Wyżyna Krakowsko-Częstochowska

POŁOŻENIE

Wyżyna Krakowsko-Częstochowska płożona jest w południowej części Polski. Jest to wąski pas, który od południa ogranicza Kraków a od północy Częstochowa. Niż ukazało się trzecie wydanie "Narodowego Atlasu Polski", jego skład zaliczana była również Wyżyna Wieluńska. Łączna długość obszaru ciągnącego się pomiędzy Krakowem a Wieluniem wynosi ok. 160 km. Przeciętna szerokość tego pasa wynosi 20 km, ale na południu, gdzie jest on najszerszy, może on sięgać nawet 40 km. Powierzchnia tej krainy geograficznej wynosi 2615 km², czyli obejmuje blisko 0,8 % łącznej powierzchni kraju. Wyżynę Krakowsko-Częstochowską zaliczmy do większych jednostek geomorfologicznych w Polsce. Wchodzi ona w skład podprowincji nazywanej Wyżyną Śląsko-Krakowską, która z kolei należy do prowincji o nazwie Wyżyna Śląsko-Małopolska. Średnia wysokość wyżyny to 350 m n.p.m. Najwyższym wzniesieniem jest Góra Janowskiego (504 m n.p.m.), którą nazywa się również Górą Zamkową w Podzamczu koło Ogrodzieńca. Ostatnio pojawiły się jednak wątpliwości co do kulminacji wyżyny, gdyż po dokładnym zbadaniu wysokości Skałki koło Jerzmanowic okazało się, że wynosi ona 512 m n.p.m. Średnia wysokość względna obszaru wynosi ok. 100 m i posiada tendencję wzrostową w kierunku południowym. Obszar Wyżyny Wieluńskiej położonej w kierunku północnym od Częstochowy różni się wysokościowo od Wyżyny Krakowsko- Częstochowskiej. Średnia wysokość jest tutaj niższa i wynosi od 250 do 300 m n.p.m. Znika tutaj również charakterystyka jurajskiego krajobrazu.

Zamek na wzgórzu w Ogrodzieńcu

GRANICE

W "Geomorfologii Polski" z 1972 roku Klimaszewski nazwą krainy geograficznej Wyżyna Krakowska objął cały obszar pomiędzy Krakowem a Wieluniem, ustalając jednocześnie jego szczegółowe granice. Na południowym-zachodzie wyżyna graniczy z Kotliną Oświęcimską, a na południu z rowem Wisły. Od zachodu ogranicza ją Wyżyna Śląska, a granicę między nimi wyznacza linia poprowadzona od Wygiełzowa przez Chrzanów i Trzebinię aż po Olkusz, a dalej wzdłuż rzeki Warty i tamtejszej kuesty jurajskiej sięgającej po Poraj i Częstochowę. Dalszy fragment granicy zachodniej przebiega blisko Kłobucka i Krzepic, a dalej do Komornik i Wielunia, gdzie kończy się kilkudziesięciometrowym progiem. Od Wielunia wschodnia granica wyżyny ciągnie się w okolicy Wierzchlasa, Krzeczowa, Pajęczna, Ważnych Młynów, KłobukowicNastępnie granica łagodnieje opadając w kierunku Niecki Włoszczowskiej i biegnie wzdłuż Zawady, Janowa, Lelowa, Pradła, Wierzbki i Żarnowca. Następnie Wyżyna Krakowska graniczy z Wyżyną Miechowską wzdłuż Żarnowca, Wysocic i doliny Dłubni. Od Książniczek wyżyna biegnie w kierunku zachodnim aż do Zielonek, gdzie ogranicza ją Wysoczyzna Proszowicka. Na Wyżynie Krakowsko- Częstochowskiej położona jest północna i zachodnia część Krakowa. W "Narodowym Atlasie Polski" wydanym w 1978 roku pod redakcją J. Kondrackiego przyjęto granice wyżyny wyżej opisane, ale z tą różnicą, że zaliczono do niej Wyżynę Wieluńską. W 1999 roku zostało opublikowane drugie wydanie monografii naukowej zatytułowanej "Środowisko geograficzne Polski", którego redaktorem był L. Starkle. W pracy tej możemy znaleźć podział naszego kraju, który składa się z tzw. jednostek geomorfologicznych wyszczególnionych przez S. Gilewską. Była ona znanym geomorfologiem wyżyn. Zaproponowała ona wyodrębnienie z Wyżyny Krakowskiej jeszcze jednej krainy -Wyżyny Krakowskiej Północnej. Nie zyskało to jednak szerszej aprobaty w środowisku geografów.

RZEŹBA TERENU

Pod względem ukształtowania terenu Wyżyna Krakowsko-Częstochowska podzielona została na dwie części: północną i południową.

1.Wyżyna Krakowska Północna

Wyżyna Wieluńska

Rozpoczyna się na przełomach w dolinie Warty blisko Częstochowy i ciągnie się dalej aż do Wielunia. Jest to najdalej w kierunku północnym wysunięty obszar regionu. Przeciętna wysokość wynosi 250-300 m n.p.m. Ukształtowanie terenu w niewielu miejscach przybiera typową formę krajobrazu jurajskiego. Na południowym-zachodzie wyżyny nad piaszczystymi terenami górują samotne pagóry i garby zwane Pagórami Kłobuckimi.

Wyżyna Częstochowska zwana też Płaskowzgórzem Częstochowskim

Rozpoczyna się na przełomach w dolinie Warty blisko Częstochowy i ciągnie się do obniżenia Białej Przemszy i Szreniawy. Zajmuje ona powierzchnię 1299 km². Charakteryzuje się równoleżnikowymi, górzystymi pasmami, których wysokość względna przekracza 100 m. Odznaczają się one dużą powierzchnią leśną, licznymi skałkami i suchymi dolinami. Za najwyższe wzniesienie Wyżyny Częstochowskiej uznaje się Górę Janowskiego w Podzamczu w okolicy Ogrodzieńca, która ma wysokość 504 m n.p.m. Do niedawna była ona podawana również jako najwyższa kulminacja Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Ostatnie pomiary Skałki w Jerzmanowicach (512 m n.p.m.) dowodzą jednak, że to ona jest najwyższym wzniesieniem regionu. Okolice wododziałowe odznaczają się wyraźnymi spłaszczeniami, które urozmaicają charakterystyczne ostańce. Na wielu z nich w okresie średniowiecza zbudowano zamkami i strażnice, które posiadały znakomite położenie obronne tzw. orle gniazda. Dzisiaj budowle te są ciekawym walorem pozaprzyrodniczym tych okolic, dodatkowo wzbogacając i tak malowniczy już krajobraz. Wyżyna Częstochowska to wyrównany, czasami tylko lekko pofalowany teren, który opada w kierunku wschodnim. Rozcinają go jednak głębokie i malownicze doliny Wiercicy, Pilicy i jej dopływów. Za najbardziej charakterystyczne pasmo wzgórz na Płaskowzgórzu Częstochowskim uważa się Pasmo Smoleńsko-Niegowonickie. Rozciąga się ono prostopadle w stosunku do danego regionu i posiada długość ok. 22 km. Rozpoczyna się w Smoleniu na wschodzie, a kończy w Niegowonicach na zachodzie. Wysokość względna tych wzgórz wynosi od 70 do 100 m. W wyższych partiach wyżyny powstały ostańce. Najważniejszymi i najciekawszymi wzgórzami w tej okolicy są: Niegowonic (Lipowa, Stodólska - 435 m n.p.m.), Ryczowa (Wielki Grochowiec - 486 m n.p.m., Straszykowa - 494 m n.p.m.), Smolenia (Grodzisko - 462 m n.p.m.). Na obszarze tym występują również liczne jaskinie, a najbardziej znaną z nich jest Jaskinia Zegarowa. Obniżenia terenu wypełnione są dużą ilością utworów piaszczystych. Jeden z nich tworzy tzw. pustynię ryczowską położoną u podnóża góry Wielki Grochowiec w Ryczowie. Obszar obfituje w wywierzyska będące naturalnymi i dość obfitymi wypływami wody na obszarach krasowych. Powstające dzięki temu potoki szybko jednak zanikają na utworach piaszczystych, a miejsca te nazywamy ponorami. Charakterystyczną cechą tego obszaru jest występowanie kuesty jurajskiej, czyli progu, który powstał poprzez to, że warstwowo ułożone utwory skalne wyżyny nachylają się w kierunku wschodnim, natomiast od zachodniej strony uległy one wypiętrzeniu i opadają stromo do doliny Warty. Jej powstanie jest związane również z różną odpornością warstw skalnych na działanie czynników denudacyjnych. Górne warstwy odznaczają się dużą odpornością, natomiast dolne szybciej ulegają niszczeniu. Wysokość względna kuesty może dochodzić nawet do 100 m. Kuesta najlepiej jest widoczna z drogi prowadzącej z Myszkowa do Żarek.

Jeden z licznych zamków na jurze

Brama Wolbromska

Tworzy ją dolina źródłowa rzek Biała Przemsza i Szreniawa.

Wyżyna Olkuska zwana również Płaskowyżem Ojcowskim lub Płytą Ojcowską

Zajmuje ona powierzchnię 818 km² i ciągnie się od Bramy Wolbromskiej do Rowu Krzeszowickiego. Charakteryzuje się ona płaską wierzchowina, której wysokość waha się od

400 do 460 m n.p.m. Rozcinają ją liczne dolinki podkrakowskie, których wyloty zamykają charakterystyczne "bramy skalne", a dna zajmują potoki. Najsłynniejsza z nich to Dolina Prądnika z położonym na jej obszarze Ojcowskim Parkiem Narodowym. Najwyższym wzniesieniem Płaskowyżu Ojcowskiego jest jednocześnie najwyższe wzniesienie całej Jury, czyli Skałka w okolicy Jerzmanowic, której wysokość wynosi 512 m n.p.m. W południowo-zachodniej części Wyżyny Olkuskiej występują Pagóry Myślachowickie.

Wyżyna Krakowska Południowa

Rów Krzeszowicki

Zajmuje powierzchnię 225 km² i jest zapadliskiem tektonicznym ciągnącym się od Trzebini do Krakowa. Jego długość wynosi ok. 30 km, natomiast szerokość średnio wynosi kilka kilometrów.

Grzbiet Tenczyński czasami zwany Garbem Tenczyńskim

Zajmuje powierzchnię 273 km² i rozciąga się pomiędzy Krakowem a Chrzanowem, równolegle w stosunku do Rowu Krzeszowickiego. Jego kulminacja ma wysokość 415 m n.p.m. i jest on w dużym stopniu pokryty lasami. Na północny Grzbietu Tenczyńskiego znajduje się Kotlina Tenczynka z pagórami twardzielcowymi.

Brama Krakowska

Jest ona zapadliskiem rozciągającym się od wschodniej części Garbu Tenczyńskiego aż do Wisły. Charakteryzuje się ona dwoma typami zrębów, które mogą być albo odgrzebanymi wzgórzami i pagórami lub częściowo odsłoniętymi wzniesieniami.

GEOLOGIA

Wyżyna Krakowsko- Częstochowska położona jest na obszarze platformy paleozoicznej, którą budują dwa piętra tektoniczne: sfałdowane i usztywnione podłoże młodopaleozoiczne, które powstało podczas fałdowania hercyńskiego oraz pokrywy osadowe rozpoczynające się utworami permskimi.

Dewon (395 - 345 mln lat temu)- powstały wówczas najstarsze utwory, które wychodząca na powierzchnię na Wyżynnie Krakowsko-Częstochowskiej; są to tzw. dolomity ze Zbrzy (występują one właśnie w dolinie Zbrzy)

Jura (era mezozoiczna, ponad 150 mln lat temu)- powstała wówczas większość skał budujących ten obszar; obszar ten wówczas zajmowało ciepłe morze, na którego dnie zaczęły osadzać się iły zawierające rudy żelaza

Pancerzyki amonitów

Górna jura (era mezozoiczna, ok. 150-135 mln lat temu)- zajmowanie tego obszaru przez ciepłe morze, sprzyjało powstawaniu wapieni, których występuje tu kilka rodzajów m.in.: skaliste, płytowe i gruboławicowe; wapienie skaliste są najbardziej odporne na czynniki niszczące, tworzą one charakterystyczne dla tego obszaru ostańce oraz skałki w dolinkach potoków; wapienie płytowe występują głównie na obszarze ciągnącym się do Wolbromia po Sułoszową, tworzą one wierzchowinę, na której nie występują już ostańce; skały wapienne bogate są w skamieniałe szczątki zwierząt morskich (najczęściej szkielety i pancerze, które buduje węglan wapnia), które żyły w momencie ich tworzenia się i z których wiele już wyginęło, są to tzw. skamieniałości przewodnie, którymi dla ery mezozoicznej są zwierzątka zwane amonitami (odmiany Perisphictes, Parkinsonia parkinsoni, Arietites bucklandi itd.) i belemnitami /Belemnites hostatus/, których pancerze łatwo można rozpoznać w skałach jurajskich; innymi skamieniałościami, które nie są jednak przewodnimi są: jeżowce /Cidaris/, liliowce /Pentacrinus/, gąbki /rynchonelli i terebratuli/; pozostałości tych organizmów osadzały się na morskim dnie przez setki tysięcy lat w postaci pokładów wapiennych

Kreda (era mezozoiczna, ok. 135 mln lat temu)- transgresja morza następowała kilkakrotnie na tereny dzisiejszej Wyżyny Krakowsko- Częstochowskiej; w kredzie takie transgresje miały miejsce kilka raz; osady, które wówczas powstały zostały prawie całkowicie zniszczone na tym obszarze wskutek późniejszej denudacji; jakieś szczątkowe ślady zachowały się jedynie na wschodzie wyżyny; ostatnie morze w kredzie zniknęło ok. 65 mln lat temu

Starszy trzeciorzęd(paleogen, około 60 mln lat temu)- w wyniku procesów niszczących postała wierzchowina jurajska; bardziej odporniejsze wapienie skaliste przybrały formę ostańców

Starszy i środkowy trzeciorzęd- sztywna powierzchnia wapienna uległa spękaniu wskutek nasuwania się fliszu karpackiego; część uległa wypiętrzeniu a część zapadnięciu się, co najlepiej uwidacznia się na południu obszaru; nastąpiło wówczas wykształcenie się dwóch rowów tektonicznych: Rowu Wisły i Rowu Krzeszowickiego, a także wypiętrzenia Garbu Tenczyńskiego, kiedy zakończyły się ruchy górotwórcze na tym obszarze, jego południowa część została zalana morzem mioceńskim; stąd właśnie w dolinach jurajskich osady w postaci tzw. iłów mioceńskich, które obecnie zalegają na ich dnach

KLIMAT

Okres przedwiośnia i jesieni trwa na wyżynie zaledwie ok. 55 dni. Średnie roczne sumy opadów wynoszą ok. 600-700 mm Na zachodzie wyżyny sumy opadów są dużo wyższe. Przez okres 135 dni w roku występują tu bardzo obfite burze, a najwięcej ich ma miejsce w ostatnich tygodniach zimy i w okresie wiosennym. Wraz z końcem września następuje prawie całkowite zanikanie burze. Wyżyna Krakowsko-Częstochowska jest jednym z regionów, gdzie ma miejsce największe nasilenie występowania burz. 50 % wszystkich wyładowań atmosferycznych, które mają tu miejsce występuje popołudniami Burze zazwyczaj trwają ok. 15-20 min, ale najdłuższe mogą trwać nawet 70 min. Powietrze jest tu stosunkowo suche. Najwięcej dni słonecznych występuje tutaj późnym latem i wczesna jesienią.). Za średnią temperaturę stycznia przyjmuje się -3/-2⁰ C. Na terenie Poręby, Olkusza oraz Zawiercia temperatury są nieco niższe, zimą o ok. 1-2⁰ C. Średnia roczna temperatura wynosi ok. 7 ⁰ C, z wyjątkiem południowej części wyżyny, gdzie jest ona o 1⁰ C wyższa. Klimat tego obszaru odznacza się cechami kontynentalizmu, które przejawiają się np. rzadkim występowaniem dużych amplitud temperatury. Pokrywy śnieżne zalegają tu średnio przez ok. 80 dni, ale jest to zróżnicowane w skali regionu. Czasami w marcu w Dolinie Sąspówki nadal zalega jeszcze śnieg, a gdzie indziej już go nie ma, bo temperatura tam wynosi 10 ⁰ C. Na wierzchowinie śnieg tworzy grube warstwy i zalega znacznie dłużej niż na pozostałych obszarach wyżyny. Wiatrami dominującymi tutaj, podobnie jak w całej Polsce, są wiatry zachodni. Często występują tutaj również cisze, po których często w okresie jesiennym występują inwersje termiczne w głębokich jarach. Częste również w dolinie Wisły blisko Krakowa oraz w okolicy Krzeszowic jest występowanie tzw. mgieł inwersyjnych. Często również obszary oddalone zaledwie o kilka km równocześnie odznaczają się całkowicie inną pogodą. Pogoda na tym terenie odznacza się raczej stałością, w wyjątkiem okresów silnego oddziaływania niżu islandzkiego, kiedy to pogoda wykazuje pewną kapryśność, co najczęściej zdarza się zimą. W okresie zimowym duży wpływ na pogodę ma również wyż arktyczny. W miesiącach letnich z kolei pogoda jest wynikiem oddziaływania wyżu azorskiego z powietrzem podzwrotnikowym i wyżu zwrotnikowego znad Afryki. Czasami pogoda na wyżynie ulega zmianie kilka razy dziennie.

Na obszarze Wyżyny Krakowsko- Częstochowskiej występują 3 dzielnice rolniczo-klimatyczne:

1) łódzka- w kierunku północnym od Częstochowy

2) częstochowsko-kielecka- zajmuje centralną część wyżyny; odznacza się stosunkowo dużymi opadami; czas zalegania pokryw śnieżnych średnio wynosi tutaj ok. 100 dni

3) tarnowska- ciągnie się wzdłuż doliny Wisły i obejmuje również Kraków; na obszarach odznaczających się dużymuprzemysłowieniem atmosfera jest bardzo zapylona, co bardzo negatywnie wpływa na tutejszy klimat

WODY

Wyżynę Krakowsko-Częstochowską i sąsiadującą z nią od wschodu Wyżynę Miechowską zaliczamy do tej samej jednostki hydrograficznej. Układ hydrologiczny rzek na tym obszarze jest promienisty. Obszar jest również przedzielony działem wodnym oddzielającym dorzecza Wisły i Odry, który przebiega przez wzgórza w okolicy Siewierza, Myszkowa, Zawiercia, Kromołowa, Bzowa, Celiny koło Karlina oraz Górę Żerkowską, Skarżyce, Rzędkowice, Mirów, Bobolice, Niegową i Góry Gorzkowskie. W mieście Zawiercie, pomiędzy Wartą będącą dopływem Odry i Czarną Przemszą, która jest dopływem Wisły minimalna odległość wynosi jedynie 400 m. Południową granicą Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej jest rzeka Wisła będąca najdłuższą rzeką Polski. Jedynie omawiany odcinek rzeki, na całej jej długości, może być wykorzystywany do żeglugi śródlądowej. Za najważniejszą a zarazem najdłuższą rzekę Wyżyny Krakowsko- Częstochowskiej uważa się Wartę). Długość tej rzeki wynosi 808 km natomiast powierzchnia dorzecza sięga 53,7 tys. km². Początek Warty stanowią dwa wywierzyskowe źródła w Kromołowie znajdujące się na 384 m n.p.m., skąd rzeka płynie w kierunku północnym, w stronę Częstochowy. Po przepłynięciu Zawiercia dolina rzeczna znacznie się poszerza, łącznie z jej obszarem zalewowym. Podczas wezbrań woda z rzeki zalewa pobliskie łąki, które aż do Kręciwilka są terenami podmokłymi. Obszar zalewany przez Wartę w tym miejscu wynosi 50- 200 m. Średnia wartość spadku rzeki od obszaru źródłowego do miejscowości Kręciwilka wynosi ok. 5%. Najniższy przepływ rzeki mierzony wodowskazem w tej miejscowości wynosi natomiast ok. 100 l/s). Na dnie nadal zalegają utwory piaszczyste a brzegi porasta bujna fauna m.in. w postaci olch i wierzb. Dopływając do Częstochowy rzeka przybiera kierunek równoległy do progu górnojurajskiego a jej dolina ma charakter subsekwentny charakteryzujący się płaskim dnem oraz niewielkim spadkiem, który wzrasta w dalszej części doliny. Pod Częstochową następuje zmiana kierunku doliny, która biegnie teraz na wschód a rzeka zaczyna tworzyć przełom.. Wody lodowcowe dodatkowo wprowadziły zakłócenia w dotychczasowym systemie hydrograficznym tego obszaru. Kiedy lądolód zaczął się cofać, lodowe masy zaczęły się stopniowo topić i tworzyć duże zbiorniki u jego czoła. Płynąc przez przełom rzeka jest mocno zanieczyszczona przez ścieki pochodzące z miasta Częstochowa, co jest przyczyną zamarcia w niej życia biologicznego. Drugą najważniejszą rzeką tego obszaru uważa się Pilicę, która również rozpoczyna się na jurze i jest dopływem Wisły. W Pilicy żyją liczne gatunki glonów, których łączna liczba szacowana jest na 463, a najbardziej popularne są okrzemki i zielenice. Chociaż znaczna część Wyżyny Krakowsko- Częstochowskiej jest odwadniana przez Wartę i Pilicę, to jednak za symbol tej krainy uważany jest Prądnik, który płynie w Ojcowskim Parku Narodowym na długości 16,6 km. Dorzecze Prądnika ma powierzchnię 195 km². Prądnik wraz z potokiem Sąspówki zasila ok. 50 źródeł pochodzenia krasowego.. Ma to nierozerwalny związek z budową geologiczną tego obszaru i występującymi tutaj zjawiskami krasowymi. Przeciwieństwem ponorów są wywierzyska będące źródłami krasowymi stanowiącymi ciekawy element przyrody nieożywionej. Najbardziej okazałe wywierzyska na terenie jury możemy spotkać w pobliżu Złotego Potoku- są to źródła rzeki Wiercicy, które noszą nazwę Źródeł Zygmunta. Niektóre ze źródeł krasowych wykazują aktywność jedynie w okresach wilgotnych. Najważniejsze sztuczne zbiorniki wodne na obszarze Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej znajdują się w okolicy Zaborza, Jastrzębia blisko Poraju, Kostkowi, Kroczyc, Przyłubska, Siamoszyc, Pilicy, Przeczyc między Częstochową a Olsztynem oraz na Krępie w pobliżu Ogrodzieńca. Oprócz funkcji przemysłowej zbiorniki te pełnią również funkcję rekreacyjną w okresie letnim, z której korzystają mieszkańcy pobliskich miejscowości.

SUROWCE MINERALNE

1. Rudy cynku i ołowiu(sfalerytu i galeny) - Olkusz, Sławków, Bolesławiec (kopalnie "Olkusz" i "Pomorzany"), Bukowno (huta cynku, którą stanowi Zakład Górniczo-Hutniczy "Bolesław"), Chrzanów (Zakład Górniczo-Hutniczy "Chrzanów"), Jaworzno (ruda ołowiu zawierająca domieszkę srebra wydobywa jest tu już od XIII w.; kopalnia "Andrzej"- obecnie jest częścią Zakładu Górniczo-Hutniczego "Chrzanów"), Ostrężnica i Nowa Góra (w ich pobliżu znaleziono pozostałości dawnych kopalni ołowiu i galmanu, czyli cynku pochodzące z XIX w.), Siewierz, Przeczyce, Brudzowiec, Mierzęcice (zaprzestano wydobywania tych surowców z powodu małej zawartości ołowiu), odkryto również znaczące złoża rud cynku i ołowiu niedaleko Zawiercia, jednakże z powodu protestów mieszkańców i organizacji ekologicznych wstrzymana została budowa kopalni.

2. Ruda żelaza - obszar rudonośny ma powierzchnię ok. 850 km² i ciągnie się pomiędzy Zawierciem a Wieluniem; obecnie ruda nie jest już tu eksploatowana, ale w przeszłości występowały tu liczne kopalnie tego surowca, po których pozostały tylko hałdy skał płonnych np. w Rudnikach w pobliżu Zawiercia Osinach, Dźbowie, Poczesnej, Hucie Starej, Gnaszynie, Wręczycy, Kamienicy Polskiej, Wielkiej blisko Częstochowy, Nowej Wsi czy Wrzosowej; początki górnictwa żelaza na tym obszarze to wiek XV, ale jego rozwój na dużą skalę miał miejsce dopiero po zakończeniu II wojny światowej; na lata 70-te XX w. przypada zakończenie eksploatacji rudy na tym obszarze spowodowane niską zawartością żelaza oraz prawie całkowitym wyczerpaniem się zasobów tego surowca; pokłady, których miąższość ma od 100 do 150 m, stanowią serie ilasto-mułowcowe o dwóch warstwach syderytowych oraz ławicach sferosyderytowych; zawartość żelaza w nich wynosi od 26 do 36,5 % natomiast ich wydajność sięga 960 kg/m²z czego ok. 300 kg stanowi metal; nieduże zasoby syderytów, których zawartość żelaza wynosi ok. 25 % zostały również odkryte w pobliżu Ogrodzieńca.

3.Wapienie jurajskie- wydobywane w Działoszynie, Rudnikach, Zabierzowie, Czatkowicach (jeden z największych w naszym kraju czynnych kamieniołomów wapienia węglowego), Niegowonicach (obecnie nie eksploatowany już kamieniołom, kiedyś stanowił zaopatrzenie cementowni "Wysoka"), Ogrodzieńcu (do niedawna czynny jeszcze kamieniołom, który zaopatrywał cementownię "Wiek"); nieduże kamieniołomy występują na terenie całej wyżyny np. Bydlin, Olsztyn, Potok Złoty

4. Wapienie marmurowe- odmiana tzw. "czarnych marmurów" eksploatowana jest jedynie w pobliżu miejscowości Dębnik i Paczółtowice, gdzie tradycja ich wydobywania sięga XIV wieku; kiedy się je oszlifuje zachwycają swoim pięknem; dzieła zrobione z "czarnych marmurów" znajduję się m.in. na krakowskim Wawelu, w jasnogórskim klasztorze w Częstochowie, w klasztorze w miejscowości Czerna, w pałacu biskupów w Kielcach oraz na zamku królewskim w stolicy

5. Węgiel kamienny- Tenczynek Chrzanów, Trzebinia Libiąż Jaworzno Dąbrowskie Zagłębie Węglowe, w Sosnowcu KWK "Mortimer-Porąbkai KWK "Kazimierz Juliusz", w Będzinie w Mysłowicach

6. Dolomity-, Dąbrowa Górnicza-Ząbkowice Chrzanów, Stare Gliny w okolicy Kluczy, Bukowno, Jaworzno-Szczakowa dolomity, których miąższość wynosi ok. 1 tys. m z Dziewek, Brudzowic, Nowej Wioski, Chruszczobrodu, Żelisławic oraz Siewierza pełnią rolę topnika w tutejszych hutach; dolomity wykorzystywane są jako kruszywa w budownictwie a zmielone stanowią nawóz w rolnictwie

7. Piasek- w Jaworznie Kryspinowie, Ogrodzieńcu, Dąbrowie Górniczej, Lutowcu, Siewierzu i Mierzęcicach Sosnowcu Piasku w okolicy Olsztyna

8. Węgiel brunatny- pokłady tego surowca powstały w dolnej jurze i związane są z nimi tzw. warstwy blanowski; średnia ich miąższość to 0,5 - 1,2 m; miejscowości, gdzie tego typu pokłady występują to Myszków, Siedlce, Kamienica Polska; wartość opałową szacuje się na 4500-6000 kalorii w przypadku węgla mokrego oraz na 5400-6800 kalorii w przypadku węgla suchego; miejsca wydobywania węgla brunatnego na jurze: Poręba, Siewierz, Będzin, Wysoka, Zawiercie, Mierzęcice, Gężyno, Łazy i Niegowonice; nie były to zbyt duże zasoby i prawie w całości zostały już wyczerpane; od kiedy Górny Śląsk ze swoimi zasobami węgla kamiennego znowu jest w granicach Polski, węgiel brunatny stracił na znaczeniu i zmalało jego wydobycie w naszym kraju, a na terenie jury w ogóle zaprzestano eksploatacji

9. Gliny- mają pochodzenie czwartorzędowe i są to stosunkowo nieduże złoża, które pozwalają założyć jedynie lokalne cegielnie; miejscowości, w których są one zlokalizowane to m.in. Siewierz, OgrodzieniecZawiercie-Blanowice , Łazy, Rudniki, Jaworzno, Sosnowiec, Grójec

Przemysł

Początek przemysłu na tym obszarze to wiek XIX. Przyczyniło się do tego głównie dogodne położenie w pobliżu bazy surowcowej oraz przebiegająca przez ten teren linia Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, która znacznie ułatwiała transport. Kolejny ważny okres w przemyśle tego regionu to lata powojenne, kiedy państwo sprzyjało rozwojowi Śląska i jego okolic. W dużych ośrodkach kulturalnych zaczęto budować wielkie zakłady przemysłowe, co było spowodowane względami politycznymi. Taka jest właśnie geneza powstania Nowej Huty w Krakowie, która miała przyciągnąć do miasta niewykształconą siłę roboczą, a tym samym zmniejszyć znaczenie inteligencji nieprzychylnej ówczesnym władzom.

NAJWAŻNIEJSZE GAŁĘZIE PRZEMYSŁU I GŁÓWNE ZAKŁADY PRZEMYSŁOWE

1. Huty żelaza - w Krakowie; Dąbrowie Górniczej, Zawierciu, w Częstochowie, Sosnowcu, Będzinie

2. Huty metali nieżelaznych- w Trzebini, Będzinie, Bolesławcu, Bukownie, Chrzanowie, Jaworznie

3. Przemysł maszynowy i metalowy - w Krakowie, Olkuszu, Sławkowie, Jaroszowcu, Porębie, Zawierciu , Myszkowie, Poraju, Częstochowie , Dąbrowie Górniczej, Będzinie, Kłobucku, Chełmku, Wolbromiu, Wierbce, Wieluniu, Sosnowcu

4. Przemysł środków transportu - w Chrzanowie , Osinach, Sosnowcu

5. Przemysł elektrotechniczny - w Krakowie , Zabierzowie

, Wierbce Będzinie Jaworznie, Częstochowie

6. Przemysł gumowy - w Krakowie (Krakowskie Zakłady Przemysłu Gumowego "Stomil"- producent, Zawierciu

7. Przemysł chemiczny - w Krakowie, Trzebini, Jaworznie, Dąbrowie Górniczej Zawierciu, Jaworznie., Siewierzu, Częstochowie

8. Przemysł petrochemiczny - w Trzebini i Krakowie

9. Przemysł materiałów budowlanych i wydobywczy- w Krakowie Krzeszowicach, Chrzanowie, Czernej ,Jaworznie, Wysokiej ,Ogrodzieńcu, Będzinie-Łagiszu, Dąbrowie Górniczej, Częstochowie, Rudnikach Działoszynie, Płazach , Siewierzy, Sosnowcu Żelisławicach

10. Przemysł szklarski - w Jaworznie), Krakowie, Jaroszowcu w okolicy Olkusza, Ząbkowicach.), Zawierciu, Łazach Dąbrowie Górniczej Poczesnej w okolicy Częstochowy Częstochowie

11. Przemysł drzewny - w Koniecpolu, Krakowie, Krzeszowicach i licznych mniejszych miejscowościach np. Zimnowodach, Ciągowicach

12. Przemysł papierniczy- w Kluczach, Myszkowie ,Masłońskich, Kamienicy Polskiej

13. Przemysł włókienniczy- w Sosnowcu, Zierciu, Częstochowie Gnaszynie w okolicy Częstochowy, Kamienicy Polskiej, Myszkowie , Krakowie, Trzebini

14. Przemysł odzieżowy - w Krakowie, Trzebini

15. Przemysł skórzano-obuwniczy - w Myszkowie, Krakowie Wolbromiu, Rudnikach, Częstochowie, Kłobucku, Jaworznie, Włodowicach, Dąbrowie Górniczej, Będzinie

16. Przemysł energetyczny- w Jaworznie, Trzebini, Będzinie,Krakowie Częstochowie, Dąbrowie Górniczej

17. Przemysł spożywczy - w Wieluniu, Częstochowie, Szczekocinach Włoszczowej TrzebiniTenczynku, Krakowie, Włodowicach , Zawierciu , Myszkowie Sosnowcu, Pilicy Żarnowcu Irządzy, Udorzu, Poczesnej, Popowie

18. Przemysł tytoniowy - w Krakowie

6

---