wśród badanych powinno się żyć, mieszkać, właściwie non-stop przez parę miesięcy lub dłużej, intensywny kontakt, wtopienie się badacza w krajobraz, ludzie oswajają się z nim i zachowują się naturalniej => etnograf przezroczysty, niewyróżniający się (ale nie niewidzialny); ALE: dobrze mieć awaryjną bazę wśród swoich (żeby nie zwariować, dla odpoczynku)

• badamy codzienność, a także wyjątki od codzienności

• badacz zaczyna brać udział w życiu badanej grupy

• przemyślana aktywność werbalna - regularny wywiad etnograficzny (z góry przygotowany kwestionariusz), staramy się kierować rozmową

• nie możemy z góry przyjmować teorii (ale im więcej wcześniej wiemy, tym lepiej)

• szkielet - ciało - krew badania

• badacz wśród dzikich sam jest dla nich dzikim (bo nie umie się zachować)

• wątpliwość jako metoda badania (kiedy zbieramy wszystko do kupy to okazuje się, że w materiale są dziury, sprzeczności - wtedy powinniśmy wrócić do terenu i weryfikować, uzupełnić) - to, że są dziury, nie znaczy, że materiał jest zły, materiał należy weryfikować ciągle, można to robić w nieskończoność

• wymóg jawności badań: Malinowski zaleca ujęcie materiału w tabele statystyczne

• bada się zawsze wszystko, ale w różnych okresach badacz koncentruje się na różnych aspektach

• METODY BADANIA

• obserwacja (pani siedzi w kącie i patrzy)

• obserwacja uczestnicząca (pani siedzi między nami, słucha komentarzy etc.)

• opis

• wywiad (według kwestionariusza)

• wstępna analiza

• tworzymy modele funkcjonowania społeczeństwa, a na ich podstawie teorie

• 2 etapy (metody, dwie różne procedury analizy) badań:

• ETHIC (ETIC - zewnętrzne) - od tego się rozpoczyna; badanie systemu kulturowego z pozycji zewnętrznego obserwatora (posługiwanie się swoim aparatem logicznym, ocena badanych ze swojego punktu widzenia i takaż analiza); (uczymy się chodzić w sukni z gorsetem)

• EMIC (wewnętrzne) - zakłada większe zrozumienie, czucie (jak już się nauczyliśmy chodzić w sukni z gorsetem)

Według metody ETHIC można stworzyć uniwersalną typologię kultur (zakł. że nasze systemy wartości są uniwersalne), według metody EMIC - nie. Chociaż wiadomo, że nie da się pozbyć swoich podstaw kulturowych (nigdy nie będziemy tymi, którzy od urodzenia noszą te suknie z gorsetem) => `Mówisz już jak prawdziwy Arab!' - a przecież gdyby tak było to by tak nie mówili bo by na to w ogóle nie zwrócili uwagi, zawsze różnica swój a obcy. Obie te analizy zawsze się uzupełniają, nie można ich do końca rozdzielić.

• Badania przezroczyste

Teoria potrzeb Bronisława Malinowskiego

- szukanie psychologicznej motywacji ludzkiego zachowania

- podstawową funkcją kultury zaspokajanie potrzeb:

a) podstawowych (fizjologia) - związane z kulturą materialną

b) instrumentalnych (organizacja przymusu, siły, systemu społecznego, rodziny) - związane z kulturą społeczną

c) symboliczno-integratywnych (wewnętrzny przymus kontrolowania losu itd., magia i religia) - z kulturą duchową

To potrzeby przyczyniają się do wytwarzania mechanizmów kultury. Zaspokajanie potrzeb jest warunkiem istnienia społeczeństwa i członkowstwa w nim - jeżeli społeczeństwo chce utrzymać jednostkę, musi realizować jej potrzeby.

- podział potrzeb według Malinowskiego:

a) pierwotne - fizjologia, prokreacja z systemem pokrewieństwa i wszystkim , co służy do ochrony przed zagrożeniami, np. mur obronny

b) wyższe, pochodne - wtórne

Potrzeby: organizacji kolektywnego działania, poczucia bezpieczeństwa, kontroli wzajemnie swojego zachowania (system norm prawnych i moralnych), chęć istnienia w przyszłości - nie tylko prokreacja, ale i sposoby przekazywania dziedzictwa kulturowego, porozumiewania się, ekonomiczne, polityczne

- realizacji potrzeb służą najmniejsze jednostki składowe - instytucje kultury - grupy ludzi podejmujących i realizujących wspólne cele, działania, rządzących się zespołem reguł/zorganizowany system działań ludzkich/ albo wg Radcliffe-Browna: to zestandaryzowane działania ludzi obejmujące wspólne normy i wzory zachowania; Malinowski i Radcliffe-Brown wymieniają te same składowe instytucji: zasada naczelna (cele, jakim instytucja ma służyć-idea), personel, reguły i normy, składają się na kartę instytucji (zbiór przepisów dotyczących działalności grupy), środki (narzędzia), forma (struktura, w jaką się organizujemy), funkcja (co innego niż zasada naczelna, jest to całościowy wynik zorganizowanej działalności instytucji, którzy obejmuje też skutki niezamierzone i nieuświadomione.

Opis KULI u Olszewskiej p. s. 210

Teoria zmiany kulturowej Malinowskiego:

(najpierw ogólnie o zmianie kulturowej

- zmiana kulturowa to proces pojawiania się, znikania, ew. restrukturalizacji pewnych elementów lub nawet całych kultur

- ujęcia genetyczno-historyczne zmiany kulturowej w antropologii: dyfuzjoniści - nacisk na zapożyczenia i migracje elementów jako podstawowe czynniki przemian, mała waga przywiązywana do innowatora; ewolucjoniści - duże znaczenie innowatora, brak wpływu zewnętrznego, pojawienie się nowego elementu to przejście do kolejnego etapu; ujęcia holistyczne - funkcjonaliści: zmiana niekoniecznie jako postęp, zmiana powoduje naruszenie pierwotnej, względnej równowagi, co prowadzi do nowej integracji tego systemu kultury;

Melville Herskovits

- akulturacja, czyli zjawiska zmiany kulturowej zachodzące wówczas, gdy dwie lub więcej grupy o odmiennych kulturach wchodzą ze sobą w stałe i bezpośrednie kontakty kulturowe i następują zmiany podstawowych wzorów kulturowych u przynajmniej jednej z grup (Tatarzy Polscy). W przypadku dyfuzji z kolei nie musi to być kontakt stały ani bezpośredni, nie musi zmienić się kluczowy element. Akulturacja potem rozszerzyła swoje znaczenie, ale H. rezerwował ten termin dla zjawisk, które potwierdzają historyczne dane (w przeciwieństwie do dyfuzji).

- rezultaty akulturacji

a) asymilacja - przejęcie większej części obcej kultury i porzucenie przeważającej części dawnego dziedzictwa kulturowego (zgoda na nową kulturę)

b) adaptacja - rodzime i obce elementy tworzą nową, harmonijną całość; przerobione wzory obu kultur scalone

c) konflikt (reakcja) - brak zgody na narzucone wzory i chęć powrotu do przedakulturacyjnych wzorów życia (kolonializm, Tybet, Kurdowie a Turcja, germanizacja za zaborów)

- zjawiska towarzyszące akulturacji wg Havilanda

a) substytucja - dawny element zostaje zastąpiony innym, który zaczyna pełnić jego funkcję

b) synkretyzm - stare elementy łączą się z nowymi, tworząc nowy system

c) dekulturacja - znika część dawnej kultury (odrzucenie pewnych elementów, np. że nie kultywujemy wielkanocnych zwyczajów z dzieciństwa dziadka ze wsi)

d) odrzucenie - kiedy zmiany są tak gwałtowne, że nie do przyjęcia (często powracają później)

- rezultaty akulturacji wg Havilanda

a) asymilacja - gdy dwie kultury tracą swe odrębne tożsamości i stapiają się w jedną nową kulturę

b) inkorporacja (włączenie) - gdy jedna z kultur traci swą autonomię, ale utrzymuje swą kulturę (w postaci np. kasty, klasy, grupy etnicznej)

c) wymarcie - gdy 1 kultura przestaje funkcjonować (np. wymierają członkowie grupy)

d) adaptacja - stan rozwojowej równowagi (melting pot)

W badaniach nad zmianą kulturową antropologowie koncentrowali się głównie na procesach akulturacji w wyniku wpływu kultury europejskiej na ludy prymitywne. )

Stąd i Malinowski zmianę analizował na przykładzie zetknięcia starej Afryki plemiennej z kulturą europejską, która stała się głównym motorem zmian. W wyniku tego kontaktu powstaje nie prosta mieszanina el. kulturowych, a nowa rzeczywistość. Szukał punktu równowagi, który połączyłby elementy afrykańskie i europejskie, co związane było z faktyczną troską o dobro Afrykanów i chęć wykorzystania antropologii w aspekcie praktycznym, jako nauki stosowanej.

- każda kultura broni się przed zmianami

- equilibrium - punkt równowagi społecznej, wykształcony w toku długiego rozwoju, w którym panuje idealna odpowiedniość pomiędzy środkami a celami, do których ludzie dążą - pomiędzy potrzebami a odpowiadającymi im instytucjami (utopia)

- każda zmiana może być konieczna dla utrzymania równowagi, może być definicją równowagi, może być okresowym, subtelnym ruchem

- każda zmiana ma charakter instytucjonalny - zmienia się instytucja kultury

- zmianę warunkuje potrzeba (grupa potrzeb) - zanim powstanie nowa potrzeba nie zachodzą zmiany - potrzeba czynnikiem dynamicznym

- standard kulturowy - obejmuje wszelkie potrzeby danej społeczności, których niezaspokojenie musi doprowadzić do destrukcji całej kultury

Antropologia jako nauka stosowana - jej zadaniem znalezienie dróg, żeby uniknąć konfliktów pomiędzy spotykającymi się kulturami.

Alfred Radcliffe-Brown

- druga noga funkcjonalizmu brytyjskiego, prekursor funkcjonalizmu strukturalnego - badania nad strukturą społeczną (systemem społecznym), a nie kulturą;

- struktura społeczna - sposób uporządkowania osób w układzie stosunków społecznych (pozycja społeczna), jest konkretna, realna, ma granice, czas i przestrzeń, tworzona przez elementy o określonej funkcji

- organizacja społeczna - uporządkowanie działań ludzi i grup, układ ról społecznych

- kwestionuje pojęcie equilibrium Malinowskiego, wprowadza pojęcia dysnomia - stan niepożądany, stan funkcjonalnej niezgodności i eunomia - stan pożądany, do którego się dąży, co powoduje zmianę typu strukturalnego; dąży się do eunomii, ale nigdy się jej nie osiąga; (odradzanie się kultury w stanie wewnętrznego konfliktu - Litwa - powrót do Dziadów, centralna Azja - powrót do islamu po ZSRR)

- kwestionuje wyjaśnianie zjawisk związanych ze strukturą społeczną psychologią (czyli to, co Malinowski robił w teorii potrzeb), wyjaśnianie zjawisk jako trwałych systemów adaptacji

- niezbędnym warunkiem istnienia społeczeństwa jest odpowiedni stopień zgodności (=solidarności)

- typy zmiany kulturowej:

a) zmiana w strukturze systemu społecznego - zmieniają się tylko niektóre elementy, które podlegają reintegracji - struktura pozostaje taka sama

b) zmiana typu struktury systemu społecznego - powodowana przez czynniki zewnętrzne lub endogenne (w drodze ewolucji) - najpierw różnicują się różne elementy struktury społecznej, komplikują się relacje pomiędzy tymi elementami, zwiększa się zakres ich kompetencji (mogą obejmować większy obszar), co prowadzi do nowych funkcji tych elementów - nowy typ struktury

W ujęciu Radcliffe-Browna ewolucja polega na adaptacji, przebiega trójfazowo: 1. przystosowanie do zmieniających się elementów otoczenia-środowiska, 2. do zmieniających się elementów zachowań, 3. do zmieniających się norm i wartości. I Malinowski, i Radcliffe-Brown przykładali dużą wagę do stanu równowagi (choć różnie to nazywali).

Zarzuty wobec funkcjonalizmu:

- brak zainteresowania historią oraz przyszłością, a w każdym razie nie jest to główny przedmiot zainteresowania (ahistoryzm)

- zbyt duży nacisk na badania jakościowe, synchroniczne, nie wnikając w przyczyny

- zbyt całościowe ujęcie (wszystkie elementy konieczne do istnienia całości - a i tak nawet nie jesteśmy w stanie wszystkich elementów zbadać)

- Ralf Dahrendorf - konfliktowy model społeczeństwa - podejście nie od strony równowagi, a konfliktów; każde społeczeństwo zawsze się zmienia we wszystkich kierunkach, zawsze znajduje się w stanie zmiany i przeżywa konflikt; każdy nowy element implikuje zmianę (lepsze jest wrogiem dobrego :-p), ale nie wszystkim nowe będzie się podobało, ale będzie presja społeczna na nowe - konflikt; każde społeczeństwo opiera się na presji, na tym, że komuś coś ktoś każe (presja mody, nauczyciela, państwa etc.)

STRUKTURALIZM

Wywodzi się z badań nad językiem, postuluje analizę strukturalną wszelkich zjawisk społecznych; cały świat ma charakter systemowy. Relatywizm kulturowy - wszelkie zjawiska mogą być wyjaśnione tylko w kontekście danej struktury.

- FRANCUSKI

- Claude Levi-Strauss (`Smutek tropików'), lata 40. XX w.

- inspiracje: Durkheim (fakt społeczny), Mauss (teoria wymiany), Ferdynand de Saussure (językoznawstwo), Hegel

- przeciwstawienie się programowemu empiryzmowi Malinowskiemu - to, co najistotniejsze w kulturze, znajduje się poza obserwowaną rzeczywistością

- postulat badania struktur rządzących ludzkim umysłem, których działający człowiek sobie nie uświadamia, i które nie są bezpośrednio obserwowalne

- najłatwiej je zbadać na płaszczyźnie mitu, sztuki i języka - nie można ich dostrzec bezpośrednio, a te dziedziny są szczególnie dobre do badania mechanizmów transformacji struktur mentalnych w rzeczywiste zachowania itd. Obserwowane

- struktury mentalne narzucają nam kojarzenie faktów itd., badamy nie to, że mam 18 lat i jestem Polską, ale dlaczego mówię, że potraw na wigilię było 12 jak było 36

- Ferdynand de Saussure

Język należy badać a) jako system nadrzędny do rzeczywistości zewnętrznej b) jako system składający się z powiązanych elementów, w którym znaczenie każdego elementu (znaku), można określić jedynie poprzez stosunek do innych znaków c) jako system nadrzędny w stosunku do mowy jednostki, bo jest wytworem zbiorowości d) w sposób synchroniczny, bo to, co się zmienia to zdarzenia językowe (parole), a nie sam system języka (langue)

- strukturalizm czerpie z językoznawstwa:

a) dla badania kultury należy posługiwać się metodami badań językowych (bo między językiem a dziedzinami kultury istnieje głęboka analogia, gdyż wywodzą się z tej samej struktury, oparte są na tych samych związkach logicznych)

b) kultura zbudowana jest, jak język, ze stosunków logicznych, systemu znaczeń, jest systemem komunikacji, komunikatem, systemem znaków (tworem symbolicznym?)

c) antropologia jako nauka semiologiczna (nauka o znakach) - z językoznawstwa wzięty sposób analizy elementów, które same w sobie pozbawione są znaczenia, do analizy ich jako systemu semantycznego

d) Saussure - problem relacji pomiędzy znaczącym a znaczeniem; współrzędne jednego determinują miejsce, stosunek elementu do wszelkich innych - zmiana 1 el. powoduje zmianę wszystkich innych, przez zmianę jego stosunku do rzeczy

- elementy systemu kultury są oparte na opozycji binarnej, składającej się ze stosunków logicznych; przykłady opozycji: dzień-noc, dobro-zło, duch-ciało (dualizm)

- ludzie mają tendencję do dzielenia świata na przeciwstawne grupy i wiązanie ich z innymi grupami opartymi również na zasadzie opozycji; po dobraniu opozycji w linie skojarzeń powstaje korelacja, np.: męski, mocny, jasny vs. kobiecy, słaby, ciemny (yin i yang) - teoria Hegla

- kultury różnią się ilością postrzeganych opozycji, tak jak gramatyki języków; różnice te wynikają z głębokich, podstawowych struktur

- struktura rozumiana jako cecha morfologiczna umysłu ludzkiego, nie odnosi się do rzeczywistości empirycznej - na jej podstawie może być dopiero odkryta (inaczej niż u Radcliffe-Browna, którego struktura społeczna to cecha faktycznie obserwowanych stosunków społecznych)

- wg Levi-Straussa struktury mają charakter ponadczasowy i niezmienny, bo każdy człowiek myśli według tych samych zasad logicznych (wyznaczonych przez język będący warunkiem przejścia od stanu natury do stanu kultury) -> celem poszukiwanie uniwersaliów kulturowych w oparciu o podstawową strukturę, która jest cechą ludzkiego umysłu (podobnie jak w języku są podstawowe jednostki semantyczne realizujące się w każdym języku)

- stosunek Levi-Straussa do zmiany kulturowej

a) postęp nie jest ani konieczny, ani ciągły

b) rozwój/zmiana odbywa się skokowo, gwałtownie, drogą mutacji, a nie powoli i stopniowo jak zdaniem ewolucjonistów

c) wyróżnia społeczeństwa kumulatywne (kumulują wynalazki, innowacje) i stacjonarne (stoją w miejscu, nie interesuje ich to, co nowe)

d) warunkiem zmiany kulturowej (postępu) jest różnorodność kulturowa

Ze względu na ten stosunek do zmiany kulturowej, strukturalizm jest uważany za kierunek stabilności, unieruchomienia kultury.

Podsumowanie: U podstaw strukturalizmu francuskiego leży założenie, że poza powierzchniowymi, zewnętrznie obserwowanymi strukturami rzeczywistości leżą głębokie, ukryte, uniwersalne struktury mentalne, będące odbiciem sformalizowanych cech ludzkiego myślenia, stanowiące wrodzoną właściwość człowieka jako gatunku. Struktura ma charakter systemu, zbudowana ze współzależnych elementów. System opozycji binarnych bezpośrednim wyrazem struktury mózgu. Wewnętrzna nieświadoma gramatyka kultury, będąca analogią do gramatyki języka.

- AMERYKAŃSKI

- Gino Rossi

- 3 założenia:

1) izomorficzny charakter umysłu i rzeczywistości - jedno może się przekształcić w drugie przy zachowaniu struktury

2) strukturalny charakter zjawisk kultury i umysłu - umysł i każde zjawisko kulturowe ma swoją strukturę

3) matematyczne właściwości głębokiej struktury i umysłu - wszystko podlega takim samym prawom jak matma (czyli przyroda)

- 3 podstawowe zasady metodologiczne:

1) to, co do nas dociera (kultura jawna, uświadomiona), można badać tylko na początku badań

2) musimy szukać, definiować logiczne zasady klasyfikacji, które organizują rzeczywistość kulturową i leżą u jej podstaw (-> poznać logiczne podstawy działania struktury żeby móc ją badać)

3) wszystko możemy ująć w sposób matematyczny (słupki, wzory)

- BRYTYJSKI

- sir Edmund Leach

- opozycja wobec Levi-Straussa- wszystko odwrotnie

a) to, co Levi-Strauss uznaje za nieuświadomione, w istocie jest uświadomione - użytkownik kultury zdaje sobie sprawę, jak jest ona zbudowana

b) podstawowym zadaniem antropologii powinno być badanie tego co zbadać, zaobserwować możemy (społeczne zachowania ludzi) raczej niż badanie ukrytych znaczeń, porządku symbolicznego (antropologia nie jako gałąź semiologii)

c) świat jest zbyt skomplikowany, aby go obserwować tylko przez system opozycji binarnych - wprowadził trzecią, pośrednią wartość, ani A ani B, dwuznaczna, otoczona tabu - rzeczy zakazane, nieczyste (np. w rytuałach pośrednich - między byciem dzieckiem a byciem dorosłym jest się nieczystym), granica

d) struktury idei niekoniecznie odpowiadają statystycznym obserwowalnym wzorom zachowania

e) struktury właściwe raczej określonym grupom kulturowym lub nawet jednostce, niż wszystkim ludziom, przez różnych ludzi może być różnie interpretowana

f) struktura idei jest zawsze dostosowywana do warunków ekonomicznych i politycznych

g) język naturalny, uniwersalny - ? struktura naturalna

- RADZIECKI (szkoła z Tartu na Łotwie)

- szkoła semiotyków radzieckich

- semiotyka (inaczej semiologia) - teoria języka rozumianego jako system znaków (autorem terminu de Saussure)

- kultura zbiorem systemów semiotycznych, które różnią się zdolnością modelowania świata

- wtórne systemy semiotyczne: ideologia, sztuka, literatura, poezja; pierwotne: język naturalny

- semiotyczna analiza znaków (relacja znak-znak -> syntaktyka, znak-treść -> semantyka, znak-odbiorca -> pragmatyka) ????????

Obczaj notatki z Borora Levi-Straussa.

7. Kultura i środowisko.

Nauka postmodernistyczna

• Dąży do spojrzenia na naszą kulturę w konwencji innej kultury (siebie w cudzym lustrze); inność jako sposób poznania własnej kultury, w innych, jak w lustrze, możemy zobaczyć siebie

• Książka Clyde'a Kluckhohna `Mirror for Man' - na początku uważano, że to lustro ukazuje obiektywną prawdę

• Książka Jay Ruby `A crack in the mirror' - pęknięcie w lustrze - wszystko, co widzimy w tym zwierciadle, to iluzja

• Co można zrobić, skoro swojej kultury poznać nie można? Trzeba najpierw badać inne kultury, a dopiero potem swoją

• Dawne schematy i szkoły antropologiczne wynikiem sposobu myślenia badacza, są wytworem wewnątrz jego kultury

• Antropolog poznający i poznawany

• Każda epoka ma swój postmodernizm (kiedy jest moment przejściowy, pewien kryzys)

• Antropolog przyjmuje postawę wiecznie zdziwionego dziecka

• Nie można stworzyć listy cech kulturowych, bo jest ich zbyt wiele

• Postmodernizm naciska na obiektywizm badawczy

Ernest Gery - 3 postulaty

1. Oświecony fundamentalizm racjonalistyczny - jest prawda, możemy do niej dotrzeć, ale nie możemy jej poznać

2. Fundamentalizm religijny - szczególnie kraje muzułmańskie, wiara objawioną prawdą, jednocześnie czyniąc z religii dziedzinę polityczną

3. Relatywizm - przeczy idei jednej, obiektywnej prawdy, za równe uważa wszelkie poglądy i wszelkie stanowiska badawcze

Postmodernizm - traktowanie wszystkiego jako tekstu, twierdzenie, że u podstaw tekstu i wszystkiego, co nas otacza, leży znaczenie. Tak naprawdę możemy badać tylko reakcję badacza na daną kulturę, istnieje tylko subiektywizm, ALE należy być uczciwym. Gery uważał, że postmodernizm nie ma podstaw, zasad, brak mu spójności, kupa pierdów, pod względem formalnym wszystko im wolno, każdy sobie sam jakiekolwiek zasady ustala.

Postmodernizm jak to postmodernizm jest kompletnie niezrozumiały.

KULTURA A ŚRODOWISKO

- ………… wszystko, co nie jest naturą, jest kulturą

- kultura pierwotna zawiera co najmniej elementy natury (bóg - drzewo, wiatr, etc.)

- tym, co pozwala znaleźć dla nas miejsce w tym środowisku jest technologia

- istotne jest ukształtowanie terenu, gleby, zasoby mineralne, klimat, to wszystko wpływa na życie człowieka - kulturę, determinuje tryb życia

Daryll Ford

- początki ekologii kulturowej

- przekonanie o znaczącej roli czynników środowiska na organizację społeczną i rozwój cywilizacji

- badanie wzajemnych stosunków pomiędzy człowiekiem i tworzoną przez niego kulturą a środowiskiem naturalnym

NEOEWOLUCJONIZM

- Julian Steward i Leslie White

- badanie relacji człowiek-kultura A środowisko naturalne

- czerpie z ekologii kulturowej

- 3 aspekty kultury i jak środowisko wpływa na każdy z nich:

1. techniczno-ekonomiczny - sposób, w jaki ludzie przystosowują się do środowiska (rybołówstwo nie powstanie na pustyni, a pasterstwo w dżungli)

2. społeczny - jak tworzą organizmy społeczne

3. ideologiczny - jak narzucają ideologie na te układy społeczne

- Steward

- teoria multilinearnej ewolucji (ekologiczna) - nie proponował uniwersalnych stadiów ewolucji kulturowych, a ustalał je jedynie dla określonych regionów podobnym typie środowiska geograficznego; zmienne niezależne: środowisko i technologia, zmienne zależne: organizacja społeczna i ideologia

- materializm kulturowy - przy takich techniczno-środowiskowych wyjaśnieniach kultury, kładzie się nacisk na materialną bazę życia społecznego, stąd ta nazwa

- zmiana kulturowa może nastąpić tylko w wyniku zmiany środowiska (która pociąga za sobą zmianę technologiczną chyba?)

Determinizm:

- geograficzny

- ekonomiczny

- kulturowy

Czyli jak środowisko wpływa na człowieka?

Środowisko determinuje nawet to, ile kalorii człowiek potrzebuje (im zimniej tym więcej), czy ma co spalić żeby się ogrzać, podział pracy, rozmiary grup lokalnych, rozmieszczenie w przestrzeni itd.

Ludzie pierwotni - ludy wędrowne, wędrują za pożywieniem, każdy od siebie zależny (mąż-żona, dzieci, staruszkowie - skarbnica wiedzy jak przetrwać, każdy pełni bardzo ważną rolę); jak jest problem z żarciem to dzielą się na mniejsze grupy - łatwiej się wyżywić.

Nie ma kultury niezależnej od środowiska. Każdy dział (materialna, społeczna, duchowa) jest zależny.

- typy zjawisk kultury według Stewarda:

a) rdzeń kultury - zbiór zjawisk związanych z adaptacją do środowiska naturalnego i walką o biologiczne przetrwanie zbiorowości; instytucje gospodarcze, polityczne, czasem nawet religijne (wielkość i rozproszenie zbiorowości ludzkich, reguły własności i użytkowania terytorium)

b) peryferia kultury - wszelkie inne zjawiska kulturowe, których kształt jest zdeterminowany czynnikami czysto kulturowymi, innowacjami, dyfuzjami

- kwestie biologiczno-środowiskowe to nie wszystko: norma obowiązuje, przekroczenie normy to sytuacja ekstremalna (np. jedzenie ludzi z głodu), całe grupy Eskimosów wymierały bo przez 40 dni po czyjejś śmierci nie można było polować, a w ciągu tych 40 dni znowu ktoś umierał itd. - norma silniejsza niż środowisko, dlatego niektórzy podważali tezę że środowisko jest podstawą warunkującą kulturę)

- środowisko oddziałuje także na stosunki społeczne, układ społeczny, język (wielość eskimoskich określeń na śnieg), wierzenia, liczenie czasu (np. podział na pory roku) -> czy wystarczy nam mała grupa, żeby upolować bizona, czy potrzeba dużej?; ktoś musi prowadzić polowanie (-> struktura społeczna); bogowie ziemi, słońca, Demeter, Kora

Malinowski a Raymond-Frith - teorie gospodarcze

- gospodarka determinuje też życie społeczne, duchowe (Malinowski zajmował się gospodarką, traktując ją jako fakt społeczny; stworzył całą teorię gospodarczą)

Raymond-Firth sprzeczał się z Malinowskim, że taka teoria gospodarcza nie da się zastosować do ludów pierwotnych (`My mamy cenę - a oni wartość')

- natura dostarcza nam półprodukty/surowce, efekt finalny zależy od nas

PODZIAŁ GOSPODARKI/TYPÓW SPOŁECZEŃSTW

1. zbieractwo i łowiectwo niewyspecjalizowane (najprostsze społeczności pod względem technologicznym) - najczęściej w bardzo surowych warunkach klimatycznych, koczowniczy tryb życia, bardzo ograniczona masa majątku ruchomego, elastyczne więzi społeczne , do niedawna Aborygeni i Pigmeje śr. Afryki

2. wyspecjalizowane zbieractwo i myślistwo - bogatsze środowisko (można wybrać co z natury będziemy wykorzystywać), struktury plemienne - bardziej skomplikowana organizacja społeczna, poza zdobywaniem żarcia jest czas na zajęcia pozaekonomiczne; Indianie Wielkich Równin

3. rolnictwo najprostsze - kopieniactwo (kopaczka, potem motyka), często towarzyszyło wyspecjalizowanemu zbieractwu i myślistwu; sezonowo przynajmniej musieli się osiedlić; większa zależność od środowiska

4. rolnictwo zaawansowane (pług, radło, czyli narzędzia ciągnięte przez człowieka/zwierzę pociągowe) - różne podtypy, osiadły tryb życia, obrastamy w rzeczy, większy majątek, mniejsza zależność od natury (umiemy zgromadzić zapasy, miewamy nadwyżki jedzenia - część społeczności może przejść do zajęć pozarolniczych, specjalizacja, rozwój rzemiosła), wyższy poziom organizacji społecznej, powstanie hierarchicznej struktury społecznej, skupianie się własności ziemi w rękach niewielkiej grupy, powstawanie struktur politycznych, powstanie państwa

5. pasterstwo/hodowla - często towarzyszy zaawansowanemu rolnictwu (które raczej przy okazji), rodzaje: sezonowe (zimą owce w dolinie, latem owce na hali) i koczownicze (klasyczne); wymaga większej przestrzeni niż rolnictwo, jest równie skomplikowane, na większą skalę; wymaga struktury społecznej; stepy Azji Środkowej

przeciwstawienie swój-obcy (pogarda itd.) - wieśniak(chłop) a pan z miasta, mieszczanin; ludność osiadła a koczownicza.

Ze środowiska można korzystać tylko, jeżeli się je chroni. Tuaregowie wymyślili cały system ochrony środowiska (bo daje żarcie), wódz zamyka rytualnie dolinę po sezonie np. i już nikt nie może z niej skorzystać, polować ani łamać badyli pod wysokimi karami.

Jak już jesteśmy najedzeni, to myślimy o poprawieniu standardu życia, posiadaniu, rzeczach mniej podstawowych. Zaczyna się wymiana handlowa (nowy dział gospodarki) - bo ktoś by chciał mieć A, ja bym chciał mieć B więc się wymieniamy -> system dystrybucji dóbr.

WŁASNOŚĆ - jest instytucją społeczną

- indywidualna

- komunalna (gdy właścicielami są wszyscy)

- społeczna

Stopnie własności: a) użytkowanie b) prawo do przekazania (sprzedaży, przekazania w spadku) c) prawo do zniszczenia - pełna władza na przedmiotem

Własność a posiadanie: posiadanie to aktualne użytkowanie, natomiast własność to poczucie uprawnienia do posiadania.

Reguły dystrybucji dóbr i własności (np. kula) - bardzo ważne dla funkcjonowania społeczeństwa.

10/03/08

Pierwotny obiekt własności - ziemia i to, co się na niej znajduje.

Ziemia należy do całego plemienia, tytułem posiadania ziemi fakt, że się z niej korzysta.

Szczególna własność - własność ziemi, na której leżą przodkowie (mogiły).

Prawa własności do rzeczy niematerialnych (prawo autorskie - chodzi o pieniędze; prawo do swoich danych - ustawa o ochronie danych osobowych).

Imię - co znaczy? Coś, co nas zabezpiecza (np. konkretna pieśń - 15-letnich dziewic - mamy prawo własności do tego)

W przypadku utraty praw własności do dóbr niematerialnych - przesrane (pamięci, prawa do jakiejś pieśni - koniecznej np. do rozpoczęcia żniw -> jak tracimy te prawa to głód)

Sposoby znaczenia własności: słupki graniczne, sikające psy, zaorane pole, posadzone drzewa, stroje osób należących do naszej grupy, zaznaczanie magią.

Prawo nadawania imion zwierzętom - własność.

Jeżeli jakiś przedmiot do kogoś należał wcześniej i został przez niego oznaczony to nigdy nie będzie w pełni należał do nas.

Prawo własności uzyskać można: najłatwiej - za pomocą dziedziczenia (w każdym społeczeństwie różne zasady dziedziczenia); primogenitura - dziedziczy najstarszy, ultimogenitura - dziedziczy najmłodszy.

DAR, HANDEL, DYSTRYBUCJA DÓBR

Dystrybucja własności: dar/handel (handel też można traktować w kontekście daru).

Malinowski - koncepcja daru

- dar jako instytucja kultury (kula)

- dar ma moc, jest elementem budującym prestiż (obdarowywanie podwyższa mój status)

- zasada wzajemności (daję, abyś ty dał)

- pozycja społeczna przekazywana w linii żeńskiej (lineaż) - wszystkie uprawnienia dziedziczono po wuju

Mauss - inny autor koncepcji daru

- dar - całościowy fakt społeczny z pogranicza wszystkich działów kultury (system świadczeń całościowych), funkcjonujący według zasad danej społeczności

- dar - przeciwdar (zasada wzajemności) - podstawowa organizacja społeczeństw pierwotnych (na przykład kuli Triobriandczyków, w społ. Am. Pn.), obdarowany jest przez dar zobowiązany do ofiarowania daru odwzajemniającego, co stwarza sieć zależności spajających społeczeństwo - nie ma przysług zupełnie bezinteresownych

- potlacz - Ameryka Północna, wielka uczta, podczas której nagromadzone dobra gospodarz wykorzystuje jako dary lub jako obiekty niszczenia; rozdawanie przedmiotów tworzy stosunek zależności pomiędzy obdarowującym (wodzem, przywódcą klanu) a obdarowywanym - zobowiązanie do rewanżu

- Maorysi a instytucja daru - przedmiot zawsze ma ducha swojego poprzedniego właściciela

- metoda - aspekt metodologiczny

- aspekt teoretyczny - o co chodzi, po co to robimy

- aspekt merytoryczny - interpretacja daru przez dawców i osoby obdarowywane

Czym różni się dar od wymiany handlowej?

Dar ma głębsze znaczenie symboliczne, jest symbolem więzi pomiędzy dającym a biorącym, wymiana darów prowadzi do zawiązania sieci zależności i solidarności społecznej. W handlu chodzi tylko o rozdział dóbr, w darze istotne są stosunki społeczne (różnica funkcji). Przy darach nie ma targowania się. Przy handlu transakcja jest dobrowolna i ma przynieść korzyści obu stronom, daru nie można nie przyjąć i nie można nie odwzajemnić (kary nadprzyrodzone/wojna).

8. Kultura i społeczeństwo.

STRUKTURA POKREWIEŃSTWA

Zasady ustalania pokrewieństwa i dziedziczenia

Typy unilateralne (unilineaże): matrylinearyzm (matrylineaż - w linii matki) i patrylinearyzm (patrylineaż - w linii męskiej). Bilateralizm (bilineaż) to zasada pokrewieństwa obustronnego, obejmującego zarazem linię męską i żeńską (jak u nas). Gdy pokrewieństwo określa się tylko w jednej linii, mamy do czynienia ze strukturą lineażową, a jeśli w obu, ze strukturą rodową.

System matrylinearny u Trobriandczyków (i nie tylko): córki dziedziczą po matce, natomiast chłopiec nie może dziedziczyć po niej dóbr (bo np. ziemia może należeć tylko do kobiet - nie jestem pewna czy tak akurat na Trobriandach), dlatego istotną osobą w tym systemie jest najbliższy (=zrodzony z tej samej matki) krewny matki - jej brat. Po wuju chłopak dziedziczy to, czego nie może dziedziczyć po matce (na Trobriandach ziemię, wiedzę magiczną) - awunkulat.

Reguły dziedziczenia:

1. system matrylinearny matriarchalny

2. system matrylinearny patriarchalny

3. system patrylinearny matriarchalny - po siostrze ojca

4. system patrylinearny patriarchalny - po ojcu bezpośrednio

Reguły te regulują prawo człowieka do członkostwa w grupie.

Prawo do przyznawania przywilejów i wyznaczania sukcesorów.

Krewnych można klasyfikować w zależności od pokrewieństwa i lineażu.

Wszystkie zależności w danej kulturze ilustruje język: nazwy na różnych członków rodziny (stopień zróżnicowania). Większość terminów nazywa osoby starsze niż ja (Turcja, Chiny).

Jedno z plemion Apaczów wyróżnia ojca, matkę i syna, a resztę rodziny w zależności od wieku (pokolenia) i płci.

SYSTEMY ZAWIERANIA MAŁŻEŃSTW

- podstawową komórką społeczną jest rodzina podstawowa (mała = nuklearna)

- rodzina duża = rozgałęziona

- rodzina wtórna - po rozwodzie (albo po śmierci jednego z rodziców), jeśli dzieci z 1 i 2-ego związku mieszkają z matką i jej drugim mężem

- rodzina wielodzietna

- najlepiej, żeby było jak najwięcej synów - liczba synów (ew. dzieci) decyduje o prestiżu rodziców (szczególnie żon, ale męża też)

- monogamia - 1 na 1, niezależne od dominacji linearnej czy lokalności, pozycja dzieci zależy od płci, wieku, a nie od tego od której mamy czy ojca pochodzą

- poligamia (nie mylić z małżeństwem grupowym - to nie istniało, sztuczny twór ewolucjonistów, którzy myśleli że są takie małżeństwa pierwotne w społeczeństwach tradycyjnych, że promiskuityzm, każdy z każdym w każdym pokoleniu) - 1 partner z wieloma partnerami:

a) poligynia - 1 mężczyzna + >1kobieta (Oceania, Afryka, Chiny, muzułmanie, najczęściej w warunkach nadwyżki kobiet, o pozycji dzieci może decydować to, z której są żony)

b) poliandria - 1 kobieta + >1 mężczyzna (Tybet/Cejlon - kobieta jest często żoną męża i wszystkich jego braci - poliandria braterska, społecznym ojcem wtedy często jest najstarszy brat (najważniejszym ojcem), niezależnie od ojca biologicznego)

c) małżeństwa z krewnymi współmałżonków

- lewirat - kobieta z braćmi męża

• lewirat monogamiczny - wdowa poślubia brata zmarłego męża

• lewirat poligamiczny (poliandryczny) - kobieta jest żoną kilku braci naraz (Tybet)

- sororat - mężczyzny z siostrami żony

• sororat monogamiczny - wdowiec poślubia siostrę zmarłej żony

• sororat poligamiczny (poligyniczny) - mężczyzna poślubia kilka sióstr naraz

Każda taka rodzina to rodzina nuklearna i opiera się na realnym pokrewieństwie ich członków.

Kazirodztwo, endogamia, egzogamia, małżeństwa preferencyjne

- kazirodztwo - zakaz zawierania związków małżeńskich i utrzymywania stosunków seksualnych między rodzicami a dziećmi i między rodzeństwem; jest to zakaz uniwersalny, powszechnik kulturowy

- endogamia - zasady doboru współmałżonka we wnętrzu kultury (rasowa, zawodowa - np. aktor z aktorką, córka majstra z czeladnikiem itp., religijna)

- egzogamia - dobór partnera spoza kultury (rodzinnej, plemiennej), często występuje jako rozciągnięcie zakazu kazirodztwa na cały klan (dlatego, że klany łączy jeden totem, czyli fikcyjne lub symboliczne zwierzęta, osoby czy przedmioty, którym przypisuje się związek z pochodzeniem klanu)

- małżeństwa preferencyjne -z kim się można ożenić i kiedy - ścisłe regulacje -> Bororo; często w odniesieniu do kuzynów przeciwległych (dzieci brata matki i siostry ojca) lub równoległych (dzieci siostry matki lub brata ojca)

LOKALNOŚĆ

- matrylokalizm - małżonkowie wprowadzają się do rodziny żony

- patrylokalizm - żona wprowadza się do rodziny męża

- bilokalizm (na zmianę)/ambilokalizm (nieokreślone)/neolokalizm(budują osobne domostwo i mieszkają sami)

Matriarchat - struktura społeczna i polityczna oparta na dominacji kobiet

Patriarchat - na dominacji mężczyzn

- pokrewieństwo realne/fikcyjne - małżeństwa homoseksualne adoptują dziecko; rodzina gejszy - mężczyźni jako członkowie rodziny do niczego niepotrzebni

- rodzina matrycentryczna

- rodzina wielka - złożona z kilku rodzin nuklearnych wspólnie gospodarujących (wielopokoleniowa np.) - grupa lokalna/domowa - to także jednostka ekonomiczna

- grupa trwała - rodzina wielka; w jej strukturze nie decyduje np. proces starzenia się; wytwarza własną specyfikę kulturową (zasady itd.)

- rodzina rdzenna - 1 małżonek (raczej mężczyzna), jego rodzice i niedorosłe rodzeństwo; raczej ten małżonek-mężczyzna rządzi, jest na czele rodziny; rodzina rdzenna nie tworzy własnej specyfiki kulturowej

- grupa pochodzeniowa - krewni wywodzący się od wspólnego, realnego i konkretnego przodka (można udowodnić, że się pochodzi), połączona świadomością wspólnego pochodzenia

- lineaż maksymalny - najdłuższa genealogia obejmująca całą grupę

- lineaż minimalny - ogranicza się do wspólnoty pochodzenia

- społeczeństwo matrylinearne - dziedziczy się po matce

- lineaż segmentalny/niesegmentalny

- małżeństwo matrylateralne - z córką brata matki

- patrylateralne - z córką siosty ojca

- społeczeństwo harmoniczne - zasada rezydencji zgodna z zasadą filiacji (matrylokalizm towarzyszy matrylinearyzmowi, a patry patry)

- społ. dysharmoniczne - niezgodna: matrylokalizm z patrylinearyzmem i odwr.

- ród - grup krewniacza wywodząca się od realnego przodka ( wszyscy lub teoretycznie wszyscy) zgodnie z zasadą pochodzenia unilinearnego, połączona poczuciem wspólnego pochodzenia. Klany szkockie - spódniczki, W Polsce często nazwisko (mniej typowe). Członek rodu- realnie istniejąca osoba. Czasem przodkowie fikcyjni np. prorok itp.. Może być zwierzę. Przodek często sakralizowany. Wiele linearny- wiele pokoleń (gałęzi drzewa genealogicznego). Członkowie rodu często się nie znają. Ród- ściśle określona zasada doboru małżeńskiego (egzo- spoza grupy i Endo- z wewnątrz grupy) Endogamia rodowa rzadko dotyczy obu płci, często nie jest przestrzegana (kobiety „na zewnątrz oddaje się niechętnie, ale brać z zewnątrz chętnie, bo ród jest po ojcu) 

- gens

- klan - grupa ludzi, którzy wywodzą swe pochodzenie od wspólnego przodka, mają często ten sam totem i wykonują razem wiele zadań. Każda z nich posiada nazwę, swe kolektywne poczucie jedności, zwykle specjalny mit określający jej charakter. Klan jest często poddziałem, podział ten łączy się zazwyczaj z zakazem zawierania małżeństw w obrębie własnego klanu (egzogamia).

(ród macierzysty)/dom - ród matrylinearny(?)

- fratria - coś mniejszego niż plemię, zespół połączonych klanów

- mojetie - podział społeczności na dwie egzogamiczne połowy (Bororo)

- plemię - grupa spokrewnionych rodów zamieszkujących jeden obszar i połączona wspólnymi związkami ekonomicznymi; wyższe niż ród, wspólne terytorium, historia, kultura, język, struktura społ. i polit., ta sama grupa etniczna, czasem wspólny przodek. Często jest to b. rozgałęziony ród (trudno rozróżnić dlatego ZAWSZE się mówi o strukturze rodowo-plemiennej). Integracja plemienia - wspólne cechy, endogamia w doborze małżeństw.  Podział plemion ze względu na organizację polityczną: scentralizowane (posiadają scentralizowane przywództwo) i niescentralizowane.

9. Osobowość i społeczeństwo.

AMERYKAŃSKA SZKOŁA „KULTURY I OSOBOWOŚCI” = ETNOPSYCHOLOGICZNA

- opozycją wobec tej szkoły nie było nic, bo taką tematyką zajmowała się tylko ta szkoła (w razie pytania na egzaminie )

- inspiracje: Emil Durkheim, psycholog Zygmunt Freud

- przedstawiciele: Ruth Benedict, Margaret Mead, Edward Sapir, Worth, Florence i Clyde Kluckhohn (po raz pierwszy panie w naprawdę dużej ilości - to jest ważne bo płeć dużo determinuje, różnie się gada z kobietami/mężczyznami, na co innego patrzą, zwł. jeśli chodzi o życie seksualne, inne pytania zadają i odpowiedzi uzyskują)

- powolutku poszerza się krąg badań nad płcią w kulturze

- psychologią do tej pory się nie zajmowano, bo psychologia niby dotyczy jednostki, a kultura społeczeństwa, ale się okazało, że to pogląd mylny - tak naprawdę psychologii dotykano już dawno, np. przy zmianie kulturowej, teorii potrzeb; psychologia też dotyczy całych społeczeństw - wszelkie systemy i elementy kultury w stylu mówienie na zdrowie albo przytulanie i pocieszanie płaczących

- podstawowy czynnik kulturotwórczy + uniwersalność elementów biologicznych i pewnych psychologicznych (teoria potrzeb)

- nie odpowiadają na pytanie, od czego zależy różnorodność kultur

- zabrakło wspólnych metodologicznych podstaw, każdy robił co innego, więc nie można porównywać ich badań choć wszyscy badają różnorodność kultur

- zakładają całościowy charakter kultury - założenie o wspólnych podstawach biologii i psychologii

- badanie problemu osobowości ludzkiej i tego, w jakim stopniu jest ona uwarunkowana przez kulturę

- wpływ kultury ograniczony przez jednostkę, która zawsze przetwarza zastany materiał kulturowy i przystosowuje go do własnych potrzeb

- można badać kulturę przez badanie jednostek, tego, co w nich odbiega od normy i normę stanowi

- każda kultura ma swój unikalny wzór kultury - logiczną integrację idei (spójność), postaw, twierdzeń , główny motyw, któremu podporządkowana jest większość postaw i który czyni ją niepowtarzalną - kultury różnią się nie tyle poszczególnymi elementami, co tym, że jako całości są zorientowane w innych kierunkach

- koncepcja nominalistyczna - kultura jako logiczna konstrukcja sformułowana przez badacza na podstawie obserwacji bardzo konkretnego zachowania (model, ideał)

- koncepcja realistyczna - kultura jako realnie istniejąca (bo w koncepcji nominalistycznej kultura jest abstraktem) (to, jak się ten ideał faktycznie realizuje w zachowaniu jednostek)

- kultura w aspekcie masowym jest zawsze abstraktem, modelem idealnym - taki model przez każdą jednostkę ciut inaczej realizowany (koncepcja nominalistyczna)

- kultura i jednostka się zmieniają (jednostka znacznie szybciej)

- kulturę każda jednostka przyswaja stopniowo, różnie na różnych etapach swojego życia

- świadomość dynamizmu i nietrwałości jednostki, ale badali jej zmiany również (->portret psychologiczny jednostki)

- jednostka jest pewnym wzorem zachowań, żeby ten wzór określić, trzeba wyciągnąć rzeczy wspólne

- jednostka uważana za typowego przedstawiciela tej kultury (ale mieli świadomość, że ludzie się różnią, badali wiele jednostek) - jednostka jako część całości, jako realizacja danego wzoru kulturowego (wraz z odchyleniami od tego wzoru), a nie jednostka sama w sobie jak w psychologii - zajmują się koncepcją realistyczną

- co decyduje o spójności kultur - dlaczego członkowie kultury są do siebie podobni? badamy:

1. wzór kultury

2. techniki wychowawcze i socjalizacji członków, oraz sposób przekazywania tradycji (metody i jak te metody decydują o życiu społecznym, nacisk nie na to czego, ale JAK się uczymy)

3. dominujący (bądź preferowany - np. idealny stereotypowy Polak - gościnny, waleczny, odważny, hojny itd.) typ osobowości

4. normalność i nienormalność i jej kulturowe uwarunkowania

- holistycznie, nie atomistycznie ujmowali kulturę

- patrzyli na integrację (a) funkcjonalną i b) logiczną - wspólnota idei, systemu zachowań, kultury duchowej - wszystko to może ułożyć się we wzór kultury)

- szereg kategorii kultury: kategoria wzoru kulturowego (ułożonego na podstawie badania jednostek)

- relacje pomiędzy kulturą a osobowością różnie przez różnych przedstawicieli tej szkoły omawiane

- Daryll Ford, Murdok, G. Child - zwrócili uwagę na zwyczaj jako zachowanie typowej jednostki w danym społeczeństwie

- zwyczaj składa się z trzech elementów: 1. Podmiot (to, co się wykonuje) 2. Osoby wykonujące zadanie 3. Określoną sytuację -> przypomina instytucję Bronisława Malinowskiego - personel, narzędzia, świadomość działania

- zwyczaj może być instytucją; zwyczaj (działanie) rozdzielony od normy i obyczaju jednostki

- custom - zwyczaj kulturowy

- habit - obyczaj jednostki

Badając zwyczaje, badamy procesy edukacji, badanie zmiany kulturowej, konfliktu społecznego, obrzędowości, etc., etc. Aby poprzez zwyczaj badać całą resztę musimy go uznać za jeden z determinantów kulturowych.

Kultura jako system wartości i wzorów zachowań .

Badanie zwyczajów kulturowych: - proces wychowania, socjalizacji dzieci i młodzieży; - badanie człowieka dorosłego - traktowany jako status quo, bez dynamizmu, a przecież człowiek dorosły na różnych etapach różni się osobowością -> patrzenie na dorosłych bez rozpatrywania socjalizacji i wychowania - no bo niby oni mają wpojone już jak się zachować i tylko się zachowują

- to kobiety zazwyczaj zajmowały się procesem wychowania i edukacji dzieci - pole do popisu dla małżonek antropologów a potem pań-antropologów

Ruth Benedict

- uczennica Boasa (procesy rozwojowe kultury w ujęciu relatywizmu kulturowego zależą od procesów historycznych, każdy element może być analizowany tylko w kontekście danej kultury, każda kultura produktem własnej historii).

- wzór kultury (pojęcie odziedziczone po Boasie)

- społeczeństwo konsoliduje swoje działania wokół określonych celów - wszyscy podjęliśmy się realizowania jakichś wspólnych celów

- odrzucała wagę zwyczaju jako elementu determinującego relację pomiędzy kulturą a osobowością

- typy osobowości we `Wzorach kultury' (skrajny determinizm kulturowy - przekonanie, że osobowość jest właściwie tym samym, co wzór kultury):

a) dionizyjska - kultura Kwakiutlów - wolne duchy, brak ograniczeń, dyscypliny, spontan, działają by działać, ekstaza, brak umiaru, gwałtowne namiętności; współzawodnictwo o prestiż społeczny

b) apollińska - kultura Zuni - zrównoważeni, zdystansowani, szukają złotego środka, unikają skrajności, 5 razy pomyślą zanim coś zrobią; zrytualizowani

c) paranoidalna - Doguańczycy - ich życie determinuje poczucie zagrożenia, które sami generują, wzajemna nieufność, zawiść

Morris Opler

- tematy kultury - wszystkie przekonania związane z uznawanymi w tej kulturze wartościami

- to, co dominujące - temat kultury, natomiast to, co na peryferiach lub poza dominantą - nietemat kultury (przeciw-temat)

Lawrence …….. (kobieta) - ustalenie kryteriów podziału społeczności (?):

1. wrodzone zdolności i skłonności

2. stosunek do czasu

3. stosunek do natury (np. takie typy - podporządkowane naturze i podporządkowujące ją)

4. najwyżej ceniony typ osobowości

5. dominujący typ stosunków między jednostką a innymi członkami społeczności

6. obszar zachowań ludzkich wynikający z akulturacji i enkulturacji

Badania Ruth Benedict były w oparciu o analizę dorosłych.

Edward Sapir proponuje przyjęcie punktu widzenia dziecka, które przyswaja sobie jakąś kulturę od urodzenia - taki obraz bardziej życiodajny niż skompletowanie inwentarza cech kulturowych.

- edukacja - wszelkie uczenie zachowań kulturowych, proces socjalizacji

- enkulturacja - proces przekazywania tradycji kulturowej z pokolenia na pokolenie

Oba procesy trwają całe życie. Enkulturacja bardziej bezrefleksyjna (nawet nie czujesz kiedy), edukacja bardziej formalna.

Przebieg i techniki tych dwóch procesów mają wskazać dominujący w danej kulturze typ osobowości i typ kultury. Rozumienie edukacji i enkulturacji jako procesów mających decydujący wpływ na typy osobowości i kultury postawiło pod znakiem zapytania wszelkie teorie naturalnych wzorów kultury i zachowań, wspólnych całej ludzkości.

Margaret Mead badała dzieci i młodzież w procesie edukacji (prekursorka) w poszukiwaniu mechanizmu, poprzez który kultura kształtuje osobowość.

- badania w Oceanii i na Indianach

- czy zaburzenia, jakie przeżywa dorastająca młodzież amerykańska są uniwersalne, czy wynikają z kultury? (Coming of Age in Samoa, wyszło jej że z kultury); czy kobiecy i męski charakter są uniwersalne? (nie)

- wskazuje na etapy procesów edukacji i wagę momentów przejścia i inicjacji

- termin: grupa wieku - zorganizowana grupa z odrębnym statusem społecznym, wspólnie przechodząca do następnej grupy wieku, czemu towarzyszą ceremonie inicjacji (obrzędy przejścia) - te grupy są bardzo sformalizowane. Członkowie grupy wieku mają wspólne obowiązki i prawa, w pewnym momencie będą musieli przejąć obowiązki starszej grupy (muszą się do tego przygotować) i przygotować tych z młodszej grupy do przejęcia ich własnych obowiązków. To w obrębie systemu grup wieku dokonuje się proces wychowawczy.

Każde przejście do następnej grupy wieku wiąże się z pewną inicjacją ->

Arnold van Gennep - rytuały przejścia

- w życiu człowieka przeplatają się stale momenty świeckie i sakralne, życie nie jest ciągłe, a składa się z serii przejść od jednego stanu do drugiego, co odbywa się poprzez specjalne rytuały inicjacji - obrzędy przejścia

- obrzęd przejścia dzieli się na 3 etapy:

a) rytuał separacji - zostajemy oddzieleni od naszego dotychczasowego statusu społecznego

b) rytuał przejścia - marginalizacji - moment przestrzeni świętej, niebezpieczny, zawieszenie

c) rytuał włączenia - agregacji - wprowadzenie, włączenie z powrotem do społeczeństwa ale w nowym statusie, roli

- przykłady rytuałów przejścia: małżeństwo, otrzęsiny na studiach

Margaret Mead cd.

- nowa klasyfikacja kultury w oparciu o typ edukacji

1) kultura prefiguratywna - „zagadkowych dzieci” - młodsze pokolenie przekazuje wzorce kulturowe starszym (zmienia się kierunek edukacji, przekazu informacji i wartości - jest to charakterystyczne dla społeczeństw nowoczesnych - szybka ewolucja kulturowa i zmiany technologiczne , starsze pokolenia nie nadążają za zmianami i przejmują wzorce wypracowane przez młodych

2) kultura kofiguratywna - „odnalezionych rówieśników” -wzorce starszego i młodszego pokolenia współwystępują, młodsze i starsze nie są w stanie wprowadzić młodego pokolenia do zmieniających się wzorców kulturowych, bo one się nie zmieniają; kluczowe znaczenie grup wieku, wzorem/autorytetem są rówieśnicy, każdy stara się być rówieśnikiem, kumplem każdego, niezależnie od wieku, duże znaczenie subkultur; często kultura ko figuratywna jest przejściowa

3) kultura postfiguratywna - „ nieocenionych przodków” - młodsze pokolenia pobierają wzorce kulturowe i typy osobowości od starszych; dominacja starszych, poważanie ich, im starszy tym ważniejszy; często wysoki odsetek analfabetyzmu; charakterystyczne dla społeczności małych, o silnych związkach rodowo-plemiennych, ogromny autorytet rodzica

Ogólnie wychowanie obejmuje zarówno kurę, jak i jajo; przyporządkowanie do określonego typu jest kwestią proporcji (co dominuje).

PŁEĆ W KULTURZE

- płeć w kulturze/płeć kulturowa - prekursorką koncepcji Margaret Mead (dzięki wynikom badań, ze temperament i rysy charakterologiczne mężczyzn i kobiet różnią się w różnych kulturach, a zatem nie jest to wrodzone)

- gender studies - badania genderowe - mają feministyczną twarz

- patrz notatki 28.04 i 05.05

- badania nad wzorcem kobiety/mężczyzny w różnych kulturach, podziałem obowiązków, skojarzeń i stereotypów, ekonomiczny aspekt pozycji mężczyzny i kobiety oraz ich role w rodzinie

- obraz kobiety/mężczyzny w reklamie - według naszego wzoru kulturowego, ale jednocześnie nam go wtłacza

BOHATER KULTUROWY + CHARAKTER NARODOWY

- pewien typ osobowości (muzułmanie będą jak Mahomet, chrześcijanie jak święty X), to nie tylko wzór do naśladowania dla osoby danej religii, rasy, narodowości, to też jakiś zbiór wartości, określonych zachowań, wymagań, do których dążymy

Te konkretne wzory tworzą charakter narodowy. Badania nad charakterem narodowym mają swoje korzenia w ideologii rasistowskiej - opozycja swój-obcy. (Nazizm: Cyganie genetycznie skłonni do kradzieży, Polacy leniwi i niezdyscyplinowani etc.) Badania nad charakterem narodowym w USA (okres II wojny); badanie kultury na odległość - poprzez analizę czasopism, książek, fotografii, wywiady z więźniami wojennymi - raczej niezbyt wiele wnoszące (radzieccy jeńcy tęskniący za domem - wyszło im że Rosjanie są smutni, depresyjni, ulegli, unikają wychylania się, nostalgiczni), niereprezentatywne.

- ZBIOROWA OSOBOWOŚĆ - wszyscy hołdujemy wspólnym wartościom, mamy takie samo preferowane minimum jakiejś postawy; pewne wzory kultury tworzą pewną zbiorową osobowość (ujawnia się szczególnie w syt. krytycznych)

- preferowane (dominujące) cechy charakteru są często dość abstrakcyjne, konkretyzują się w szczególnych sytuacjach w osobie bohatera kulturowego (tzw. `przewodnik po micie', często ważna postać w wierzeniach)

10. Język i kultura

Zawsze, wszędzie towarzyszy nam język - zdolność komunikowania się, wg wielu badaczy determinuje powstanie kultury, odgrywa niezwykle istotną rolę w postrzeganiu i formowaniu się każdego działu kultury (społecznej, materialnej i duchowej). Każdy język jest inny, bo każdy jest wytworem i wytwórcą innej kultury. - jaki jest stosunek pomiędzy językiem a kulturą?

Malinowski - teoria zachowań językowych albo etnograficzna teoria językowa

- podkreślenie wagi języka

- język i zachowania językowe należy badać zawsze w szerszym kontekście kulturowym, język jest integralną częścią kultury jako całości (funkcjonalne całościowe ujęcie kultury)

- istotna jest sytuacja, w jakiej pada wypowiedź - znaczenie wypowiedzi uwarunkowane kontekstem wypowiedzi, ale i kontekstem sytuacji (kulturowym: miejsce, czas, adresat, nadawca itd.)

- język to nie tylko głośno wypowiedziana myśl, to nie tylko środek wyrażania myśli, ale to działanie (mowa narracyjna), odgrywa rolę w procesie badania, doświadczania itd. ludzkiego zachowania

- słowo mówione w określonej sytuacji dużo więcej wyraża i jest bardziej jednoznaczne niż to samo zapisane

- Malinowski patrzy na język przez pryzmat kultury, inni często przez pryzmat języka na kulturę - strukturaliści

SEMIOTYKA

- teoria znaków, zajmuje się samym znaczeniem znaku, tym, co jest istotą znaku, jaką rolę on pełni, jaką rolę ta typologia pełni w kontekście kulturowym i społecznym i jaką rolę w procesie komunikowania

De Saussure - język należy badać jako (patrz wyżej, zmienia się parole a nie langue).

Należy zająć się zmieniającymi się relacjami, ale które zmieniają się wg określonych reguł, takich samych dla danego systemu/paradygmat. Badać jak działa taki system.

Jak badać składowe systemu?

Szkoła z Tartu w Estonii (na Łotwie?)

- znaki nie mogą istnieć poza systemem i mimo zróżnicowania kultur istnieje coś takiego jak wspólny aspekt znaczeniowy

- pojęcie języka naturalnego (sytuacja wyidealizowana, sama teoria) - podzielony na jednostki dyskretne (fonemy), które mają jakieś cechy charakterystyczne, ale nie mają znaczenia. Są też jednostki znaczące, morfemy, z tego składa się pierwotny system obejmujący cały świat. Odkrycie znaczenia to kwestia przebudowania jednego znaczenia na drugie.

Morris

- semiotyczna analiza tekstu:

a) syntaktyczna (wewnętrzna budowa tekstu (rozumianego generalnie) , musimy

umieć badać tekst - znać reguły łączenia znaków, następstwo, relacje pomiędzy znakami - relacja znak-znak)

2. semantyczna (rekonstrukcja danego aspektu (modelu świata realizowanego przez ten tekst, relacja pomiędzy znaczonym a znaczącym, formą a treścią, znakiem a treścią

3. pragmatyczna (stosunek nadawcy i odbiorcy do systemu znaków w danym tekście - relacja pomiędzy znakiem a człowiekiem)

Musimy umieć za pomocą kodów, kombinacji, odczytać tekst. Trzeba brać pod uwagę systemy współistniejące i wtórne systemy modelujące (mity, rytuały, obrzędy).

Wszystko może być systemem pierwotnym/prymarnym, albo wtórnym. Np. jeśli język jest pierwotnym systemem modelującym, to religia jest wtórnym, a jeśli religia jest pierwotnym, to architektura sakralna jest wtórnym.

Struktruralna definicja kultury - kultura jest to system znaków, system komunikacyjny między ludźmi - wymiana znaków.

Strukturaliści - nowe podejście do języka/kultury; precz z historią i kryteriami historycznymi dla badań językowych, zwłaszcza języka współczesnego. Pytania o wewnętrzną konstrukcję znaku, systemu (dlaczego coś oznacza - relacja znak-znak lub brak relacji znak-znak). Np. rozczesywanie włosów kobiecie w ciąży - znak, znaczenie: chęć ułatwienia porodu.

Analiza znaku: relacja wewnętrzna (znak-znak, znak-znaczenie), relacja zewnętrzna (w jaki sposób znak mieści się w systemie).

Podział znaków: inwarianty (elementy istotne, o ważnej roli, wchodzące w relacje z pozostałymi, należą do systemu językowego.

redundanty (zabrudzenia, elementy nieważne, coś, co jest pomyłką, wypadkiem przy pracy).

Oczywiście podobnie to się odnosi do elementów systemu kultury.

Malinowski - badania metodami ilościowymi - zebranie jak największej ilości faktów, wariantów danego zjawiska i rozłożenie tego do zbiorów znaków.

(pani rozpiska z literkami z tablicy) -> Badanie zależności współwystępowania + ogólnie częstotliwości występowania danych elementów. Ustalamy związki pomiędzy znakami, wiązkami znaków i grupujemy je w relacji.

Edward Sapir

- aparat myślenia

- kwestia wychowania w danym języku (kulturze) - nie do przeskoczenia - nawyki kulturowe, językowe -> za granicą i w innej kulturze tęsknota, zawsze mamy mózg ustawiony w określony sposób (językowy, kulturowy). Pani zgadza się z tym, że dwujęzyczność nie istnieje

- jakiś język przeważa, lub język A służy do wypowiadania się w danej sytuacji, okolicznościach, odnośnie danej dziedziny, a B - do innych.

Relatywizm językowy i kulturowy -

Znak może być rozpatrywany tylko w kontekście. Jak ciężko jest mówić o jednej kulturze w innym języku!

Opozycją wobec relatywizmu jest uniwersalizm - Noam Chomsky

Gramatyka normatywna - człowiek postrzega świat w kategoriach swojego języka, ale gramatyka języka jest charakterystyczna dla gatunku ludzkiego jako całości, nie zgadzał się ze strukturalistami, mówił, że przez opis i klasyfikację nie można opisywać języków.

Lingwistyce opisowej przeciwstawiał lingwistykę głębokich zasad, polegającą na konstruowaniu hipotetycznych, abstrakcyjnych modeli (3 zasady teorii abstrakcyjnej):

1. idealizacja rzeczywistości językowej - ograniczenie zasięgu teorii i liczy danych (wybieramy to, co lubimy), tak, żeby brać tylko to, co ważne do badania; celem wyjaśnienie, a nie opis głębokich zasad języka

2. formalizacja reguł - wszelkie teorie językowe powinny być jak matma, fizyka, aby dostrzec konstrukcję systemu i móc wykluczyć błędy

3. tolerancja epistemologiczna - badanie stosunku faktów do teorii wyjaśniającej; jeśli coś nam nie pasuje do teorii wyjaśniającej, to możemy to odstawić na bok;

Gramatyka uniwersalna - aby móc określić, zdefiniować ….., musimy mieć hipotezę, która pozwoli nam ograniczyć badania do tego, co niezbędne, do pewnych uniwersalnych rzeczy - tę rolę ma pełnić gramatyka uniwersalna (tzw. ludzka zdolność językowa)

Gramatyki wszystkich języków są podobne do siebie, ale nie są to podobieństwa prostych następstw składniowych, a podobieństwo logiczne, które wymaga odwoływania się do genetycznych cech człowieka.

Wszystkie dzieci, niezależnie od kultury, uczą się języka szybko i sprawnie, dzieci nie konstruują nowych konstrukcji gramatycznych, ale potrafią wymyślić rzeczy, których nie słyszały.

Teza o gramatyce uniwersalnej, to teza o własnościach ludzkiego umysłu, który ma ograniczenia, które nie pozwalają mu stworzyć dowolnych gramatyk.

Mentalizm - celem lingwistyki jest badanie rzeczywistości mentalnej. Gramatyka powinna być zapisem wewnętrznych kompetencji nadawcy i odbiorcy. Język to system, według którego funkcjonuje się w danym świecie.

Taka lingwistyka to nauka o języku jako narzędziu myślenia (a nie komunikacji), to dziedzina psychologii.

Lingwistyka dzieli się na:

1. gramatyka (kompetencja językowa)

2. teoria lingwistyczna

3. przedstawienie, wykonanie, performance

Gramatyka języka naturalnego nie jest gramatyką stanów skończonych.

Za powierzchniowym zróżnicowaniem (sposobem wyrażania myśli), można dostrzec podobieństwo struktur głębokich (sposobu myślenia).

Języki różnią się strukturą powierzchniową, ale nie różnią się strukturą głęboką.

Znaczenie każdego zdania wyprowadzamy ze struktury głębokiej (analiza semantyczna).

Rozszerzona teoria standardowa - analiza semantyczna struktury powierzchniowej.

Gramatyka zasad i parametrów:

- uniwersalna

- opisująca genetycznie ustalone zasady wszystkich języków ludzkich, podsystemy wiedzy językowej i jak one działają, ustalone parametry

Chomsky skupia się na badaniu języka jako składnika umysłu (struktura wiedzy językowej - jak nabywamy i używamy wiedzę językową i jakie mechaniczne procesy leżą u podstaw procesów mentalnych.

Teza o specyfice ---------

+ teza o autonomii zdolności językowej w stosunku do innych ludzkich zdolności poznawczych = hipoteza wrodzoności zdolności językowej (te dwie tezy razem)

Język jest immanentnym elementem kultury w każdym jej przejawie, niektórzy mówią, że nie ma języka bez kultury i vice versa, kultura powstała wtedy kiedy język jako zdolność abstrahowania. Kultura, jak język, jest wrodzona i specyficzna.

Gesty też służą komunikacji.

Przekład z języka na język to zawsze przekład z kultury na kulturę.

11. Świat nadprzyrodzony

PRZESTRZEŃ

- pani nie usiądzie np. na ławce studenta, bo to złamanie zwyczaju i naruszenie przestrzeni studentów

- trzymamy dystans - np. na określoną odległość stoimy jak rozmawiamy, nie dotykamy się itd. (ale to różnie w różnych kulturach)

- przestrzeń np. w urzędach - urzędnik za wielkim biurkiem i mały zastraszony petent (nie ma dla niego nawet krzesełka)

- dystans wyciągniętej ręki, wspólnego posiłku

- dystans przejawia się w języku: zwracanie się do ludzi per ty, per wy, per niech pan, niech ksiądz, niech pani

- dar zmniejsza dystans, bo w darze są komunikaty

STRÓJ

- informuje o przynależności, wieku, roli w grupie, statusie majątkowym, o roli, jaką odgrywa w obrzędzie (np. o nas teraz nikt nie powie, że idziemy na ślub)

- określa płeć

W każdej społeczności poza światem materialnym istnieje jeszcze świat niematerialny, społeczeństwo nie istnieje bez mistyki. Człowiek bez mistyki nie może przetrwać.

Tylor walczył z przekonaniem, że ludy pierwotne nie mają zespołu wierzeń religijnych, podstawą teoria przeżytków (wszystkie procesy i wytwory, zjawiska kulturowe, które siłą przyzwyczajenia zostały wprowadzone w nowy stan kultury społeczeństwa, odmienny od tego, w którym ten przeżytek powstał; też Tylora) - za pomocą łańcucha przeżytków można odtworzyć drogę rozwoju religii.

Animizm - Edward Tylor (& Henry Morgan - który napisal Primitive Culture? - Tylor) - wiara w istoty duchowe, najwcześniejsza forma religii, nauka o duchowych istotach nadprzyrodzonych, istnienie duszy ciała, zwierząt, roślin, przedmiotów

Religia - wiara w duchy (istoty duchowe) stanowi minimum systemu wierzeń - jak nie ma wiary w duchy to nie ma religii

Podział na etapy rozwoju cywilizacji wg Morgana a wierzenia - linearny rozwój religii

1. Dzikość - nadawanie wszystkiemu duszy, (fetysz - coś, czemu oddaje się cześć, np. symbol przodka, czci się dusze, które symbolizuje fetysz)

2. Barbarzyństwo - wiara w dusze jako przeżytek epoki dzikości, zmiania się system; duchowość przyznawana ludziom i wszystkim zwierzętom

3. Cywilizacja - wiara w duszę bezcielesną, nieśmiertelną, wiara w Boga jedynego

Teoria krytykowana przez dyfuzjonistów i wszystkich innych.

Tylor nie odpowiada na pytanie po co człowiekowi tak skomplikowany system jak religia.

Ewolucjoniści rozumieją magię jako najwcześniejszą formę religii.

Mircea Eliade

- element sakralności dokładnie taki sam we wszystkich rodzajach wierzeń, niezależnie od stopnia rozwoju - uniwersalny ludzki system religijny (jak przy Chomskym językowy)

Andrzej Wierciński

- próbował osadzić religię w oparciu o teorię potrzeb; uważa, że istnieją potrzeby specyficznie ludzkie - poczucia sensu, piękna, potrzeby estetyczne

FUNKCJA RELIGII Religia umożliwia konsolidację życia społecznego grupy, obrzędowość (sztuka, symbolika) oddziałuje na przekonanie o prawdziwości systemu a priori. Światopogląd społeczności zawarty szczególnie w obrzędach, obrzędy pozwalają na bezpośrednie doświadczenie ideologii. Spiritus movens tego jest szaman (przy magii, pośrednik pomiędzy społecznością a światem nadprzyrodzonym, wiąże się z głębokim mistycyzmem, transami i halucynacjami, pomiędzy sacrum a profanum, ma działać dla dobra społeczności, bezpośredni kontakt z siłami nadprzyrodzonymi) lub kapłan (przy religii, brak bezpośredniego kontaktu z siłami nadprzyrodzonymi, oddziałuje na nie za pośrednictwem obrzędu, liczy się precyzyjna wiedza i umiejętności kapłana, znajomość rytuałów raczej niż jego osobiste cechy).

Istnieje potrzeba powstania symbolicznego narzędzia, które służy usystematyzowaniu, opanowaniu świata, które pozwala nam na poczucie kontroli - narzędziem tym jest światopogląd.

Pierwotny ateizm - była taka teoria, że coś takiego istniało przed animizmem, bez religii, ale nic takiego nie znaleziono, zawsze są jakieś symbole, przedmioty kultu.

Myśl religijną wyróżnia podział świata na:

sacrum - wszystko, co święte, niezwykłe, nieznane, niezwiązane z tym światem, wiąże się z postawami lęku, niepokoju, tajemniczości i poczuciem dziwności

profanum - wszystko, co świeckie, działania rutynowe, codzienne, oczywiste, znane, związane nawet ze znudzeniem

Te dwie sfery dotyczą wszystkiego - czasu, przestrzeni, przedmiotów, zachowań - nie wszystkie kultury świata rozgraniczają obie sfery - są kultury magiczne, np. u tych od Tylora nie istnieje świat nieduchowny, wszystko jest przepojone magią.

Granice zaznaczają się wyraźnie przy obrzędach - tabu - rytualne zakazy i nakazy, nienaruszalne i niemożliwe do uzasadnienia zasady, których naruszenie grozi nieprzewidywalnymi skutkami (sankcje nadprzyrodzone)

Kult dotyczy bytu i spraw społecznych, działania magiczne pomagają w życiu, sankcjonują naturę, kształtują nasze jej postrzeganie i postrzeganie świata.

Religia - system symboli, które wytworzą tak silne emocje i motywacje, że stworzymy ogólną koncepcję świata i istnienia i zamkniemy to w takiej otoczce faktów, że nabierze charakteru racjonalnego, rzeczywistego (racjonalizowanie). (Clifford Wills)

Frazer i Malinowski - religia i magia powstały jako środek kontroli świata przyrody. Etapy wg Frazera: 1. Magia jako zalążkowa forma religii 2. Kult przodków 3. Animizm 4. Politeizm 5. Monoteizm. -> Czyli magia rozumiana jako etap w rozwoju religii.

Dla Durkheima magia to coś oddzielnego, a religia charakteryzuje całą społeczność. Dla Malinowskiego religia nie ma celu, a magia ma (bardziej utylitarna).

Frazer - magia to fałszywy system praw przyrody; sztuka, a nie nauka; podział na magię kontaktu (rzeczy, które kiedyś miały ze sobą styczność, nadal na siebie oddziaływają) i magię podobieństwa (homeopatyczna, naśladowcza; gdy skutek podobny do przyczyny - podobne wywołuje podobne).

Magia zakłada określone przez niezmienne prawa następstwa wydarzeń, które można dokładnie przewidzieć.

Magia i nauka wychodzą z takich samych założeń, ale magia idzie fałszywym torem.

Magia to wiara we WŁASNE siły, pomnożone przez określone zabiegi.

Religia to wiara w CUDZE siły, np. Boga, od których jesteśmy zależni, ale na które nie mamy wpływu - możemy tylko błagać.

Raymond Firth - magia to coś mocno zindywidualizowanego, w magii się nie prosi, tylko bierze, to wiara w człowieka i jego umiejętności, natomiast religia ma charakter społeczny, zawiera elementy prośby, błagania, wiara w istoty nadprzyrodzone

Mana - siła emanująca ze wszystkich przedmiotów, przenikająca je i oddziałująca na nie

WSPÓŁCZESNE DEFINICJE MAGII I RELIGII

Religia - system wyobrażeń, w którym centralną rolę pełnią przedstawienia bytów i sił nadprzyrodzonych; absolutna niepodważalność i pozaempiryczny charakter twierdzeń/wiara w jednego/wielu bogów/istoty duchowe; wspólna działalność wiernych, zgromadzenia podczas obrzędów, gdzie chcemy a) wyrazić kult b) wyrazić grupową jedność c) zrealizować społeczne cele. Dla religii znamienne są postawy związane z szacunkiem, podległością, czcią, można błagać, modlić się, ale człowiek sam w sobie nie ma władzy, musi prosić istoty nadprzyrodzone o coś

Magia - bezpośredni wpływ i bezpośrednie rezultaty działań magicznych, w których nie jest konieczna obecność istot nadprzyrodzonych, moc jest w zaklęciu, magia jest indywidualna, otoczona tajemnicą, często społecznie potępiana, indywidualna, realizacja indywidualnych celów (np. nasza figurka dziadka - nasz kult przodków); kontakt siłami magicznymi nie ma osobowego charakteru, magia polega na władzy nad siłami, manipulowaniu nimi za pomocą określonej wiedzy. Skuteczność magii zależy od człowieka - jego umiejętności, trafności doboru zaklęć. Magia jest sposobem osiągania pożądanych celów.

Magia i religia posługują się obrzędem i rytuałem, kiedy wypowiada się zaklęcia (religia też! - „Spowiadam się wam, bracia i siostry! Bogu niech będą dzięki - zaklęcia)

Zaklęcia, np.: kto się przezywa, sam się tak nazywa ;-),

- zaklinać można myślą, słowem, układem przestrzennym przedmiotów, gestem, tańcem

- jak lekarz przepisuje lekarstwa i coś tłumaczy, wolno i powoli - rzuca zaklęcie,

- czarujący panią Turkmen ;-P

- gadanie w stylu ja Cię czaruję to socjotechnika

- dobrze by było, żeby ten kto uprawia magię, był nacechowany elementem obcości

- szaman, czarownik etc. otoczeni są tabu

- czary - praktyki, które można obserwować; czarownictwo - praktyki domniemane (laik nie wie, czy się odbyły, czy nie) , raczej paskudne

- czarownik uprawia czary, czarownica - czarownictwo

- mag - neutralny, czarna i biała magia, szanowany i uznany

- szaman uprawia czary i czarownictwo, jest pośrednikiem pomiędzy światem ludzi i duchów, działającym raczej w interesie ludzi, jest ambasadorem ludzi w kontakcie ze światem nadprzyrodzonym

- wiedźma - kobieta, która posiada wiedzę (tajemną), często też lekarka, znachorka

- kapłan jest osobą predestynowaną do magii, jak i każda osoba znajdująca się poza stanem normalnym (choć nie każdy wie, jak się takim stanem posługiwać, a szaman itd. - tak)

- szaman jako parający się magią też jest obcy

PRZESTRZEŃ

- klasyfikowanie przestrzeni - nasze terytorium jest lepsze niż obcych

- cała przestrzeń jest podzielona na sacrum - centrum świętości, święte miejsce (prawie) wszystkich obrzędów i profanum

- system kółko centryczny Stefana Czarnowskiego - sacrum w centrum, oddziałuje promieniście

Ważnym miejscem jest granica - pomiędzy sferą oddziaływania sacrum a nie, ważne miejsce w rytuałach, zwłaszcza w obrzędach przejścia, wiąże się z tabu

Im dalej od centrum tym intensywność działania sacrum słabnie.

Sacrum nie musi być przestrzennie - nie musi to być w promieniu 10 m od koleżanki z japonistyki, może obejmować np. wszystkich japonistów i tylko japonistów, albo tylko kobiety, tylko blondynki.

Wg Bystronia granica to miejsce kontaktu sacrum z profanum, wszelkie działania magiczne powinny być przeprowadzone wewnątrz granicy, bo jeśli na zewnątrz to w innym świecie. Nad nienaruszalnością granic czuwają bogowie, granica to zawsze miejsce niebezpieczne - przez próg nie wolno się witać.

Granicę trzeba zawsze przekroczyć w odpowiedni sposób, na granicy grasują duchy, czarownice, w progu/na miedzy `najlepiej' się powiesić.

SACRUM/PROFANUM w SALI

- schody przed katedrą wyznaczeniem pewnej granicy

- ławki - nasze, katedra terenem pani

Innowator kulturowy - zmienia jakiś element, wprowadza nowy

Bohater kulturowy - kształtuje kulturę non-stop

Przekraczanie granicy równoznaczne jest z poddaniem się prawom terytorium, na które się wchodzi (całowanie progu domu), pies obsikuje granice, chodzenie przez pola po miedzach, procesja wzdłuż cmentarza na wszystkich świętych.

Samobójcy kiedyś byli chowani pod płotem cmentarza, ziemia trochę poświęcona - trochę już nie, granica. Najlepiej było leżeć pod samą ścianą kościoła, najbliżej sacrum.

- dla Chińczyków południe ważnym kierunkiem - tam była sala tronowa w pałacu cesarskim

- w początkach chrześcijaństwa kościoły orientowano na Jerozolimę (wschód) lub na linii wschód-zachód (muzułmanie i orientacja na Mekkę)

- często groby orientuje się w określony sposób

- sacrum to to miejsce, gdzie przebywa Bóg

- charakter sacrum i profanum bywa zmienny - pozytywnym, negatywny, obojętny; np. jak wbijemy ze świniami do meczetu to będzie splugawiony i potem trzeba będzie poczynić nowe rytuały, odplugawić; w Turkmenistanie jak kobieta wejdzie na cmentarz to go splugawi, w Polsce kiedyś kobieta miesiączkująca (ogólnie nieczysta) nie mogła wchodzić do kościoła; rodząca kobieta w dolmuszu w Turcji.

Zabiegi sakralizacji i desakralizacji

Pekin powstał na niesprzyjającym środowiskowo terytorium, ale astronomowie powiedzieli , że tam powinna powstać stolica, aby naród rósł w siłę.

Szczególnym obszarem sacrum jest cmentarz i groby - nie wolno ograbiać, ani przenosić.

Mamy do czynienia z grobami świętych. Często to grób, czyjeś miejsce pochówku, jest centralnym miejscem danej społeczności . Centralne miejsca święte - Częstochowa. Rzeczy negatywnie święte - przeklęte -> zakaz chodzenia na cmentarz, np. kobiecie brzemiennej (żeby jej się coś nie stało, nie przeszło do nowego życia trochę stanu śmierci, ani żeby ona nie sprofanowała).

Groby zmarłych na zarazę - chowano jak najbliżej kościoła.

Elementy święte - dąb Bartek, kamień Al-Kaaba.

Sacrum kształtuje nam też środowisko przyrodnicze (np. specjalnie wywinięta rzeka)

Na tureckich/arabskich ulicach mnóstwo kotów, ale nie ma psów (zaburzenie równowagi ekologicznej - krowy w Indiach).

- święta przestrzeń a święty czas - czas sacrum, czas profanum (codzienności)

Mircea Eliade - dla człowieka nie do przyjęcia jest sytuacja, kiedy czas byłby niepodzielony, jednorodny.

Wykład 02.06.08

Czas sacrum i czas profanum

Wszelkie kalendarze opierały się na obserwacji przyrody, kulturowe klasyfikacje czasu wynikają z obserwacji przyrody (wędrówki słońca, przemiany księżyca, pory roku, wschody i zachody, i ich konsekwencje).

Już starożytni Egipcjanie podzielili dobę na 24 jednostki, od nich wzięli to Grecy, potem Rzymianie.

Najstarszy kalendarz - Indianie Olmeka

W przypadku pełnego cyklu słonecznego co jakiś czas potrzeba dodania określonych dni/miesięcy, żeby wyrównać cykl astronomiczny.

Europa: juliański i gregoriański (XVIw.?) - oba kalendarze opierały się na rzymskim podziale czasu.

Dni magiczne i zwyczajne - decydowały o trybie postępowania człowieka.

Kalendarz staro celtycki - I w. n.e., opiera się na fazach księżyca (w Europie zwykle słońca), 12 miesięcy po 29/30 dni, każdy miesiąc na dwie połowy - jasna i ciemna. Miesiące o parzystej liczbie dni - szczęśliwe, nieparzystej - nieszczęśliwe. Rok na dwie połowy - dwie pory roku (zima - ciemna, lato - jasna), czyli jest to kalendarz oparty na księżycu, a wyraża pory roku, które są domeną słonecznego.

Dublowanie obrzędowości - kalendarz swoje, a pora np. żniw swoje. Kalendarz wyznacza okresy świąteczne, dni ważne/nieważne, szczęśliwe/nieszczęśliwe. <- symetria i ciągłość jak w życiu ludzkim. Większość nawyków obrzędowych + terminy są ściśle związane z wędrówką słońca i księżyca.

Model czasu Eliade

Czas święty - czas obrzędów

Czas świecki - czas codziennego życia, trwały, naznaczony przemijaniem, nie pozostawia śladów w życiu społecznym i obrzędowym

To, co pozwala wrócić w czasie obrzędowym -> mit (pierwowzór działań).

Obrzęd to mit w działaniu, teatralne odegranie mitu. Święta odgrywamy według scenariusza mitu.

Scenariusz święta:

- chaos

- wydarzenie mityczne (pyk!)

- uporządkowanie

To tak samo jak w obrzędzie przejścia (rytuał separacji, przejścia, włączenia). Rytuał przejścia to też często dosłownie odegranie mitu.

Niemal każdy obrzęd jest w tym porządku.

Obyczaje i normy to po prostu przepisy, paragrafy, w jakie ujęto warunki klimatyczne - np. nasza coroczna obrzędowość współpracuje z rytuałem roku w klimacie umiarkowanym (Polska).

Obrzędowość odnosi się do 2 cykli - cyklu roku (rok obrzędowy) i życia

CYKL ŻYCIOWY: 1. Rodzimy się 2. Żenimy 3. Umieramy). Te przystanki (1,2,3) mogą być długie. Przestrzeń między nimi zapełniona bardzo gęsto (zależne od kultury): uznanie dziecka, przyjęcie do rodziny, nadanie imienia, płci (nadanie odpowiednich akcesoriów), przekazanie rodzicowi tej samej płci, wyprawienie do wojska, do szkoły, do sąsiedniej wsi, na UW - obrzęd wychodzenia młodego mężczyzny na uczelnię tak samo jak na wojnę kiedyś - nie dojada kawałka chleba (żeby wrócił).

Zawieranie małżeństwa - mnóstwo obrzędów, narodziny dzieci, - przekraczanie progu zdolności prokreacyjnej, - przejście do grona starców, bogatych w doświadczenia; obrzędy pogrzebowe - element zaspokojenia ambicji rodziny, ale i dusz zmarłych (zapewnienie sobie protekcji, przychylności; nikt do końca nie umiera - upamiętniamy, świeczki).

Natomiast cykl obrzędów dorocznych charakteryzuje powtarzalność. Cykl ten zależny od cyklu słonecznego, czasem cykl religijny i wegetacyjny nakładają się na siebie. Cykl obrzędów dorocznych to nie koło a spirala (za każdym razem trochę inaczej - dezaktualizacja).

Rok obrzędowy charakteryzuje POWTARZALNOŚĆ:

CYKL OBRZĘDOWY

- jesień - czas przygotowania się do czasu śmierci, natura usypia; niebezpieczny czas - gdy śpimy, mogą się stać rzeczy niekontrolowane, możemy się nie obudzić - a co jeśli natura się nie obudzi? 1,2 XI - zadowolenie dusz zmarłych, zachowanie dla nich iskierki życia, by mogły się odrodzić - polewanie grobów wodą, zakopywanie skorupek ze święconki - symbole życia

24. XI i 25.XI - św. Katarzyny, św. Andrzeja - tradycyjne dni wróżb dla kawalerów (Katarzyna) i panien (Andrzej); charakter matrymonialny i prokreacyjny, wróżenie małżeństwa, powodzenia w przyszłym roku; wróżymy w wigilię tych dni;

Od końca listopada do 24.12 - adwent, czas żałoby, postu, skupienia, przygotowania do nadejścia nowego życia; 6.12 - mikołajki, obdarowywanie ołtarza świętego; 19.12 św. Łucji - gdy słońce przekracza zwrotnik Koziorożca, rolnicy …..

- 24.12 - wigilia BN, jedno z najważ. Wydarzeń w chrześcijańskim roku kalendarzowym, kalendarzu religijnym i obrzędowym; obrzędy odziedziczone po kulcie pogańskim: żarcie z rzeczy suszonych kojarzone ze zmarłymi (makowiec, kompot z suszu, kutia), wolne miejsce przy stole też dla duszy zmarłego, snopki zbóż (symbole życia), później choinka - drzewo życia. Święta chrześcijańskie musiały sporo rytuałów przejąć od pogańskiego zastanego kultu, żeby się przyjęły. Po wigilii od razu się nie sprząta, zmarli przyjdą i zjedzą resztki. Wigilia - jednoczenie się z tamtą stroną świata (zmarłymi?), z przyrodą.

Wróżby matrymonialne, prokreacyjne (lustro między drzwiami, można w nim o północy zobaczyć oblubieńca z różańcem)

Kolędnicy - wiele rzeczy ma przedchrześcijański rodowód, trzeba przyjąć dziwne stworzenia, które do nas przyszły.

1 stycznia - i przełom - okres Nowego Roku - pieczenie chleba nowego życia (karowaj?), nawiązanie do tego to nawet ciasta na wigilię; piecze się do Trzech Króli

Czas odpustu - czas chaosu, rozprężenia, stwory, przebieranie się, kolędnicy, pijaństwo, kobiety uciekają z mężczyznami

3. Króli - Wigilia, tzw. Szczodry Wieczór - wypiekanie specjalnego pieczywa i danie biedakom; zapustny wieczór - bierzemy się w ryzy

Tłusty czwartek - nasilenie rebelii i ekscesów (też seksualnych)

Ostatki (wigilia środy popielcowej) - superimpreza do północy, i koniec, po ostatkach chaos nadal trwa, ale traci śmiertelną symbolikę

Cały rok - przejście od śmierci do życia

Wielki Post - przyzwolenie na żarty, zabawy dalej istnieją, wtedy starsze kobiety spotykały się w karczmie i skakały przez miotłę; wyciszanie śmierci; pojawienie się pąków, ptaków

21. marca - topienie Marzanny (zwanej królewną), dar dla zaświatów, ma kupić życie innych, byt zły, obcy, należący do bytów nieludzkich pośród nas (dziwny strój, królewna też obca); po utopieniu marzanny dziewczyny chodzą z przystrojonymi gałązkami (też nazywana królewną), chodzi po wsi

Wielki tydzień - niedziela palmowa - pamiątka wjazdu do Jerozolimy, rychła śmierć, zmartwychwstanie; czwartek - obmycie nóg biedakom, pamiątka ostatniej wieczerzy; pt - odtwarzanie sądu nad Jezusem; sobota - święcenie pokarmów (połączenie z pogaństwem); niedziela - śniadanie rodzinne (zawężamy krąg - zakończenie obrzędu wśród istot kręgu wtajemniczonych); poniedziałek - magia ognia, wody, ziemi <- umieć to odnieść do własnych kultur (?????AAAAA)

23.04 - dzień św. Wojciecha i Jerzego - patroni pasterzy, gospodarze z chlebem, wódą i zakąską obchodzili granicę własnych pól (obszar trochę nie mój, jeszcze nie cudzy), spożywanie posiłków z sąsiadami

Maj/czerwiec - zielone świątki - kult płodności, urodzaju, po zielonych świątkach można się kąpać (zw. ze zmarłymi woda); 3. Dnia świąt ksiądz procesyjnie obchodzi pola i wszystko święci; niezamężne panny

Boże Ciało - podobne do zielonych świątków

25.06 - wigilia św. Jana (koniec wielkanocnego cyklu obrzędowego); noc świętojańska też w związku ze zmarłymi; magia płodności, woda, czarownice mają szczególną moc, mężczyźni słabi; czas pracy - harówa, żniwa - b. istotny okres dla całej społeczności; dożynki - święto plonów, na zakończenie pracy wręczanie wianka gospodarzowi, przewodniczącemu PZPR

15.08 - Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny

Problem uczestniczących z uzbieraniem tych wszystkich obrzędów, opowiedzeniem na czym polega, o co chodzi (wiele elementów traci już znaczenie, zmiana sytuacji/warunków)

Cykle świętowania/obrzędy -

Miejskie majówki na Bielanach, św. Huberta 3 XI, św. Barbary 4.XII, św. Anny

Można o tym opowiadać w kontekście cyklu magicznego, o tym, czy dane święto obchodzimy, decyduje typ gospodarki, styl życia.

Św. Huberta - zabijanie dzików, zwierzyny (na co to rolnikowi?) -> uczta (bigosik z suszonymi owocami - dla zmarłych)

Dla danego zawodu - święto jego patrona.

MIT

Każdy mit: 1. Chaos 2. Przejście 3. Uporządkowanie; mit to zespół wierzeń z danej religii, kreśli scenariusz danego obrzędu; mity opowiadają o przeszłości, ale nie są przekazem historycznym, nie są też wyłącznie uprawnieniem zabiegów magicznych (to z nimi mity tworzą podtrzymanie tradycji)

Mit - obejmuje teologię, kosmologię, info o początku świata, daje ideologii prawo (np. dlaczego można zabijać) - uprawomocnia

W każdym micie występuje bohater kulturowy/mityczny. Bohater kulturowy to model postępowania, przewodnik po micie, nie musi być dobry.

Karol Wielki - koronacja

Jezus - poświęcenie za grzechy, otwarcie drogi do bezpośredniej przyszłości

Żłów dla Irokezów

Zwierzę totemiczne

Bohater kulturowy też negatywny - Judasz - to jest model postępowania, a nie danie przyzwolenia.

U źródeł mitu rycerskości KONKRETNY RYCERZ.

Mit - odtworzenie obrzędu, coś, czego się nie przerywa (nie wolno zastrzelić pani prowadzącej - bo co z egzaminem? Chaos!)

Wychodzenie z domu - sprawdzenie, czy wszystko wyłączone, czy wzięty indeks -> coś rozpoczęte, nie można się wycofać, chyba że pod odpowiednimi warunkami, a jak nie, to coś się przytrafi, lub wszystko się widzi na nie.

„Plaga gąsienic" - przerwanie obrzędu - gąsienice wyżarły proso do piwa, które miało być na zamknięcie, a chłopcy już wyprowadzeni z domu, w stanie zawieszenia - nie mogą ani wrócić, ani przejść do nowego -> chłopcy do końca życia napiętnowani.

My teraz żyjemy w bardzo świeckim czasie, mała waga obrzędowości.

1

---