Skrypt uzupełniony o zagadnienia z 2008/2009

1. DEFINICJA SOCJOLOGII I JEJ PRZEDMIOT

Słowo „socjologia" pochodzi od łacińskiego socius (zbiorowość, społeczeństwo) oraz greckiego logos (wiedza, mądrość). Termin ten po raz pierwszy został użyty przez Augusta Comte w 1837 r. w dziele ”Kurs filozofii pozytywnej”. Wcześniej używano takich terminów jak: „filozofia społeczna" i „fizyka społeczna".

Comte w swoim dziele, poza nadaniem nazwy określił m.in. przedmiot badań i metody badawcze, aparat pojęciowy. A ponieważ są to podstawowe warunki, które musi spełniać każda dyscyplina by ją można było uważać za naukę, to w zasadzie od tego czasu można mówić o socjologii jako o nauce.

Socjologia- jest to:

• nauka o zjawiskach, procesach społecznych i społeczeństwie, czyli zbiorowości ludzkiej znajdującej się na ograniczonej przestrzeni, współpracującej ze sobą w taki sposób, by zapewnić swym członkom istnienie i rozwój.

• nauka całościowa, badająca prawa współzależności między różnymi dziedzinami życia społecznego
  i uogólniająca wszelkie aspekty wiedzy o społeczeństwie.

• to nauka badająca w systematyczny sposób funkcjonowanie i zmianę społeczeństwa. Socjologowie badają społeczne reguły, procesy i struktury, które łączą i dzielą ludzi, tworzą lub są przejawem więzi między ludźmi, a także proces ich zmian.

Przedmiotem badań nauki o społeczeństwie jest grupa społeczna ujęta w kategoriach stanu i zmiany. Socjologowie badają zarówno jednostki uwikłane w grupy społeczne, jak i międzyludzkie relacje (np. rodzinę, wspólnoty, stowarzyszenia, zrzeszenia itp.). Relacje międzyludzkie ujęte w społecznej dynamice mogą ludzi łączyć tworząc grupy społeczne, instytucje czy całe społeczeństwa, lub dzielić przez społeczne podziały.

Socjologowie badają jednostki o tyle o ile są one w jakiś wewnętrznych relacjach między sobą. Jednostka jako indywiduum nie jest przedmiotem badań socjologii, a zajmuje się nią nauka zwana psychologią. Przedmiotem badań socjologii są również nowoczesność i społeczeństwo przemysłowe.

Przedmiotem socjologii są więc:

1. Społeczne uwarunkowania człowieka, cechy osobowości społecznej,

2. Społeczne działania (oddziaływania) ludzi:

• stosunki społeczne pomiędzy ludźmi

• stosunki społeczne pomiędzy grupami, zbiorowościami

• stosunki społeczne wewnątrz nich

• konflikty, walka, współpraca, współdziałanie

3. Rozwój współżycia społecznego - procesy społeczne

4. Kultura (wytwory działalności ludzkiej materialne i niematerialne)

5. Formy współżycia (struktura społeczna)

W innym ujęciu można powiedzieć, że socjologia zajmuje się:

• instytucjami (wychowawczymi, prawnymi, religijnymi, artystycznymi, politycznymi)

• zbiorowościami : grupami społecznymi, zawodowymi, zbiorowościami terytorialnymi; tłumem, publicznością czyli grupami trwale lub przypadkowo wyodrębnionymi i zorganizowanymi

• procesami: industrializacją, urbanizacją, ruchliwością społeczną, migracjami, masową kulturą i masową komunikacją

• patologiami: alkoholizmem, przestępczością, rozwodami narkomanią

• stosunkami: działaniami społecznymi, interakcjami, więzią społeczną, konfliktami

• zjawiskami kulturowymi: normy, wartości, cele kulturowe, ideologie, konsumologie itp.

• ruchami społecznymi: zawodowymi, religijnymi, politycznymi

• świadomością społeczną: przekonaniami, autorytetemi, samoidentyfikacją

2 PODZIAŁ SOCJOLOGII (SOCJOLOGIA OGÓLNA I SZCZEGÓŁOWA)

Socjologia ogólna (teoretyczna) - tworzy teorie obejmujące ogół zjawisk, występujących w całych społeczeństwach, które służą wyjaśnieniu zjawisk i procesów ważnych dla wszystkich dziedzin życia społecznego. Dostarcza socjologii szczegółowej i naukom pokrewnym teorii i aparatu pojęciowego, ogólnych dyrektyw i metod badawczych.

Główne teorie socjologii ogólnej:

1. Teoria struktur społecznych (teoria społeczeństwa - statyka społeczna) - uogólniając wyniki badań wskazuje ogólne zasady i prawidłowości budowy grup i innych zbiorowości oraz ich wzajemne powiązania. Poszukuje odpowiedzi na pytanie, jak jest zbudowane społeczeństwo, które z warstw społecznych są w hierarchii wyżej, które niżej.

2. Teoria zmian społecznych (dynamika społeczna) - uogólnia wyniki badań nad zjawiskami i procesami zachodzącymi w grupach i zbiorowościach, opisuje przebieg procesów i wskazuje prawidłowości tworzenia się i rozpadu grup; poszukuje odpowiedzi na pytanie, czy społeczeństwo zmienia się i rozwija, w jaki sposób te zmiany przejawiają się, co jest źródłem tych zmian.

3. Teoria zachowania społecznego jednostki

4. Teoria zachowania społecznego zbiorowości

Socjologia szczegółowa (empiryczna) - zajmuje się systematycznym opisem poszczególnych dziedzin i wyjaśnianiem zachodzących w nich zjawisk. Bada realnie istniejącą rzeczywistość społeczną - poszczególne dziedziny życia społecznego ludzi, np. praca, kultura, religia, polityka, władza. Ma powiązania z socjologią ogólną, weryfikuje jej założenia teoretyczne w badaniach praktycznych wzbogacając ogólną teorię socjologiczną poprzez wyprowadzenie uogólnień.

Socjologia szczegółowa dzieli się na tzw. subdyscypliny odpowiadające wybranym segmentom rzeczywistości społecznej. Subdyscypliny zaczęły kształtować się w końcu XIX wieku. Obecnie w Polsce istnieje ponad 30 (m.in. socjologia pracy i przemysłu, miasta, wsi i rolnictwa).

Socjologia szczegółowa korzysta z inspiracji i założeń teoretyczno-metodologicznych socjologii ogólnej, a socjologia ogólna weryfikując osiągnięcia badawcze socjologii szczegółowej wyprowadza uogólnienia wzbogacające ogólną teorię socjologiczną.

Między socjologią ogólną i szczegółową istnieją sprzężenia zwrotne i komplementarne powiązania.

3. SPOŁECZNE FUNKCJE SOCJOLOGII.

Podstawowe funkcje społeczne:

1. humanistyczno - poznawcza - realizowana przez wzbogacenie wiedzy o społeczeństwie
   i o człowieku jako istocie psychospołecznej.

2. inżynieryjno - organizatorską - przejawia się w praktycznych działaniach, opierających się na wiedzy socjologicznej, mających na celu modyfikację zachowań jednostek i zbiorowości.

Funkcje socjologii wg koncepcji Malewskiego (rozwijał teorią zachowań społecznych na gruncie polskiej socjologii):

1. Diagnostyczna - polega na dostarczaniu praktykom wiedzy o sytuacji, w obrębie której zamierzają działać. Badacz dostarcza wiedzy celem:

• usunięcie niepożądanego stanu rzeczy

• oceny skuteczności określonej akcji

• zebrania danych ogólnych

2. Ideologiczna - uwidocznia się wpływem na cele stawianym przez działające jednostki.
Środki realizacji funkcji:

• wprowadzenie do prac naukowych norm i ocen oraz terminów zabarwionych emocjonalnie, które służą do opisu faktów bądź wyrażenia wobec nich postaw emocjonalnych.

• plastyczne i sugestywne opisy badanych faktów, zjawisk, postaci historycznych, instytucji bądź kategorii zawodowych.

• powtarzanie odpowiednich twierdzeń w celu wywołania poczucia zagrożenia, niepewności, zniechęcenia lub dodania otuchy.

3. Prognostyczna - polega na wykazaniu, że określone warunki wywołują odpowiednie następstwa.

Istotą funkcji prognostycznej jest znajomość praw warunkowych. Aby ją stosować należy formułować swe prawa jasno i jednoznacznie. Prawa sprzeczne z rzeczywistością należy doskonalić podobnie jak doskonalona jest rzeczywistość.

Funkcje socjologii wg A. Podgóreckiego (zwolennik behawioralnego traktowania socjologii, akcentuje praktyczną rolę socjologii):

1. Diagnostyczna - badacz śledząc określone zjawisko i procesy społeczne stara się określić czasowo - przestrzenny zasięg ich występowania i ustalić rządzące nimi prawidłowości.

2. Apologetyczna - badacz zbierając dane celowo pomija niektóre, aby zgromadzić tylko te z nich, które mogą stanowić empiryczną podstawą do wychwalania określonych celów, sytuacji itp.

3. Demaskatorska - polega na wykrywaniu i ukazywaniu zakonspirowanych cech lub aspektów badanej rzeczywistości oraz ustalaniu faktycznych motywacji ludzkiej aktywności lub jej braku. Demaskowanie działań pozornych i instrumentalnych sposobów traktowania wartości.

4. Teoretyczna - polega na konstruowaniu koncepcji i modeli teoretycznych niezbędnych do uporządkowania i wzajemnego powiązania danych empirycznych oraz do wyjaśnienia opisywanych zależności występujących w wielokierunkowych układach życia społecznego.

5. Socjotechniczna - badacz wykorzystuje teorie socjologiczne do formułowania zaleceń podsuwanych praktykom profesjonalnie zajmujących się kształtowaniem i modyfikacją postaw i zachowań.

4. TAK ZWANA SOCJOLOGIA PRAKTYCZNA

Socjologia praktyczna -jest to funkcjonująca w społeczeństwie nienaukowa wiedza dotycząca tych kwestii, którymi socjologia jako nauka naukowo się zajmuje.

Socjologia praktyczna jest oparta na zdrowym rozsądku, na uogólnieniu codziennych doświadczeń w sposób często emocjonalny, niesystematyczny i niezweryfikowany. Ogarnia tylko wycinek rzeczywistości. Subiektywne jej wyobrażenia praktyka np. administratora lub polityka, uznaje za fakty a skuteczność interweniowania traktuje jak podstawę prawdziwości swoich przekonań. Porażki w działaniu na daną zbiorowość traktuje jak wyjątki i ignoruje je.

W odróżnieniu od socjologii praktycznej socjologia naukowa opiera się na systematycznych badaniach, na posługiwaniu się ustalonym aparatem pojęciowym, na sprawdzaniu hipotez i twierdzeń. Różnice między nimi mogą być nieraz uderzające.

W.I. Thomas i F. Znaniecki wskazali, że socjologia praktyczna przyjmuje trzy mylne założenia:

• Pierwszy błąd to założenie, że znamy rzeczywistość, ponieważ w niej żyjemy, i że na tej podstawie możemy przyjąć jako pewne nasze wiadomości o stosunkach społecznych. Jednakże praktyk zna tylko pewną niewielką część rzeczywistości społecznej, a o selekcji tych fragmentów, które zna, decydują względy przypadkowe i jego cechy subiektywne (jak zainteresowania itp.).

• Drugi błąd polega na stosowaniu niewłaściwej metody, gdyż jej uwaga skupia się zawsze na osiągnięciu jakiegoś praktycznego celu. Praktyk stosuje pewne normy, zakłada, że rzeczywistość się do nich stosuje, a w okresach szybkich przemian społecznych, kiedy normy zawodzą, staje się bezradny (np. bezradność polityków wobec niespodziewanych ruchów rewolucyjnych).

• Trzecim błędem tej socjologii praktycznej jest rozpatrywanie faktów w izolacji od szerszych całości społecznych. Praktyk, znający tylko swoją dziedzinę, nie szuka przyczyn i wyjaśnień w zjawiskach wykraczających poza praktyczną sferę jego działalności. Np. prawnik skłonny jest szukać przyczyn przestępczości w niedostatkach systemu prawa.

Thomas i Znaniecki wskazują ponadto dwa inne błędne założenia:

• Ludzie reagują w ten sam sposób na te same wpływy, bez względu na swą indywidualną przeszłość w życiu zbiorowym i dlatego jest możliwe wywoływanie identycznego zachowania u różnych osobników przy pomocy identycznych środków,

• Ludzie rozwijają spontanicznie, bez wpływu z zewnątrz, pewne tendencje, które czynią ich zdolnymi do korzystania w pełni i w jednolity sposób z danych warunków, i dlatego wystarcza stworzyć warunki sprzyjające lub usunąć niesprzyjające, ażeby wywołać lub stłumić te tendencje.

Typowym przykładem było wprowadzenie prohibicji w Stanach Zjednoczonych. Prohibicja miała spowodować zanik spożywania alkoholu i zlikwidować wszystkie ujemne jego skutki. Tymczasem zamiast zlikwidować pijaństwo spowodowała jego wzrost, stworzyła nielegalną produkcję i przemyt oraz wywołała ogromną falę przestępczości przedtem nieznanej. Te błędy praktyki społecznej autorzy tłumaczą brakiem obiektywnych i wolnych od praktycznych celów badań społecznych.

Widzimy więc, że socjologia zdrowego rozsądku nie wystarcza dla rozwinięcia socjologii naukowej, tzn. dla prowadzenia badań zgodnie z regułami metodologii nauk i do stworzenia poprawnej teorii wyjaśniającej zjawiska i procesy zachodzące w życiu zbiorowym.

Podsumowując: podstawowe błędy w stosowaniu socjologii praktycznej to:

• używanie języka potocznego - rozumiemy co socjolodzy mówią, wiec uważamy że mamy wiedzę na ten temat

• przekonanie, że jak się w czymś uczestniczy, to się na tym zna, a przynajmniej się orientuje,

• używanie różnych technik badawczych - w nauce dążymy do odkrycia prawdy i prawidłowości a potem zastanawiamy się, co z tym zrobić - a w życiu codziennym dążymy do rozwiązywania własnych problemów.

5 PODSTAWY ŻYCIA SPOŁECZNEGO

Życie społeczne - ogół zjawisk wynikających ze wzajemnego oddziaływania jednostek i zbiorowości przebywających na odpowiednio wyodrębnionej przestrzeni. Tak pojmowane życie społeczne ma szeroki zakres i odnosi się nie tylko do świta ludzkiego, ale również do świata roślinnego i zwierzęcego. Życie społeczne ludzi różni się od życia społecznego roślin i zwierząt głównie tym, że opiera się na więzi społecznej, czyli względnie trwałych zależnościach i stosunkach.
Podstawy życia społecznego:

1 Przyrodnicze

2 Ekonomiczne (gospodarcze)

3Kulturalne

6 PRZYRODNICZE PODSTAWY ŻYCIA SPOŁECZNEGO

Przyrodnicze podstawy życia społecznego. Obejmują one czynniki dotyczące samego człowieka jako istoty biologicznej, jego środowiska geograficznego i struktury ludności. Możemy wyróżnić następujące podstawy:

a)biologiczne - w życiu społecznym człowieka najważniejsze są takie cechy jego organizmu
jak:

1. wyprostowana postawa

2. wzrok skierowany na przód

3. duży mózg i złożony system nerwowy

4. złożony mechanizm głosowy

5. długa zależność dziecka od rodziców

6. popędy i potrzeby

7. trwałość popędu seksualnego

b) geograficzne: te czynniki wyznaczają dynamikę i kierunki rozwoju społeczno - gospodarczego kraju. Mają bezpośredni wpływ na kształt struktury zawodowej i na różne procesy zachodzące w społeczeństwie
- klimat
- ukształtowanie terenu
- rodzaj gleby i roślinności
- świat zwierzęcy
- rzeki
- eksploatowane bogactwa naturalne
c)demograficzne: czynniki te warunkują odpowiednie zjawiska i procesy społeczne zachodzące w społeczeństwie, np. kulturowe, gospodarcze, polityczne, itp.
- gęstość zaludnienia
- płeć
- wiek
- płodność
- przyrost naturalny
- przeciętna długość życia
- zdrowotność

7 EKONOMICZNE POSTAWY ŻYCIA SPOŁECZNEGO

Ekonomiczne podstawy życia społecznego. Składają się na nie:

-sposoby użytkowania zasobów środowiska geograficznego;

-narzędzia i maszyny;

-organizacja pracy;

Ważna jest forma własności środków produkcji. Są to siły wytwórcze. Na proces produkcji składa się:

• praca

• podmiot

• zespół narzędzi.

Znajomość zagadnień ekonomicznych jest niezbędna do zrozumienia typowych zjawisk i procesów społecznych jakie zachodzą w społeczeństwie, czyli procesów demograficznych, kulturowych, militarnych, religijnych, itp.

8 POJĘCIE KULTURY

W socjologii przez pojecie „kultura” rozumie się całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości, nagromadzonego, utrwalonego i wzbogaconego w ciągu jej dziejów, przekazywanego z pokolenia na pokolenie.
„W socjologii pojęciu kultura nadaje się sens opisowo-neutralny. Analizując kulturę dowolnej zbiorowości, wskazuje się, że:
- kultura ma bardzo szeroki zakres pojęciowy, ponieważ w jej skład wchodzą wytwory ludzkie, które są tak różnorodne jak różnorodne jest działalność człowieka, zaspokajająca jego potrzeby
- kultura to ogół wartości i związanych z nimi przekonań na temat postępowania. W drodze praktyki społecznej, a następnie przez procesy socjalizacji członkowie społeczności wyrabiają sobie przekonanie, że elementy ich kultury są najlepszymi sposobami zaspokajania potrzeb” .

Krótko mówiąc kultura kształtuje życie społeczne i nadaje mu odpowiednią strukturę.

SKŁADNIKI KULTURY

Kultura składa się z kultury materialnej i kultury niematerialnej. Kultura materialna, to wszystkie dotykalne i konkretne wytwory społeczeństwa. Każdy fizyczny przejaw życia ludzi jest częścią kultury materialnej, np. ubrania, telewizory, pralki automatyczne, drapacze chmur, a także odkrycia archeologiczne jak biżuteria, broń, gliniane przedmioty.
Wytwory kultury materialnej są modernizowane, niekiedy ustępuje miejsca nowościom technicznym. Kultura materialna jest przekazywana kolejnym pokoleniom.

Kultura niematerialna, to duchowe wytwory społeczeństwa przekazywane przez pokolenia. Wytwory te stanowią ośrodek życia społecznego. Socjologowie koncentrują się na wytworach kultury niematerialnej. Należą do nich:
- wiedza i przekonania
- wartości
- normy (zwyczaje, obyczaje, tabu, prawa)
- znaki i symbole (języki, gesty)

Wiedza i przekonania
Wiedza, to zbiór pojęć opartych na wnioskach pochodzących z doświadczenia empirycznego.
Przekonania, to poglądy nie poparte odpowiednią wiedzą empiryczną w stopniu umożliwiającym uznanie ich za niewątpliwie prawdziwe.
Kultury wszystkich społeczeństw zawierają poglądy, które są częścią kulturowego dziedzictwa.

Wartości
Wartości, to abstrakcyjne pojęcie mówiące o tym, co społeczeństwo uważa za dobre, słuszne i pożądane .
Wartości nie zawsze jest akceptowana przez całe społeczeństwo, zmieniają się wraz z upływem czasu.

Normy
Zachowanie każdego z nas poddane jest pewnym normom, przepisom, regulacjom społecznym nakazującym odpowiednie zachowanie w szczególnych sytuacjach.
Normy kształtują także zachowania ludzi wobec siebie.
Struktura norm społecznych jest na:
zwyczaje - rutynowe czynności życia codziennego. Są to, nawykowe działania (np. jedzenie za pomocą sztućców, ubieranie się stosownie do okazji). Zwyczaje mają małe znaczenie moralne, częściej bywają kwestią smaku czy gustu,
obyczaje - normy uważane za najistotniejsze dla funkcjonowania społeczeństwa i życia społecznego jako całość,
tabu - oznacza obyczaje proskryptywne - określające, czego nie powinno się robić. Naruszenie tabu i innych obyczajów pociąga za sobą surowe sankcje (więzienie, wygnanie),
prawa - normy ustanowione i wymuszone przez władzę polityczną społeczeństwa. Spisane i skodyfikowane prawa, to „ustawodawstwo”. Prawo może być także przekazywane w formie ustnej - „prawo zwyczajowe”.

Znaki i symbole
Znaki są reprezentacjami, przedstawieniami zastępującymi coś innego niż one same. Rozróżnić można:
- znaki naturalne - posiadające immanentny związek z tym, co przedstawia (np. dym i pożar)
- znaki konwencjonalne (symbole) - nie mają „naturalnego” pochodzenia, są arbitralnie stworzonymi przedstawieniami (słowami, gestami, przedmiotami, obrazami), które zyskują znaczenie dzięki umowie społecznej(np. flaga jako symbol narodu)
Język - społecznie Wytworzony zbiór znaczących symboli i najważniejszy aspekt kultury. Język jest głównym środkiem porozumiewania się ludzi. Elementy języka mają to samo znaczenie dla wszystkich, którzy należą do tej samej społeczności językowej.
Gesty - ludzie mogą porozumiewać się również za pomocą gestów, ruchów ciała (albo jego części twarzy, rąk) mających społecznie uzgodnione znaczenie. Ludzie mogą porozumiewać się w sposób werbalny- za pomocą języka i niewerbalny- za pomocą gestów .

Kultura masowa - zespół treści rozpowszechnianych za pośrednictwem środków masowego
komunikowania, nazwanych też mass mediami.
Kulturę tą charakteryzuje pośrednia droga przekazywania treści, koncentracja źródeł przekazu,
eksterytorialność oraz bardzo liczna i zróżnicowana masa odbiorców.
Publiczność kultury masowej nazywamy pośrednią - bo powstaje za pośrednictwem prasy, radia i
telewizji a nie drogą fizycznego kontaktu.
Rozwój kultury masowej zależy od 3 czynników:
- skali idustrializacji i urbanizacji
- wyposażenia technicznego
- od warunków społeczno - ekonomicznych

9 MECHANIZMY WPŁYWU KULTURY NA ŻYCIE SPOŁECZNE

1. Socjalizacja i kształtowanie osobowości jednostki - “Człowiek staje się ludzkim poprzez wychowanie i kulturę - człowiek nie rodzi się ludzkim”
2. Ustanawianie systemów wartości i kryteriów je określających.
3. Ustalanie wzorców zachowania i postępowania
4. Konstruowanie modeli (ideałów) zachowań, instytucji i systemów
Ideał - to taki wzorzec wysoko usytuowany, że z góry zakładamy, że go nie osiągniemy - samo dążenie jest już wartością.

10 POJĘCIE OSOBOWOŚCI SPOŁECZNEJ, elementy składowe

Osobowość człowieka jest zintegrowaną całością elementów biogenicznych, psychogenicznych i socjogenicznych.

Biologiczne podstawy i czynniki osobowości:

1. system nerwowy

2. system gruczołów

3. procesy przemiany materii

4. różnice płciowe, cechy anatomiczne oraz procesy dojrzewania i rozwoju organizmu

5. popędy i potrzeby

Psychogenne elementy osobowości:

1. pamięć

2. uczucia

3. charakter, spostrzegawczość, inteligencja

4. wola

5. wyobraźnia

Psychoanalityczna teoria osobowości - osobowość człowieka składa się z trzech pierwotnych dziedzin (układów):

1. „id” - ono - zespół nieuświadomionych instynktowych popędów stanowiący siły motoryczne osobowości

2. „ego” - jaźń - zorganizowany składnik osobowości obejmujący funkcje psychiczne (tj. postrzegania, uczenie się, pamięć); centralna część kontrolująca ślepe siły „id” i zaspokajająca je zgodnie z wymaganiami świata zewnętrznego.

3. „superego” - nadjaźń - składa się z zespołu cech moralnych i norm postępowania (ustala wzory moralne dla jaźni) oraz sumienia (kontroluje zgodność działań jaźni z wzorami).

Inne teorie osobowości:

Osobowość społeczna - zespół trwałych cech jednostki wpływających na jej postępowanie, wyrastających na podbudowie cech biologicznych i psychicznych, a pochodzących z wpływu kultury i struktury zbiorowości, w których jednostka została wychowana i w których uczestniczy.

Składniki socjogeniczne osobowości:

1. kulturowy ideał osobowości - zależy od klas społecznych, kategorii wiekowych, zawodowych itd., zespół nakazów jakimi członek danej zbiorowości powinien się kierować aby zyskać uznanie i pozytywną ocenę (narzucany jednostkom w sposób ogólny).

2. role społeczne wykonywane w różnych zbiorowościach

3. jaźń subiektywna - wytworzone pod wpływem oddziaływania innych wyobrażenie o własnej osobie

4. jaźń odzwierciedlona - zespół wyobrażeń o sobie odtworzonych z wyobrażeń innych ludzi o nas samych.

Teoria osobowości podstawowej - (A. Kardiner) - typ osobowości reprezentatywnej (nie ideał osobowości!!!). Formułuje się głównie w dzieciństwie. Przez osobowość reprezentatywną można rozumieć:

1. osobowość występującą statystycznie najczęściej

2. zespół wspólnych cech typowych istniejących u dużej ilości jednostek mimo różnic w zachowaniu zewnętrznym

3. osobowość, która najbardziej wyraża istotne wartości danej kultury nawet jeżeli występuje wśród znacznej mniejszości

Integracja osobowości - oznacza brak konfliktów między poszczególnymi składnikami (elementami) składowymi osobowości (biogeniczne, psychogeniczne, socjogeniczne).

Normalna osobowość to:

1. osobowość przeciętna w statystycznym sensie

2. osobowość przystosowana i zachowująca się w ramach ustalonych kryteriów społecznych

osobowość zintegrowaną (j/w)

11. KULTUROWY IDEAŁ SPOŁECZNY

- zależy od klas społecznych, kategorii wiekowych, zawodowych itd., zespół nakazów jakimi członek danej zbiorowości powinien się kierować aby zyskać uznanie i pozytywną ocenę (narzucany jednostkom w sposób ogólny). - to zespół wyobrażeń jaki powinien być idealny członek społeczeństwa. Jest on narzucany jednostce, kształtuje się w okresie dorastania, kiedy szukamy ideałów do których dążymy. Jest różny w różnych kulturach. Nie zawsze wypełniamy kulturowy ideał osobowości.

12. ROLA SPOŁECZNA.

Rola społeczna to spójny system zachowań wynikających z przynależności jednostki do określonych grup i innych zbiorowości. Jest istotnym elementem osobowości. Pełnienie roli społecznej ujawnia typ i rzeczywistą osobowość danego człowieka. Na każdą rolę społeczną składają się odpowiednie prawa i obowiązki, przywileje i powinności, a realizacja ich jest pełnieniem roli.

Zakres realizacji roli społecznej zależy od:

1. właściwości anatomiczno - psychicznych danej jednostki.

2. wzoru osobowego akceptowanego w zbiorowości/grupie.

3. sposobu zdefiniowania danej roli poprzez jednostkę i zbiorowość.

4. struktury i organizacji grupy oraz sankcji jakimi dysponuje wobec swoich członków.

Od jakości i zakresu realizacji ról zależy funkcjonowanie społeczeństwa.

13. JAŹŃ

Jaźń - „wewnętrzna istota”, wewnętrzny obraz samego siebie.

Rodzaje jaźni:

1. pierwiastkowa najbardziej osobiste, wewnętrznie własny podgląd na siebie bez względu na to

co sądzą o nas inni ludzie i jak nas traktują.

2. fasadowa przejawia się w reklamowaniu własnej osoby np samochwalstwo, tytułomania

3. odzwierciedlona cudze spojrzenie na nas, zawiera elementy opisowe, które dotyczą wyobrażeń

jednostki o tym, co inni o niej sądzą.

4. zobiektywizowana jest sumą wiedzy mądrości i doświadczenia, które dana jednostka zdobyła w

procesie socjalizacji i dalszego rozwoju osobniczego.

14. POJĘCIE WIĘZI SPOŁECZNEJ

Więź społeczna - zorganizowany system stosunków, instytucji i środków kontroli społecznej, skupiający jednostki, podgrupy i inne elementy składowe w funkcjonalną całość zdolną do utrzymania się i rozwoju.

Więź społeczna składa się z wielu elementów, występuje we wszystkich zbiorowościach i kształtuje się stosunkowo powoli.

Elementy więzi społecznej:

1. styczności

• przestrzenna

• psychiczna

• społeczna

2. wzajemne oddziaływania - układ systematycznych i trwałych działań co najmniej dwóch osobników/zbiorowości podejmowanych w celu wywołania reakcji

3. działania społeczne - zachowania będące intencjonalnym, sensownym zespołem czynności, podjęte dla osiągnięcia określonego celu i dobierające środki zapewniające osiągnięcie celu

4. stosunki społeczne

5. zależności społeczne

6. instytucje społeczne

7. kontrola społeczna

8. organizacja społeczna

15. WZORY ZACHOWAŃ SPOŁECZNYCH I ICH WZAJEMNE ODDZIAŁYWANIA

Zachowania społeczne to bardzo szerokie i wieloznaczne pojęcie, rozumiane niejednolicie przez etologów, psychologów i socjologów. Zazwyczaj przyjmuje się, że są to zachowania osobników związane z wysyłaniem sygnałów do innych przedstawicieli swojego gatunku. Najważniejsze z nich to: altruizm, współdziałanie i agresja. Rodzaj zachowań społecznych oraz częstość ich występowania są podstawą podziału zwierząt na samotne, gromadne i społeczne.

Termin zachowania pro społeczne ma odmienne, dużo węższe znaczenie. Psycholodzy, socjolodzy i pedagodzy nazywają tak ludzkie działania ukierunkowane na niesienie korzyści innym ludziom np.: honorowe krwiodawstwo, wolontariat, uprzejmość. Do dziś brak jednej, ogólnie uznanej, kompleksowej teorii naukowej wyjaśniającej powody, dla których niektórzy z nas decydują się na przejawianie takie, godne pochwały, postawy.

Przeciwieństwem tak pojmowanych zachowań pro społecznych są oczywiście zachowania antyspołeczne- czyli bezinteresowne

16. . STOSUNKI I ZALEŻNOŚCI SPOŁECZNE

Stosunki społeczne sygnalizują istnienie układu składającego się z:

1. przynajmniej dwóch partnerów, którymi są jednostki lub zbiorowości

2. łącznika czyli konkretnego przedmiotu materialnego bądź duchowego

3. sytuacji stanowiącej platformę danego stosunku

4. układu powinności i obowiązków pomiędzy partnerami

Stosunki społeczne powinny układać się symetrycznie. W każdym stosunku społecznym mamy do czynienia ze zjawiskiem zależności wynikającej ze świadomych oddziaływań ludzi na siebie. Każdy stosunek społeczny zawiera w sobie wiele różnorodnych zależności społecznych dlatego stosunku i zależności nie należy utożsamiać.

Zależności społeczne wskazują, że osoba „B” zależy od osoby „A” ze względu na pewne przedmioty bądź możliwości działania, które są ważne dla „B” ale znajdują się w mocy „A”. Moc oznacza dysponowanie środkami zapewniającymi dominację poprzez nakłanianie do podporządkowania. Zależności ściśle się wiążą z koniecznością przewidywania skutków spowodowanych użyciem określonych środków.

Rodzaje zależności:

1. przyczynowe

2. strukturalne

3. funkcjonalne

17. INSTYTUCJE SPOŁECZNE

Pojęcie instytucji oznacza określone potrzeby, przydzielone im środki i unormowane czynności, jakie mają wykonywać w imieniu i na rzecz szerszej zbiorowości, które reprezentują lub której umożliwiają zaspokajanie potrzeb.

Instytucje społeczne to konsekwencje dłużej trwających stosunków społecznych. Stanowią kolejny komponent i etap rozwoju więzi, więc podtrzymują żywotność stosunków społecznych. Za sprawą instytucji życie społeczne przebiega w sposób zorganizowany, bowiem człowiek zaspokajając różnorodne potrzeby musi należeć i korzystać z najrozmaitszych instytucji. Sprawne funkcjonowanie wszelkich instytucji jest podstawowym warunkiem prawidłowego życia zbiorowości i jej rozwoju. Poszczególne instytucje powinny się uzupełniać i wspierać. Zwalczające się instytucje mogą spowodować samozniszczenie zbiorowości.

Warunki funkcjonowania instytucji społecznych:

1. wyraźne sprecyzowanie celu i zakresu czynności i funkcji aby nie wystąpiło zjawisko krzyżowania się kompetencji kilku instytucji, które załatwiają w różny sposób te same sprawy

2. racjonalna organizacja pracy wewnątrz instytucji

3. stopień depersonalizacji i obiektywizacji czynności, aby instytucja służyła, a nie szkodziła zbiorowości

4. uznanie i zaufanie ze strony zbiorowości do funkcjonariuszy instytucji

5. bezkolizyjne włączenie się określonej instytucji w system już istniejących instytucji lokalnych, resortowych i innych

Podział instytucji:

1. formalne - prawnie utworzone, a przepisami dokładnie uregulowano ich działalność oraz ogólne zasady organizacyjne i powiązanie z innymi instytucjami.

2. nieformalne - nie mają prawnych podstaw, a ich funkcjonowanie regulują normy przyjęte zwyczajowo i dokładniej ustalane przez zbiorowość, w której się pojawiły, często uzupełniają bądź zastępują działalność instytucji formalnych.

Podział instytucji (ze względu na ich merytoryczne funkcje i rodzaj zaspokajanych potrzeb):

1. ekonomiczne - zajmują się produkcją i podziałem dóbr, usługami, obiegiem pieniądza i organizacją pracy

2. polityczne - powiązane ze zdobywaniem i utrzymywaniem władzy (partie polityczne, ministerstwa, komitety partyjne itp.)

3. wychowawcze i kulturalne - zajmują się podtrzymywaniem, przekazywaniem i rozwijaniem dziedzictwa kulturowego, socjalizacją, wychowaniem i kształceniem młodego pokolenia (szkoły, teatry, muzea itp.)

4. socjalne - zajmują się opieką i wspomaganiem ludzi o ograniczonej sprawności oraz rozwiązywaniem określonych problemów społecznych

5. religijne - zajmują się organizacją stosunku człowieka wierzącego do sił transcendentalnych

Funkcje instytucji w życiu społecznym:

1. stwarzają członkom możliwość zaspokojenia ich potrzeb

2. regulują działania członków w ramach stosunków społecznych

3. zapewniają ciągłość życia społecznego

4. dokonują integracji dążeń, działań i stosunków jednostek oraz zapewniają wewnętrzną spójność zbiorowości

18. KONTROLA SPOŁECZNA

Kontrola społeczna to nie skodyfikowany system oddziaływań na zachowania jednostek i zbiorowości. Dotyczy głównie czynności i działań istotnych dla przebiegu życia społecznego. Kontrolą społeczną w różnym stopniu są objęci wszyscy jako członkowie grup, dzięki którym należą do społeczeństwa.

System kontroli społecznej składa się z następujących mechanizmów:

1. psychospołecznych - tzw. Samokontrola będąca swoistym oddźwiękiem kontrolowania zachowań innych osób, stanowi posłuszeństwo wobec zinterioryzowanych norm i wartości, nazywane niekiedy sumieniem bądź moralnym nakazem; bezpośrednio związany z moralnością człowieka, z poczuciem odpowiedzialności za własne działanie

2. materialno - społecznych - wszelkie działania dotyczące stosowania przymusu zewnętrznego przez pozostające w styczności przestrzennej jednostki, zbiorowości i instytucje; przejawia się dążeniem do uznania społecznego i poczucia bezpieczeństwa

Składniki kontroli społecznej:

Zwyczaj - to sposób zachowania się w określonej sytuacji, który nie wywołuje negatywnych reakcji otoczenia. Początkowo o charakterze indywidualnym, może jednak upowszechniać się obejmując zbiorowość terytorialną, przy czym każdy ma swobodę wyboru zwyczaju, co nie jest uwarunkowane wywoływaniem sankcji. Kwalifikuje się do psychospołecznego mechanizmu kontroli społecznej.

Obyczaj - sposób postępowania, który grupa poddaje ocenom moralnym w sensie etycznym i za naruszenie którego stosuje sankcje, jest on formą zmuszania jednostek do respektowania wartości grupowych. Naruszenie nie jest respektowane przez prawo ale obciążone sankcjami moralnymi. Kwalifikuje się do mechaniczno - społecznego mechanizmu kontroli społecznej.

Instrument kontroli społecznej:

Sankcje - pozytywne i negatywne reakcje otoczenia na zachowanie się jednostek w sytuacjach społecznie doniosłych. Będąc instrumentem kontroli społecznej stanowią uzupełnienie obyczaju. Kierują zachowaniami , zwłaszcza postępowaniem.

Podział sankcji:

1. 
   pozytywne i negatywne

materialno - społeczny czynnik kontroli społecznej

2. formalne i nieformalne

Klasyfikacja sankcji ze względu na treść i charakter:

1. prawne - system nagród i kar ujętych przepisami i regulaminami

2. etyczne - kwalifikują zachowania jako moralne (dobre) i amoralne (złe)

3. satyryczne - stosowane wobec jednostek których zachowanie uznano za śmieszne bądź komiczne

4. religijne - obejmują nagrody i kary przewidziane w wierzeniach religijnych

Skuteczność kontroli społecznej zależy od zsynchronizowania wszystkich odmian i form sankcji, które są możliwe do zastosowania.

19. STYCZNOŚĆ I ŁĄCZNOŚĆ

Styczności - tzw. bezpośrednie spotkania rozpoczynające powstawanie więzi międzyludzkiej.

Rodzaje styczności:

• przestrzenna - jednostki spostrzegają innych ludzi, lokalizują ich w przestrzeni i uświadamiają sobie ich obecność, a rolę spoiwa odgrywa wspólnie użytkowana przestrzeń zbliżająca dotychczas obcych sobie ludzi wywołująca odpowiednie reakcje psychiczne

• psychiczna (wraz z łącznością psychiczną) - jest efektem wzajemnego zainteresowania się pewnymi cechami osób pozostających w styczności przestrzennej, pozwalającymi zaspokajać im różne potrzeby; powstała na gruncie styczności przestrzennej może przekształcić się w łączność psychiczną polegającej na wzajemnych zainteresowaniach kształtujących np. sympatię czy przyjaźń

• społeczna - pewny układ składający się przynajmniej z dwóch osób oraz wartości materialnej lub duchowej, która jest przedmiotem tej styczności oraz czynności towarzyszących nabywaniu bądź zmianie danej wartości

Rodzaje styczności społecznych:

1. ze względu na czas i częstotliwość

• trwałe

• przelotne

1. ze względu na potrzeby

• prywatne

• publiczne

1. ze względu na przedmioty

• osobowe

• rzeczowe

1. ze względu na formę przestrzenną

• bezpośrednie

• pośrednie

20. ORGANIZACJA SPOŁECZNA

Organizacja społeczna to dla socjologa zintegrowany zbiór pozycji społecznych i stosunków społecznych, realizujących wspólnie jakieś istotne społecznie funkcje, tworzący swoistą całość, odróżnialną od innych podobnych całości.

Odmienna treść i styl funkcjonowania rozmaitych organizacji są zbieżne z wprowadzonym

wcześniej rozróżnieniem kontekstów społecznych. Dla rozmaitych kontekstów społecznych

wskazać można charakterystyczne dla nich organizacje. Dla kontekstu rodzinnego taką

organizacją jest oczywiście rodzina. Dla kontekstu zawodowego - firma, przedsiębiorstwo,

zakład pracy, korporacja. Dla kontekstu edukacyjnego - szkoła, uniwersytet, biblioteka. Dla

kontekstu administracyjno-politycznego - rząd, parlament, samorząd lokalny. Dla kontekstu

medycznego - szpital, sanatorium, przychodnia. Dla kontekstu rekreacyjnego - klub sportowy,

orkiestra rockowa, dyskoteka. Dla kontekstu artystycznego - filharmonia, muzeum, teatr. Dla

kontekstu religijnego - kościół. Można by tę listę kontynuować.

Obok ogromnego pomnożenia i zróżnicowania organizacji w toku rozwoju społecznego

socjologowie zauważają też inną tendencję. Max Weber twierdził, że organizacje stają się coraz bardziej racjonalne, to znaczy podporządkowują swoją działalność instrumentalnej

efektywności: dążeniu do uzyskania jak największych rezultatów w możliwie najmniej

kosztowny sposób. Służy temu odpowiednie konstruowanie pozycji społecznych i związanych z nimi ról, a także odpowiednie kształtowanie stosunków społecznych między pozycjami. Organizacje nieustannie się też reformują, odchodząc od tradycji, zrywając z zakorzenionymi wzorami czy emocjonalnymi nawykami, ulegają ciągłemu - jak powiadał Weber - „odczarowaniu". W społeczeństwie nowoczesnym, gdzie instrumentalna racjonalność staje się, zdaniem Webera, dominującym motywem całego życia społecznego, organizacje społeczne przybierają coraz częściej szczególną postać, którą określił jako biurokrację. Żyjemy dziś w świecie organizacji biurokratycznych.

Biurokracja to przykład organizacji formalnej, w której zarówno poszczególne pozycje (urzędy, stanowiska), jak relacje między nimi (pragmatyka służbowa, droga służbowa, struktura dowodzenia) są bardzo dokładnie określone, a nawet skodyfikowane (w regulaminach, kodeksie postępowania administracyjnego itp.). W organizacjach formalnych dominują stosunki społeczne tego typu, który określiliśmy wcześniej jako wtórny. Ale ogólne pojęcie organizacji obejmuje także mniej sformalizowane konfiguracje pozycji społecznych.

Organizacją jest przecież również nieporównanie mniej sformalizowana rodzina, a nawet

zupełnie nieformalne grono przyjaciół, w którym wyróżniają się odrębne pozycje społeczne,

np. przywódcy, eksperta, animatora („duszy towarzystwa"). Pozycje te i związane z nimi role

są jednak zdefiniowane bardzo luźno, a wzajemne relacje określone jedynie ramowo (lojalność, zaufanie, pomoc w potrzebie). Stosunki społeczne w organizacjach nieformalnych mają przeważnie charakter pierwotny.

Oba typy organizacji - formalna i nieformalna - mogą zachodzić na siebie. Ci sami ludzie,

którzy działają w obrębie organizacji formalnej i powiązani są stosunkami wtórnymi, mogą

równocześnie wchodzić do organizacji nieformalnej i nawiązywać stosunki pierwotne, osobiste.

21. ZBIÓR, KATEGORIA SPOŁECZNA, ZBIOROWOŚCI SPOŁECZNE

Zbiór społeczny - ogół ludzi posiadających jakąś cechę wspólną wyróżnioną przez obserwatora zewnętrznego, bez względu na to czy ci ludzie uświadamiają sobie posiadanie tej cechy.

Kategoria społeczna - każdy zbiór wyróżniony na postawie posiadania określonej cechy; członkowie nie są połączeni żadną więzią wewnętrzną (np kategoria zawodowa, kategoria wieku).

Zborowość społeczna - skupisko ludzi w którym wytworzył się i utrzymuje (bez względu na czas jej trwania) dowolny rodzaj więzi społecznej (inaczej: każda kategoria społeczna która wytworzyła dowolny rodzaj więzi społecznej).

Grupa społeczna - pewna ilość osób (przynajmniej trzy) powiązana systemem stosunków uregulowanych przez instytucje, posiadających pewne wspólne wartości (wywołujące poczucie wspólności i przynależności) i oddzielonych od innych zbiorowości pewną zasadą odrębności.

Krąg społeczny - zespół osób spotykający się stale i utrzymujący stałe styczności osobiste, nie posiadający wyraźnej zasady odrębności ani wykrystalizowanej organizacji wewnętrznej.

Rodzaje zbiorowości społecznych:

1. Para - najmniej liczny rodzaj życia zbiorowego, obejmuje dwie osoby, powstają na gruncie styczności osobistych lub rzeczowych (zawsze bezpośrednie).

Rodzaje par:

• Połączone więzią stosunków seksualnych i heteroseksualnych

• Połączone więzią pokrewieństwa

• Przyjacielskie

• Połączone stosunkiem zwierzchnictwa

• Połączone stosunkiem pomocy

• Połączone stosunkiem wychowawczym

• Wynikające z okoliczności przelotnych

2. krąg społeczny - luźne związki oparte na stycznościach, o bardzo słabej więzi instytucjonalnej, pozbawione trwałych stosunków miedzy członkami, posiadają ośrodek skupienia i indywidualność dominującą, główną funkcją kręgów jest wymiana poglądów, wiadomości oraz kształtowanie opinii, nie posiadają aparatu wykonawczego.

Rodzaje kręgów społecznych:

• stycznościowe - pewna ilość osób spotyka się stale na gruncie styczności przestrzennej

• koleżeńskie - stałe spotkania, liczne styczności, zwarta struktura, element kontroli, brak trwałej organizacji

• przyjacielskie - systematyczne styczności, nie posiada więzi trwałej, brak wyraźnej zasady odrębności i trwałego systemu wartości

3. Grupa (pyt 16)

4. Rodzina (pyt 20)

5. Zbiorowości terytorialne (pyt 18)

6. zbiorowości wyróżnione na podstawie odrębnej kultury

Rodzaje:

• klany - związki rodowe, stanowiące zaczątki instytucji politycznych i klany totemiczne mające charakter związków rodzinnych na podłożu religijnym; charakterystyczne dla społeczeństw pierwotnych.

• Plemię - wyższa forma organizacji społecznej, obejmująca większą ilość rodów i klanów, wyodrębnia się na podstawie posiadania własnego języka, obyczaju, posiada odrębność, zarys formalnej organizacji wewnętrznej i ustroju gospodarczego.

• Lud - zbiorowości zajmujące miejsce pomiędzy plemieniem a narodem.

• Naród - występuje w dwóch znaczeniach:

• Europa zachodnia - lud który osiągnął wysoki poziom kultury i organizacji politycznej, stanowiąc społeczność o wspólnym języku i kulturze, skupioną podstawową więzią organizacji państwa

• Europa środkowa i wschodnia - społeczność ukształtowana przez wspólną kulturę, wzniesiona ponad poziom kultury ludowej, wytwarzająca własną sztukę, a ponadto połączona tradycją historii i wspólnego pochodzenia

Podstawy wyodrębnienia narodu:

• Język, kultura

• Życie na własnym terytorium

• Układ gospodarczy

• Charakter narodowy

Doniosłość narodu polega na:

• Bardzo trwałej postaci zbiorowości

• Wytwarzaniu trwałego dziedzictwa kulturalnego

• Wytwarzaniu silnego poczucia identyfikacji jednostek ze zbiorowościami

• Wytwarzaniu silnego poczucia solidarności miedzy członkami i antagonizmu względem obcych

7. zbiorowości oparte na podobieństwie zachowań (pyt

22. GRUPA SPOŁECZNA

Grupa społeczna - co najmniej trzy osoby powiązane systemem stosunków uregulowanych instytucjonalnie, posiadających wspólne cele (zadania), niektóre wartości i oddzielone od innych zbiorowości wyraźną zasadą odrębności.

Cechy konstytuujące grupy:

1. przynajmniej trzech członków który mają określony rodzaj członkostwa, odpowiedni wzór fizyczny i moralny oraz wynikającą z tego członkostwa funkcję (rolę)

Członkostwo - wskazuje na przynależność jednostki do określonej grupy

Rodzaje członkostwa (przynależności):

• realne - faktyczny i pełny udział członka w życiu grupy z którą jest związany subiektywnie i obiektywnie

• ideologiczne - są spełnione jedynie niektóre rodzaje przynależności subiektywnej, a przynależności nie towarzyszy rzeczywisty udział w funkcjonowaniu.

Przynależność (członkostwo) do odpowiedniej grupy ustalamy na podstawie spełnianej w niej roli jednostki. Grupa precyzuje funkcje i zadania oraz wzory postępowania dla członków. Wyznacza wzór fizyczny (np strój) i moralny (np. zasady współżycia w grupie i na zewnątrz).

Funkcja to realizacja cząstki zadania grupy oraz okazywanie gotowości do jej podjęcia i obrona interesów grupy.

2. identyczność, którą zapewnia odrębność od innych grup i różnych zbiorowości

Zapewniają ją wartości materialne (majątek), duchowe (ideologia i zasady moralne) i symbole (odznaki, legitymacje). Zasada odrębności wyraża się w poczuciu solidarności i świadomości wspólnoty, która stanowi podstawę do pielęgnowania tradycji i zachowania ciągłości kulturowej.

3. posiadanie ośrodka skupienia

Materialne podstawy istnienia, wartości i idee. Stanowią podstawę mechanizmów instytucjonalnych zapewniających funkcjonowanie, wśród których są składniki i majątek umożliwiające działalność, sprawowanie władzy i wpływ na innej zbiorowości.

4. posiadanie zadań i celów

Ustalone i świadomie zdefiniowane stany rzeczy i zjawiska, które grupa jako całość chce osiągnąć lub wywołać.

Wola zbiorowa grupy - zjawisko będące syntezą dążeń członków realizujących zadanie zbiorowe, wzmaga solidarność, która wyraża się w identyfikacji poszczególnych członków z interesami całej grupy.

5. organizacja grupy utożsamiana ze strukturą w której istotne są takie jej składniki jak: pozycja, rola i władza.

Powiązanie członków systemem stosunków uregulowanych przez odpowiednie instytucje - tzw. organizacja grupy.

Elementy składowe organizacji:

• instytucje

• stanowisko przywódcy (np. w formie kierownika)

• wzory działania

• formy kontroli

Struktura grupy - układ wszelkich elementów oraz zasady wzajemnego podporządkowania tych elementów.

Podział:

1. mikrostruktura - ułożenie jednostek, ich ról i stosunków w całość zharmonizowaną - zasady wzajemnego przyporządkowania nie utrudniają funkcjonowania grupy, występuje w grupach małych

Mikrostrukturę wyznacza układ pozycji społecznych jej członków

2. makrostruktura - wszystkie wyróżnione elementy są uporządkowane i ułożone w spójny system zdolny do funkcjonowania i rozwoju, złożona budowa, obejmuje oprócz członków także małe i średnie grupy, odpowiednio rozbudowaną organizację oraz rozmaite składniki materialne oraz symbole i wartości, występuje w grupach dużych.

Podział struktur ze wzg. na genezę:

1. formalne - struktury grupowe wyznaczone przez dokumenty czyli nadane przez większą organizację

2. nieformalne - struktura tworzona w sposób spontaniczny przez samych członków

Wymiary struktury grupy społecznej (komponenty strukturalne grupy społecznej):

1. rola społeczna - względnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań, będących reakcjami na zachowania innych osób, przebiegających wg ustalonego wzoru, może się przejawiać współpracą lub współzawodnictwem (inaczej: zbiór praw i obowiązków, przywilejów i wymagań, które instytucjonalnie określają zachowanie jednostki zajmującej daną pozycję - definicja w kategorii praw i obowiązków)

2. pozycja jednostki - zajmowana przez jednostkę w danej grupie, oznacza miejsce danej roli w grupie albo hierarchii ról

3. władza grupowa - wyraża się w kontroli jednego członka nad innymi bądź nawet na wymuszaniu zachowań uznanych za obowiązkowe lub pożądane z punktu widzenia danej grupy, jednostka sprawująca władzę dysponuje przywilejem rozporządzania środkami przemocy.

Definicja „władzy grupowej” S. Ossowskiego:

„Władza to możność podejmowania i realizowania decyzji niezależnie od woli ludzi, których decyzja w taki czy inny sposób dotyczy. Jest to przywilej panowania nad wolą innego człowieka, przewaga decyzji.”

Zakres władzy:

• wyznaczony osobowo - decyzje jednostki posiadającej władzę są skierowane do osób ze względu na pełnione role społeczne

• wyznaczony streficznie - decyzje jednostki posiadającej władzę dotyczą wszystkich, którzy swoją aktywnością wchodzą w zakres spraw objętych władzą.

Podstawy sprawowania władzy:

• przestrzeganie norm społecznych przez ludzi stanowiących strukturę władzy

• władza oparta na wiedzy, którą posiada sprawujący władzę

• dysponowanie nagrodami

• władza oparta na karze

• identyfikacja i lojalność osoby stojącej niżej w hierarchii wobec osoby stojącej wyżej

Techniki sprawowania władzy:

• magiczne bądź religijne - odwołujące się do sił ponadludzkich

• przeświadczenie obywateli o kompetencji władzy i pełnej kontroli nad nią

• perswazja i przekonywanie za pomocą określonych argumentów

• wychowanie i wpajanie podporządkowanym zasad ideologii, w imię której jest sprawowana władza

• nadzieja nagrody za posłuszeństwo oraz zastraszenie i terror w przypadku nieposłuszeństwa

Prawidłowości rządzące sprawowaniem władzy w grupie:

• tendencje do naśladowania postępowania tych członków którzy w hierarchii władzy znajdują się wyżej

• osoby posiadające wyższą władzę w grupie inicjują zachowania, których celem jest kontrola zachowań innych.

• Osoby zajmujące wyższą pozycję w hierarchii władzy wywierają wpływ na osoby stojące niżej

Osoby zajmujące wysokie pozycje w hierarchii władzy są bardziej związane z grupą

23 TYPOLOGIA GRUP

Podstawy klasyfikacji:

1. rodzaj struktury grupy

2. dominujący typ więzi

3. stopień sformalizowania instytucji występującej w danej grupie

4. stopień trudności wejścia do grupy

Podział ze względu na strukturę:

• małe - tworzą strukturę prostą (mikrostrukturę) której zasadniczymi elementami są poszczególni członkowie, połączeni więzią bazującą na styczności bezpośredniej, nie dzielą się na podgrupy

• duże - tworzą złożoną strukturę (makrostrukturę), składają się z różnych podgrup, oparte na stycznościach pośrednich i uprzedmiotowionych.

Podział ze względu na rodzaj więzi:

• pierwotne - więź oparta wyłącznie na stycznościach osobistych i postawach emocjonalnych

• wtórne - więź oparta na interesach i wynikająca ze styczności rzeczowych

Podział ze względu na zadania, występujące instytucje i organizację grupy:

• formalne - zwięzła organizacja, instytucje i ścisła kontrola wewnętrzna

• nieformalne - spontaniczny i nieformalny charakter

Podział ze względu na stopień trudności wejścia do grupy (rekrutacja członków):

• inkluzywne - łatwy sposób uzyskania członkostwa

• ekskluzywne - charakter zamknięty, przyjmują tylko niektóre kategorie jednostek spełniające rygorystyczne warunki

Rodzaje grup społecznych nie zaliczone do żadnego z w/w podziałów:

• terytorialne - wyodrębnione na podstawie przynależności do danego terytorium

• powstałe na podstawie wspólnych wartości kulturowych - różnego rodzaju grupy etniczne

• odniesienia - grupa do której jednostka należy bez względu na identyfikację czy jej brak z jej poglądami bądź grupa do której dana jednostka pragnie należeć lub nie ale porównuje z nią swoje poglądy lub styl życia

• celowe - powstałe dla realizacji jednego celu lub określonej wiązki celów, więź wysoce sformalizowana ze względu na realizację celu, działania członków typowo służbowe.

• nacisku

• interesu

Warunek powstawania grupy celowej jest uświadomienie sobie przez pewną liczbę osób zbieżności lub identyczności niektórych potrzeb, stanowiących podstawę narodzin podobieństwa (potrzeby indywidualne) lub wspólnoty interesów potrzeby zbiorowe).

Czynniki grupotwórcze:

• potrzeby jako podstawowy czynnik grupotwórczy - wymagania jednostki lub zbiorowości do podtrzymywania własnej równowagi i rozwoju, pobudzają do aktywności , przekształcają się w interesy

• wspólne interesy - interes - pewne przedmioty lub stany rzeczy, których osiągnięcie jednostki i grupy uważają za pożądane lub konieczne, dlatego mobilizują swoją aktywność i pozostające w ich dyspozycji środki, „potrzeba wyższego rzędu”

• wspólny cel - cel - konkretyzacja interesów, który wyznacza długotrwale działanie realizowane etapowo zbiorowo bądź indywidualnie

Cechy działania i więzi grupy celowej:

• rozbudowany system zorganizowania

• uczestnictwo o charakterze zobowiązania każdego członka do wypełniania swoich obowiązków wynikających z zasad organizacji

• atmosfera impersonalizacji - załatwianie spraw w sposób sformalizowany, przejawiający się bezwzględnym przestrzeganiem przepisów regulujących zasady funkcjonowania określonej grupy celowej

Imperatyw organizacyjny - tendencje umożliwiające wielkim grupom celowym osiąganie stawianych przed nimi merytorycznych zadań, jest charakterystyczny dla grup celowych ale występuje również w skali współczesnych społeczeństw, które charakteryzują się pewnymi cechami.

Tendencje te:

• konsolidacja zrzeszeń podobnych

• koordynacji i centralizacji działań

• powstawania wyspecjalizowanych kierowników, ekspertów i organizatorów

• tworzenie się zamkniętej grupy wysokiego kierownictwa, które po pewnym czasie odrywa się od mas członkowskich

24 . ZBIOROWOŚCI LOKALNE

Zbiorowość terytorialna - zbiorowość, której członkowie połączeni są więzią wspólnych stosunków do terytorium, na którym żyją i więzią stosunków wynikających z faktu zamieszkania na wspólnym terytorium; są nimi: miasto, wieś, dzielnica miasta.

W zbiorowościach terytorialnych przejawiają się procesy ekologiczne - procesy zachodzące między jednostkami i grupami, wynikające z więzi ze środowiskiem geograficznym, a organizacja wewnętrzna przystosowuje się do warunków środowiska.

Typy zbiorowości lokalnych:

• wieś

• miasteczko rolniczo - handlowe lub rolniczo - przemysłowe

• miasteczko i miasto wyspecjalizowane

• miasto (w sensie wielkie miasto)

25. ZBIOROWOŚCI OPARTE NA PODOBIEŃSTWIE ZACHOWAŃ

Jest to szereg stosunkowo luźnych tworów społecznych, mogących rozwijać zdolność do działań, nie posiadających zinstytucjonalizowanej więzi wewnętrznej lecz wyodrębnionych podobieństwem zachowań ich członków.

Podział:

1. tłum - przelotne zgromadzenie większej ilości ludzi na przestrzeni dopuszczającej bezpośredni kontakt, reagujących spontanicznie na te same bodźce w podobny lub identyczny sposób, nie posiada żadnych ustalonych norm organizacyjnych i zespołu norm moralnych,

• tłum agresywny

• linczujący

• terroryzujący

• walczący

• tłum uciekający

• panika ogarniająca grupę niezorganizowaną

• Panika w formie ucieczki zorganizowanej i sformalizowanej grupy

• tłum nabywający

• tłum ekspresywny (demonstrujący)

2. publiczność

• audytorium (publiczność zebrana) - skupisko pewnej ilości ludzi żywiących podobne oczekiwanie przeżycia pewnych bodźców lub zainteresowanych tym samym, gotowych do reagowania w podobny sposób

• zbiegowisko - zbiorowość zebrana przypadkowo

• intencjonalna

• zbiorowość szukająca rozrywki - reakcyjna

• zbiorowość szukająca informacji

• nie zebrana - brak „zarażenia emocjonalnego”, brak procesu deindywidualizacji

26 SOCJOLOGICZNA PROBLEMATYKA RODZINY

Rodzina - podstawowa grupa społeczna - jest:

1. historycznie najstarszą formą życia społecznego występującą w różnych odmianach i kulturowych uwarunkowaniach

2. najpowszechniejszą grupą społeczną, której z reguły jest bądź był każdy człowiek

3. podstawą istnienia społeczeństwa, na co wskazują jej zadania i wypełniane funkcje

Cechy rodziny:

1. stanowi uznany społecznie typ trwałego obcowania płciowego

2. jest instytucjonalną formą małżeństwa

3. zawiera system nomenklatury określającej stosunki pokrewieństwa

4. jednostka gospodarcza, zapewniająca dzieciom wychowanie i utrzymanie

5. więź osobista, długotrwała, emocjonalna, bezpośrednie styczności, nieformalny charakter organizacji

6. wyróżnia się wspólnotą zamieszkania, własności materialnej i kultury duchowej oraz ciągłością biologiczną

7. nie jest podatna na rozbudowę i petryfikację form organizacyjnych

Analiza rodziny:

1. w ujęciu filogenetycznym - gatunkowa forma życia społecznego na określonym etapie dziejów ludzkich, analiza całościowa i historyczna.

2. w ujęciu ontogenetycznym - analiza dotycząca pojedynczej rodziny, jej określonych funkcji i zjawisk życia wewnątrzrodzinnego oraz jego zewnętrznych i wewnętrznych uwarunkowań.

Struktura rodziny - określa ją: liczba i jakość członków rodziny, układ ich pozycji i ról społecznych, przestrzenne ich usytuowanie, siła więzi instytucjonalnych i psychicznych łączących poszczególnych członków rodziny, świadcząca o większej lub mniejszej spójności rodziny, podział czynności oraz struktura wewnątrzrodzinnej władzy i autorytetów, łącząca się dość ściśle z układem pozycji społecznych, a także wewnątrzrodzinny rozkład miłości i względów. [Z. Tyszka]

Struktura rodziny - to stałe ramy, nie zawsze sformalizowane, wewnątrz których przebiega życie i zachowanie małżeńsko - rodzinne. [F. Adamski]

Wewnątrzrodzinne stosunki społeczne:

• wzajemne stosunki między małżonkami jako rodzicami

Procesy przemian stosunków małżeńskich:

• maskulinizacja kobiety, wyrażająca się w podejmowaniu w rodzinie i poza nią tradycyjnie męskich ról społecznych

• feminizacji mężczyzny, który staje się coraz mniej „męski”, bo w życiu rodzinnym spełnia wiele kobiecych ról i prac dzieląc się ponadto z żona wewnątrzrodzinną władzą.

• wzajemne stosunki miedzy małżonkami (rodzicami) a dziećmi

Powoli dziecko przestaje być głównie wartością instrumentalną i utylitarną, obecnie nie wzbogaca potencjału produkcyjnego rodziny, obciąża ją materialnie świadczeniami związanymi z kształceniem i zapewnieniem mu materialnych podstaw do założenia własnej rodziny - dziecko staje się celem i sensem rodzicielskiego życia.

• wzajemne stosunki między dziećmi (w obrębie rodzeństwa)

Łączą się z problematyką pozycji dziecka w rodzinie.

Typologia rodzin:

1. ze wzg. na liczebność jej członków i organizację

• mała (nuklearna) - składa się z małżonków i najwyżej dwojga dzieci

• duża (poszerzona) - wielopokoleniowa, obejmuje co najmniej dwie rodziny nuklearne, na jej czele stoi „ojciec rodziny”

2. ze względu na główne źródło utrzymania i środowisko jej zamieszkania oraz styl życia rodzinnego

• chłopska

• robotnicza

• inteligencka

• rzemieślnicza

• studentka

• wiejska

• małomiasteczkowa

• wielkomiejska

Odpowiadają układowi klasowo - warstwowemu i środowiskowo - kulturowemu. Ułożona na ich podstawie klasyfikacja może, a czasem musi się nakładać np. rodzina wiejska jest typowo chłopska, inteligencka itd.

3. ze względu na cechy położenia klasowego i środowiskowego

• heterogeniczne - mieszane, wywołane głównie różnorodnością źródeł ich utrzymania i podwójnym charakterem aktywności zawodowej głównego żywiciela rodziny i innych pracujących jej członków

Typologia małżeństw:

1. ze względu na liczbę partnerów

• monogamiczne - dwójka partnerów

• poligamiczne - więcej niż dwójka partnerów

• poligyniczne - związek jednego mężczyzny z wieloma kobietami

• poliandrycznych - związek jednej kobiety z wieloma mężczyznami

2. ze względu na zakres wyboru małżonka

• endogamiczne - zawarte w obrębie własnej zbiorowości etnicznej, religijnej, klasowej, terytorialnej

• egzogamiczne - nie zawarte w obrębie własnej zbiorowości…

3. ze względu na hierarchię prestiżu i wewnątrzrodzinną władzę

• matriarchalne - władzę sprawuje głównie matka i żona, ona najbardziej dba o zapewnienie materialnych podstaw niezbędnych dla funkcjonowania rodziny

• patriarchalne - władzę sprawuje ojciec i mąż

• Egalitarne - podział obowiązków i władzy między mężem i żoną jest równy

4. ze względu na dziedziczenie - nazwiska, prestiżu i majątku

• patrylinearne - dziedziczenie po ojcu

• matrylinearne - dziedziczenia po matce

5. ze względu na miejsce zamieszkania po ślubie

• patrylokalne - zamieszkujące w domu męża

• matrylokalne - zamieszkujące w domu rodzinnym matki

• neolokalne - zamieszkujące w innym domu niż generacyjne małżonków

Dezorganizacja rodziny - ograniczenie bądź zanik dotychczas wypełnianych funkcji i ról społecznych, zwłaszcza obowiązków małżonków wobec siebie i dzieci, a także dzieci wobec rodziców i ewentualnie między rodzeństwem.

Przyczyny dezorganizacji:

1. konflikty i kryzysy - burzą porządek i ład społeczny. Konflikt jest starciem wywołanym rozbieżnością postaw, celów lub samych tylko sposobów realizacji zadania, w takiej sytuacji jedna strona drugiej stara się narzucić własne postawy, sposoby działania albo też realizować swoje interesy kosztem drugiej strony.

2. napięcia - wywołują agresywność i prowadzą do kłótni, zaniedbywania obowiązków małżeńsko - rodzinnych, zdrady małżeńskie a nawet rozbicie rodziny.

3. konflikty międzypokoleniowe - między rodzicami a dziećmi, głównym źródłem jest rozbieżność międzypokoleniowych systemów wartości i różnice wzorów kulturowych. Prowadzą do represji oraz obustronnej nietolerancji.

4. kryzys rodziny - sytuacja, w której po zastosowaniu różnych środków nie może dana rodzina wypełniać swych elementarnych funkcji - nie mogą we wspólnocie domowo - rodzinnej być zaspokojone podstawowe potrzeby poszczególnych członków rodziny.

5. rozwód - forma rozbicia rodziny, prawne usankcjonowanie wcześniej zaistniałego zjawiska patologicznego jakim jest rozkład komórki społecznej, zwanej życiem małżeńsko - rodzinnym [M. Jarosz]

Częstotliwość rozwodów jest odwrotnie proporcjonalna do liczby dzieci w rodzinie - im mniej dzieci w rodzinie tym więcej notuje się rozwodów

Heterogeniczne pary pod względem wykształcenia, pochodzenia społecznego oraz postaw moralnych i religijnych są mniej trwałe niż pary pod tymi względami homogeniczne.

Żony pracujące zawodowo częściej wznoszą pozwy rozwodowe niż te pracujące w domu.

Małżeństwa z dzieckiem poczętym przed ślubem rozwodzą się częściej, niż małżeństwa mające dziecko poczęte po ślubie.

Najmniej trwałe są małżeństwa zawarte przed dwudziestym rokiem życia i to głównie ze względu na ciąże.

Zapobieganie dezorganizacji:

• tolerancyjne i wyrozumiale manipulowanie biopsychicznymi impulsami dzieci oraz niestosowanie brutalnej represji

• wczesne nawiązywanie z dziećmi koleżeńskich stosunków przy zachowaniu praw i obowiązków rodziców

• wytwarzanie takich wzorów wypełniania wewnątrzrodzinnych ról, aby zapobiegały sytuacjom konfliktowym i napięciom

• rozładowywanie napięć w fazie początkowej

27 FUNKCJE RODZINY

• materialno - ekonomiczna - zaspokajanie materialnych potrzeb członków rodziny

• opiekuńczo - zabezpieczająca - materialne i fizyczne zabezpieczenie członków rodziny w niezbędne do życia środki oraz wspomaganie i opieka nad tymi członkami którzy tego potrzebują

• prokreacyjna - forma zaspokajania emocjonalno - rodzicielskich potrzeb współmałżonków i reprodukcyjnych potrzeb społeczeństwa.

• seksualna - powszechnie akceptowalna forma współżycia płciowego

• legalizacyjno - kontrolna - legalizacja niektórych typów zachowań człowieka i sprawowanie wzajemnej kontroli

• socjalizacyjna - konsekwencja funkcji prokreacyjnej, jest realizowana dwupłaszczyznowo - przygotowanie dzieci do samodzielnego pełnienia podstawowych ról społecznych oraz wzajemne dostosowanie osobowości małżonków

• klasowa - nadawanie dzieciom i nie pracującemu współmałżonkowi pozycji w strukturze klasowo - warstwowej i zawodowej danego społeczeństwa oraz socjalizacja potomstwa

• kulturalna - zapoznawanie młodego pokolenia z kulturą danego społeczeństwa, wpajaniu odpowiednich norm i systemów wartości oraz przekazywanie dziedzictwa kulturowego

• rekreacyjno - towarzyska - wypoczynek i nawiązywanie niezbędnych kontaktów towarzyskich

• emocjonalno - ekspresyjna - zaspokojenie potrzeb emocjonalnych i wyrażanie swej osobowości

28 CYKLE ŻYCIA RODZINNEGO

1. narzeczeństwo - oficjalna umowa zobowiązująca w określonym czasie do zawarcia związku małżeńskiego, stanowi etap przygotowawczy do życia małżeńsko - rodzinnego

2. małżeństwo bezdzietne - nabywanie nowych wspólnych nawyków, budowanie sukcesu małżeńskiego, dostosowywanie się do nowych ról (małżonka, partnera, gospodarza domu itp.)

3. małżeństwo z dziećmi -tzw. rodzina pełna, składająca się ze stosunków wewnątrzrodzinnych oraz więzi rodzinnej

Stosunki wewnątrzrodzinne - obejmują wzajemne stosunki między rodzicami, stosunek rodziców do dzieci i stosunki między dziećmi.

Rodzaje więzi:

• ekonomiczna - wspólna własność i środki utrzymania

• społeczna - wiązka ról i pozycji społecznych

• subiektywno - psychiczna - wypływająca z uczuć, wspólnego obcowania i więzi intelektualnej

• prawno - formalna

• więź seksualna - w przypadku małżonków

Pozycje społeczne członków rodziny:

• władzy - wyznacza częstotliwość i ważność decyzji podejmowanych przez danego członka

• autorytetu - stopień nie formalnego uznania, poważania

• miłości i względów - określa intensywność uczuć jakimi jednostka jest obdarzona

4. rodzina z odchodzącymi dziećmi - dorastające dzieci odchodzą dążąc do samodzielności, co powoduje osłabienie więzi wewnątrzrodzinnych

5. małżeństwo odłączone od dzieci - ostatnie stadium rozpoczynające się odejściem ostatniego dziecka

29 POJĘCIE PROCESÓW SPOŁECZNYCH, RODZAJE

Proces społeczny - seria zjawisk, wzajemnych oddziaływań ludzi na siebie bądź serie zjawisk zachodzących w organizacji i strukturze grup zmieniające stosunki między ludźmi lub stosunki między elementami składowymi zbiorowości.

Warunki zaistnienia procesu:

1. zachowanie w czasie identyczności pozwalającej na wyodrębnienie spośród innych

2. zjawiska poprzedzające wyznaczają zjawiska po nich następujące

3. wywołanie jednorodnego stanu rzeczy

4. zachowanie ciągłości

Rodzaje procesów społecznych:

1. współzawodnictwo - polega na prześciganiu dążeń innych w celu szybszego dojścia do celu, powstaje na gruncie rozbieżności interesu, przekształca się w konflikt

2. konflikt - jednostka lub grupa dąży do osiągnięcia własnych celów przez wyeliminowanie, zniszczenie bądź podporządkowanie sobie innej jednostki lub grupy dążącej do celów podobnych albo identycznych; powstaje na podstawie antagonizmu

antagonizm - zespół postaw i ocen negatywnych, mogących prowadzić do działań zmierzających do wyeliminowania czy podporządkowania przeciwnika.

3. ruchliwość - zmieniające miejsce jednostek w przestrzeni lub strukturach społecznych

4. reorganizacja - proces nowego układania i integrowania systemu instytucji, wzorów zachowań i kryteriów ocen

5. dezorganizacja - zespół procesów społecznych powodujących, że w ramach pewnej zbiorowości zachowania odchylające się od normy i oceniane negatywnie przekraczają dopuszczalne optimum i zagrażają ustalonemu przebiegowi procesów życia zbiorowego

Dezorganizacja cechuję się występowaniem zjawiska:

• alkoholizmu i narkomanii w sposób zagrażający funkcjonowaniu zbiorowości

• wzmożonych zachowań seksualnych uznanych za niepożądane (zdrady, prostytucja, uwodzenie nieletnich)

• podniesionej stopy przestępczości we wszystkich postaciach - zwiększają poczucie zagrożenia

• zwiększonej ilości załamań nerwowych, chorób psychicznych, dezintegracji osobowości

Przyczyny dezorganizacji:

• katastrofy żywiołowe

• długotrwała wojna, kryzysy polityczne, rewolucje

• radykalne zmiany w jednej dziedzinie kultury

• masowe migracje

• czynniki osobiste, choroby, upośledzenia itd.

6. przystosowanie - jednostka lub grupa znajduje się w nowej sytuacji środowiskowej

Etapy procesu przystosowania:

• reorientacja psychologiczna

• tolerancja

• akomodacja

• asymilacja

7. współpraca - polega na uzgodnionym wykonywaniu działań w celu osiągnięcia wspólnego celu.

Podział procesów społecznych ze wzg. na układ w którym zachodzą:

1. intrapersonalne - zachodzące w osobowości człowieka

2. zachodzące w stosunku/stosunkach między dwiema jednostkami

3. zachodzące w stosunku/stosunkach między jednostką i grupą

4. zmieniające organizację i strukturę wewnętrzną zbiorowości

5. zmieniające stosunki między dwiema zbiorowościami

6. zmieniające strukturę i organizację społeczeństwa globalnego

Klasyfikacja procesów społecznych wg Leopolda v. Wiese (ze wzg. na treść):

1. asocjatywne - procesy zbliżania (się ludzi do siebie)

• zbliżenie

• przystosowanie

• zrównanie

• zjednoczenie

2. rozłączania - procesy dzielące ludzi

• współzawodnictwo

• opozycja

• konflikt

30 RUCHLIWOŚĆ SPOŁECZNA

Ruchliwość - kategoria procesów życiowych zachodzących w zbiorowościach.

Rodzaje ruchliwości:

1. horyzontalna - obejmuje procesy przenoszenia się w przestrzeni geograficznej oraz z grupy do grupy bez zmiany pozycji społecznej.

2. wertykalna (pionowa) - polega na przechodzeniu w górę lub w dół po szczeblach zróżnicowania zhierarchizowania (awans lub degradacja).

• Jednostkowa - przechodzenie określonych szczebli w dowolnym systemie zhierarchizowanym, które nazywa się karierą osobistą

• Międzypokoleniowa - przechodzenie odbywa się pokoleniami, przy czym każde następne pokolenie zdobywa wyższą pozycję

Proces ruchliwości i dezorganizacji wywołują proces reorganizacji.

31. KONFLIKTY SPOŁECZNE

Konflikt społeczny - proces społeczny zachodzący pomiędzy jednostkami, grupami, klasami w wyniku sprzeczności interesów i powodujący wrogość między nimi, następstwem konfliktu jest współzawodnictwo i walka lub rozwiązanie kompromisowe.

Źródła konfliktu:

• biologiczne (darwinizm);

• psychologiczne;

• psychologii społecznej (tłum);

• trudności adaptacyjne jednostek;

• nierówności społeczne.

W grupach społecznych o silnych więziach wewnątrzgrupowych negatywne emocje jej członków są postrzegane jako zagrożenie dla struktury grupy i tłumione, co w chwili konfliktu objawia się jego niezwykłą gwałtownością, a w konsekwencji może prowadzić do zniszczenia struktury grupy.

W grupach społecznych o słabych więziach wewnątrzgrupowych konflikty są relatywnie częstym zjawiskiem i służą do rozładowania wszelkich napięć, co w istocie pozwala zająć się przyczynami powstawania konfliktów, a nie rozładowaniem nawarstwionych emocji, jak miało to miejsce w poprzednim przypadku.

Typologia:

• Bezpośredni - ma miejsce między dwoma antagonistycznymi grupami bez pośrednictwa strony trzeciej

• Pośredni - strona trzecia występuje, ale nie jest w niego zaangażowana.

• Elementarny - występuje pojedynczo - bez nawarstwiania innych sytuacji konfliktowych

• Jawny - jest uświadomiony przez strony, ukryty bywa wyparty do nieświadomości przez co jest trudniejszy do rozwiązania oraz powodować może negatywne objawy pośrednie w postaci nerwic czy frustracji.

• Ideologiczny - ma swoje podłoże w wyznawanych wartościach, normach czy ideologiach.

• Klasowy - wynika ze sprzeczności interesów klas społecznych w sferze ekonomicznej, politycznej i ideologicznej

• Kulturowy - ma miejsce wówczas gdy kontaktujący się ze sobą przedstawiciele różnych kultur uświadamiają sobie sprzeczność wyznawanych wartości w związku z czym mają poczucie ich zagrożenia

• Organizacyjny - powstaje pomiędzy stronami wzajemnie od siebie uzależnionymi w ramach organizacji

• Pokoleniowy - toczy się pomiędzy generacjami, najpowszechniejszy

• Poznawczy - wynika z faktu że jednostki różnią się od siebie w ocenie otaczającej rzeczywistości i wyciągają z jej obserwacji odmienne wnioski.

Teoria konfliktu społecznego

Konflikt społeczny to stały, wszechobecny element wszelkich stosunków społecznych, który prowadzi do procesu zmiany społecznej.

Twórcy teorii - Karol Marks, Georg Simmel, Lewis Alfred Coser, Ralf Dahrendorf - podstawowego źródła konfliktu upatrują w strukturze władzy.

Ujęcie procesów konfliktowych przez Karola Marksa

1. Konflikt interesów między zbiorowościami jest silniejszy wówczas, gdy zwiększają się nierówności w dostępie do dóbr.

2. Wraz ze wzrostem świadomości nierównego rozdziału dóbr zbiorowości podporządkowane będą wyraźniej kwestionowały taki porządek społeczny.

3. Wraz ze wzrostem polaryzacji społecznej zwiększa się siła konfliktu, który wybucha w wyniku istnienia nierówności.

4. Wraz ze wzrostem siły konfliktu następuje większa zmiana struktury społecznej w efekcie czego rzadkie dobra stają się dostępniejsze dla ogółu.

Ujęcie procesów konfliktowych przez Maxa Webera

1. Zbiorowości zdominowane prędzej będą wchodzić w konflikt ze zbiorowościami dominującymi, jeśli odmówią im legitymizacji władzy.

2. Prawdopodobieństwo konfliktu między zbiorowościami dominującymi i zdominowanymi jest większe wówczas, gdy na czele zbiorowości podporządkowanych staną przywódcy charyzmatyczni.

Ujęcie procesów konfliktowych przez Georga Simmla

1. Gwałtowność konfliktu wzrasta w sytuacji, gdy strony konfliktu są solidarne w działaniach konfliktowych wobec swoich przeciwników oraz ich członkowie postrzegają jako konflikt wartości, a więc konflikt dotyczący całej zbiorowości, a nie tylko własnych interesów.

2. Konflikt wywołuje następujące skutki dla stron w nim uczestniczących:

Ujednoznaczniają się granice grup

następuje zwiększenie stopnia centralizacji władzy

Zmniejsza się tolerancja wobec dewiacji wewnątrz zbiorowości.

Fazy konfliktów:

• pojawienie się sprzecznych celów, interesów, dążeń, postaw

• powstanie napięcia społecznego, masowa frustracja, poczucie zagrożenia

• ostre podziały w wyniku sprzeczności, niechęć, wrogość, uprzedzenia, racjonalizacja sprzeczności, czyli próba ich wyjaśnienia i uzasadnienia

• jedna ze stron podejmuje walkę; ukryta lub jawna agresja

• pojawienie się dążenia do zakończenia konfliktu, z powodu: zwycięstwa jednej ze stron, wyczerpania wszystkich uczestników konfliktu, negocjacji i kompromisu

• pozostają uprzedzenia i urazy, które mogą prowadzić do nowych napięć

Sposoby rozwiązywania konfliktów:

• negocjacje (rozmowy dobrowolnie podjęte prze strony konfliktu)

• mediacje (rozmowy prowadzone przez osobę trzecią)

• arbitraż (również udział osoby trzeciej, ale z zastosowaniem się do rozstrzygnięć arbitra)

• sąd

• głosowanie

32 OGÓLNE ZAŁOŻENIA BADAŃ SOCJOLOGICZNYCH

Przy prowadzeniu badań empirycznych trzeba zachować pewne zasady, które pozwolą na uzyskanie wyników będących odzwierciedleniem ogółu badanych zjawisk, zachodzących w społeczeństwie, czy określonych zbiorowościach, grupach.

Aby móc te zasady zastosować, trzeba je wpierw dobrze poznać i następnie nabyć umiejętność ich stosowania. Tak więc nie jest obojętne, kto będzie badania przygotowywał, przeprowadzał i na końcu opracowywał wyniki.

Reprezentatywność - próba reprezentatywna to taka, która jest wybrana i zróżnicowana ze względu na określony czynnik (jako reprezentatywna dla całości przedstawicieli. Jest to grupa ludzi, którzy w kontekście określonych problemów podlegających badaniu mają coś do powiedzenia. Można o tych ludziach powiedzieć, że badane problemy ich dotyczą.

W przypadku, gdy grupa ludzi których dotyczy badany problem jest wewnątrz zróżnicowana - próba reprezentatywna powinna uwzględniać to zróżnicowanie.

Etyczność - nie wolno zawieść zaufania respondenta, który ma prawdo do anonimowości, odmówienia udzielenia wywiadu oraz prawo do przerwania wykładu. Trzeba mieć zgodę respondenta na nagrywanie. Kontrolę nad tym sprawuje ESOMAR - towarzystwo europejskie firm badawczych. Respondent może wycofać się w trakcie badania. Trzeba mieć zgodę respondenta na zachowanie materiału badawczego. 

Anonimowość - ludzie wypowiadając się anonimowo najczęściej są szczerzy. W przypadku badań nie anonimowych mogą wypowiadać się pod presją, nieszczerze. O anonimowości decyduje nie tylko brak imienia i nazwiska. Istnieją inne dane, zestawienia danych, które mogą zidentyfikować respondenta. Jednak nie można całkowicie zaprzestać zbierania danych o respondentach. Chcąc poznać oceny musimy wiedzieć, kto te oceny wydaje. Im bardziej doświadczona osoba wypełniająca np. ankietę - tym ta ankieta cenniejsza dla badacza.

Istotne są takie dane jak np. wiek, doświadczenie, płeć. Metryczka ankiety musi być tak skonstruowana, by respondent nie musiał obawiać się identyfikacji.

33. POJĘCIE REPREZENTATYWNOŚCI

Reprezentatywność - próba reprezentatywna to taka, która jest wybrana i zróżnicowana ze względu na określony czynnik (jako reprezentatywna dla całości przedstawicieli. Jest to grupa ludzi, którzy w kontekście określonych problemów podlegających badaniu mają coś do powiedzenia. Można o tych ludziach powiedzieć, że badane problemy ich dotyczą.

W przypadku, gdy grupa ludzi których dotyczy badany problem jest wewnątrz zróżnicowana - próba reprezentatywna powinna uwzględniać to zróżnicowanie.

metoda reprezentacyjna

Nazywana inaczej badaniami sondażowymi należy obecnie do najpopularniejszych w dzisiejszej socjologii. Umożliwia ona zdobycie wiedzy o stosunkowo dużej zbiorowości na podstawie zbadania jej reprezentantów. Przy stosowaniu tej metody należy wziąć pod uwagę, uzyskane wyniki mogą nie odpowiadać rzeczywistości, gdy odpowiedzi udzielone przez respondentów mogły by postawić ich w niekorzystnym świetle. Natomiast gdy badane są fakty bardziej neutralne, wówczas badania takie są wyjątkowo trafne.

34 ANKIETA I WYWIAD

Badania ankietowe - przeprowadzane na zasadzie wywiadu pisemnego w, którym istotną rolę odgrywa ankieta. Stosuje się je w celu możliwie szybkiego przebadania dużej zbiorowości ludzi. Badania te są oszczędnością czasu i środków, ponieważ nie potrzeba tu respondenta, który prowadzi badanie i zadaje pytania każdej osobie osobno lecz rozprowadza albo rozsyła odpowiednią ilość ankiet do badanych ludzi, które są wypełniane bez jego udziału. Rola badającego w tej metodzie ogranicza się jedynie do opracowania ankiety i wyboru osób, które zmierza przebadać.

Ankieta - charakter bezosobowy i anonimowy co pozwala na bardziej szczere odpowiedzi badającego, niż w wywiadach ustnych, treść powinna dotyczyć danego zagadnienia, pytania powinny być sformułowane w prosty sposób

Zasady formułowania pytań:

• mają być rzeczowe, powinny być sformułowane na podstawie znajomości problemów, których dotyczą.

• mają być tak sformułowane, aby można było udzielić na nie wiarygodnej odpowiedzi

• muszą być tak sformułowane, aby uzyskać dane obiektywne, porównywalne i sprawdzalne.

• powinny być stawiane w odpowiedniej kolejności co wpływa na jakość ankiety

Rodzaje ankiet:

• środowiskowe - rozprowadzane przez ankietera w wybranym środowisku, np. wśród pracowników.

• prasowe - załączone do gazet, czasopism osobno lub na ich łamach

• pocztowe - respondent rozsyła ankiety na dane adresy poszczególnych osób wybranych do badania

• jawne - to takie, które wskazują na osobę respondenta, np. imienne bądź mogą wskazywać na osobę ze względu na zawarte w nich pytania, np. pytania o zawód ojca, miejsce urodzenia itp.

• anonimowe - nie są podpisywane jak i nie zawierają pytań, które mogłyby ujawnić osobę respondenta.

Wywiad - jest rozmową, w której biorą co najmniej dwie osoby, prowadzący wywiad (ankieter) i respondent (osoba, która będzie odpowiadała na pytania), polega na zadawaniu pytań i uzyskiwaniu od respondentów odpowiedzi, celem rozmowy jest uzyskanie określonych wcześniej istotnych dla badacza danych.

Rodzaje wywiadów:

• ustne - rozmowa na interesujący badacza temat

.

• pisemne - pytania i odpowiedzi zadawane w formie pisemnej

• skategoryzowane - respondent ma rozmawiać na określony temat ściśle według wcześniej przygotowanego scenariusza

• nie skategoryzowane - wywiad swobodny, respondent ma pełną inicjatywę co do prowadzenia rozmowy, może przestawiać pytania, kierując się jedynie celem badania.

• jawne - badana osoba została dokładnie poinformowana o tym, że prowadzi się z nią wywiad, o celu badań i o roli jaką będzie odgrywał badany

• ukryte - jakaś część wywiadu jest dla badanego ukryta, np. cel badań.

• indywidualne - wywiad taki przeprowadzany tylko z jedną osobą.

• zbiorowe - kiedy wywiad jest przeprowadzany więcej niż z jedną osobą.

• panelowe - kilku badających zadaje pytania jednemu respondentowi w co najmniej dwóch spotkaniach odbywających się w ciągu określonego czasu, bądź jeden badacz zadaje pytania kilku respondentom w co najmniej dwóch spotkaniach.

35 BADANIA MATERIAŁÓW URZĘDOWYCH

Badanie materiałów urzędowych - umożliwia uzyskanie informacji z lat ubiegłych.

Materiały urzędowe to wszelkiego rodzaju dokumenty, akta, ewidencje, harmonogramy itd., znajdujące się w urzędach i instytucjach. Dokumenty urzędowe są prawdziwą kopalnią wiedzy, bywają bardzo przydatne w badaniach socjologicznych chociaż nie są tworzone w celu badań socjologicznych.

Istnieje jednak możliwość pojawienia się problemu przekładu i interpretacji - gromadzone są z punktu widzenia urzędu i nie w pełni odpowiadają potrzebom badającego. W efekcie, na skutek przekształceń materiał ten może ulec wypaczeniu. Ponadto jest duże prawdopodobieństwo, że nie do wszystkich materiałów dotrzemy.

Część danych powstaje w instytucjach wyspecjalizowanych w ich zbiorach, dane te stanowią główny produkt i cel działalności tych instytucji. Poważna część danych powstaje w instytucjach o innych celach. Tam dane służą potrzebom instytucji , ale stanowią efekt uboczny ich działania. Różnienie to ma znaczenie dla jakości tych danych oraz dla ich dostępności 

Dane urzędowe różnią się w wymiarze dynamiki. Jedne są wynikiem ciągłej rejestracji zdarzeń (np. przestępstwa). Inne stanowią zapis wydarzeń pojawiających się w określonym rytmie (np. liczebność w pielgrzymkach). Jeszcze inne są zapisem wydarzeń powtarzających się nieregularnie.  

Dane urzędowe to najczęściej dane obiektywne, ponieważ rejestrują np.:

• zdarzenia

• zachowania (np. chodzenie do kościoła )

• łatwo rozpoznawalne atrybuty (np. wysokość , waga poborowego)

• stany świadomości ( np. głosowanie)

• stany psychiczne (np. karta chorób psychicznych) 

Ograniczenia i trudności w korzystaniu z danych urzędowych (Sułek A. „Socjolog wobec danych urzędowych”)

1. Brak istotnych danych urzędowych

2. Nieznajomość istniejących źródeł urzędowych - Nie zawsze wiadomo że istnieją jakieś dane urzędowe lub że jakaś instytucja takie zbiera.

3. Niedostępność danych urzędowych - Instytucje i urzędy nieraz nie udostępniają  pewnych danych

4. Urzędowy charakter kategoryzacji danych - Dane nie są gromadzone dla celów naukowych i kategorie w których dane te ujmuje się nie muszą więc być zgodne z kategoriami w których sformułowano pytania i hipotezy. Ich przełożenie może okazać się uciążliwe. 

5. Nieznajomość okoliczności zapisu - W badaniach naukowych dane zbierane są wedle przyjętych metodycznych zasad, ma to znaczenie dla interpretacji zebranego materiału.

6. Selektywny charakter danych urzędowych - Dane urzędowe często opisują nie całą zbiorowość lecz tylko jej fragment. Pojawia się pytanie czy zbiór opisanych tam jednostek jest reprezentatywny dla szerszej zbiorowości. 

7. Rzetelność danych urzędowych - Źródeł nierzetelności szuka się w społecznym procesie ich tworzenia

8. Ograniczona porównywalność danych urzędowych

9. Agregatowy charakter danych urzędowych - Dane urzędowe są zwykle dostępne w postaci zagregowanej (najczęściej na poziomie jednostek terytorialnych) .

10. Makrostrukturalne uwarunkowanie - Im większa demokratyzacja tym większe zaufanie do instytucji i większa rzetelność podawanych informacji.

36 BADANIE BIOGRAFICZNE

Badania biograficzne - o metodzie biograficznej mówi się jako o badaniu historii życiowych. Jest to metoda badania dokumentów osobistych (biograficznych), takich jak autobiografie, listy czy pamiętniki. Jednym z pomysłodawców użycia tej metody w badaniach jest Florian Znaniecki - polski filozof i socjolog, twórca polskiej socjologii akademickiej. Metodę tę zastosował analizując polskich emigrantów, przebywających w Stanach Zjednoczonych.

Dokumenty osobiste - Wszelkie dokumenty zawierające projekcje stanów umysłu jakiejś osoby,
a więc nie tylko autobiografie czy pamiętniki, ale także listy, czy dosłowne zapisy wywiadów

Postulaty:

• Podejście subiektywne - spojrzenie socjologa na rzeczywistość "oczyma jej uczestników".

• Podejście obiektywne - spojrzenie socjologa na rzeczywistość oczyma "absolutnego obserwatora"

Zalety metody biograficznej

1. Dokumenty osobiste dają wgląd w motywację, dążenia, postawy, oceny jakie ludzie formułują;

2. Materiał ten pozwala uchwycić psychologiczną stronę funkcjonowania instytucji społecznych, tworzenia się opinii publicznej;

3. Materiał ten daje możliwość opisania wzajemnych relacji między środowiskiem a jednostką;

4. Jest to materiał pozwalający uchwycić pewne sekwencje zdarzeń (powiązania przyczynowe w długim okresie czasu);

5. Materiał ten dostarcza informacji na temat tego, jak ludzi radzą sobie w sytuacjach zmian społecznych;

Zarzuty wobec metody biograficznej

1. Rzeczywistość społeczna nie jest subiektywnym wytworem ludzi; nie jest to jedyny materiał, który powinien być uwzględniany w analizie;

2. Na ogół techniki zdobywania materiałów nie pozwalają na uzyskanie materiałów reprezentatywnych statystycznie;

3. Rezultaty analiz prowadzonych w oparciu o dokumenty osobiste nie podlegają intersubiektywnej kontroli;

4. Autor dokumentów znajduje się zawsze w jakimś określonym nastroju, który wpływa na sposób pisania i kształt materiałów;

5. W dokumentach osobistych znajdujemy interpretację życia dokonaną przez osobę piszącą (nie musi ona być wcale zgodna z prawdą)

37 BADANIA SONDAŻOWE

Sondaż - polega na bezpośrednim kontakcie z osobami, których cechy bądź postawy są istotne z punktu widzenia problemu badawczego, umożliwia systematyczne zbieranie danych od członków pewnych zbiorowości.

Sondaż przeprowadzany jest za pomocą kwestionariusza, obserwacji zachowań. W praktyce większość sondaży socjologicznych opartych jest na kwestionariuszach w formie pisemnej.

Jedną z podstawowych zalet badań sondażowych jest ich przejrzystość i dostępność. Metody i procedury są jawne i dostępne dla innych osób, w przeciwieństwie do metod zakładających znaczny indywidualny wkład poszczególnych badaczy. Wadą jest z kolei fakt, że stosuje się w nich z reguły kwestionariusz, którego treść została ustalona już we wstępnej fazie badań, co ogranicza zasięg tematyczny całego badania.

Sondaże dostarczają informacji o osobach, pełnionych przez nie rolach, grupach społecznych, takich jak gospodarstwa domowe czy rodziny, organizacjach takich jak szkoły, zakłady pracy, czy przedsiębiorstwa.

Metoda sondażowa charakteryzuje się tym, iż pozwala na zdobycie wiedzy o dużej zbiorowości poprzez zbadanie jedynie jej reprezentacji, tzn. próby reprezentacyjnej. Badania te należą do najpowszechniej stosowanych we współczesnej socjologii. Pozwalają w stosunkowo krótkim czasie poznać dużą zbiorowość.

Do kontaktu między badaczem a badanym dochodzi poprzez ankietera bądź ankietę, kontakt jest krótkotrwały, polega na wypowiedziach badanego. Uzyskiwane dane nadają się do analizy ilościowej. Jej elementami są: dobór próby reprezentacyjnej, prawidłowa konstrukcja kwestionariusza, kompetencje i uczciwość ankietera.

Typ badań sondażowych :

• sondaże jednorazowe na próbie nie ważonej

• sondaże jednorazowe na próbie ważonej

• sondaże na próbach kontrastowych

• sondaże powtarzane

38 STATYSTYKA W BADANIACH SOCJOLOGICZNYCH

Statystyka - nauka, której przedmiotem zainteresowania są metody pozyskiwania i prezentacji, a przede wszystkim analizy danych opisujących zjawiska masowe. Jako technika badawcza w socjologii może okazać się zawodna błędnie ukazując elementy składowe.

Ustalanie zależności statystycznych stanowi rozległy obszar nauk społecznych, toteż statystyka stanowi odrębny dział metodologii.

Badanie statystyczne to proces pozyskiwania danych na temat rozkładu cechy statystycznej w populacji Badanie może mieć charakter:

• pełny - badanie obejmuje całą populację

• częściowy - odbywa się na próbie losowej, zazwyczaj reprezentatywnej dla populacji

Czynniki przemawiające za prowadzeniem badań o charakterze częściowym:

• wielkość populacji - populacja może być bardzo duża, dostęp do jej wszystkich elementów może być bardzo trudny bądź niemożliwy

• czas trwania badań

• koszt badań

Sposobami doboru próby losowej zajmuje się metoda reprezentatywna. Problem uogólnienia wyników badania próby losowej na całą populację oraz popełnianych przy tym błędów, to z kolei tematyka wnioskowania statystycznego. Wnioskowanie statystyczne to dział statystyki zajmujący się problemami uogólniania wyników badania próby losowej na całą populację oraz szacowania błędów wynikających z takiego uogólnienia (patrz badanie statystyczne), czyli określania poziomu pewności orzekania.

Ze statystyką mamy do czynienia w metodach ilościowych. Na podstawie liczb można wyciągnąć wnioski o danej zbiorowości, można przebadać większe zbiorowości, co jest niewykonalne w przypadku badań jakościowych. Trzeba jednak pamiętać, że liczby nigdy nie będą wiernym odzwierciedleniem rzeczywistości..

Do badań ilościowych należą m.in.

• ankiety

• wywiad bezpośredni, telefoniczny, komputerowy

39 OBSERWACJA

Obserwacja to celowe, tzw. ukierunkowane i zamierzone oraz systematyczne postrzeganie przedmiotu badań lub zjawiska. Zawsze dotyczy konkretnego zachowania, działania i interakcji symbolicznej w (prostych lub złożonych) sytuacjach społecznych bez względu na to czy sytuacje te zostają umyślnie stworzone dla eksperymentalnych celów czy powstają spontanicznie w warunkach naturalnych.

Przed obserwacją należy poznać zjawisko obserwowane.

Cechy obserwacji:

• premedytacja - obserwacja jest prowadzona w celu rozwiązania ściśle określonego zadania sformułowanego dokładnie i szczegółowo,

• planowość - metoda jest stosowana według planu odpowiadającego celowi obserwacji,

• celowość - uwaga obserwatora skupia się tylko na interesujących go z punktu widzenia rezultatu poznania zjawisk.

• aktywność - obserwator nie rejestruje wszystkich spostrzeżeń, lecz dokonuje selekcji poszukując interesujących go cech obserwowalnego przedmiotu, wykorzystując posiadaną wiedzę i doświadczenie,

• systematyczność - obserwacja powinna być przeprowadzana według określonego systemu, powinna trwać ciągle, pozwalając spostrzegać obiekt wielokrotnie i w różnych warunkach jego istnienia.

Rodzaje obserwacji:

1. ze względu na sposób prowadzenia obserwacji

• Bezpośrednia - badający zbiera dane i ma możliwość sprawdzenia tych danych, odwołując się do innych metod badawczych np. wywiadu, eksperymentu; Obserwator sam osobiście dokonuje spostrzeżeń badanego przedmiotu, przeprowadza rozmowy, słucha rozmów, obserwuje czynności, sam pisze sprawozdania.

• Pośrednia - badający nie uczestniczy w zbieraniu danych i nie ma wpływu na ich powstanie. Do swoich celów badawczych wykorzystuje wcześniej zgromadzone dane, zawarte np. w sprawozdaniach, archiwach, dokumentach. Taki rodzaj obserwacji nie jest jednak typowy dla badań socjologicznych, może być przydatny w innych naukach społecznych takich jak historia czy etnologia.

2. ze względu na sposoby zbierania materiałów

• Kontrolowana - prowadzona jest w oparciu o określone narzędzia systematyzujące, np. kwestionariusze, schematy, normy. Gromadzenie materiałów ma charakter bardziej selektywny i dokonywane jest w oparciu o przygotowaną kategoryzację interesujących badacza zjawisk.

• Niekontrolowana (nieskategoryzowana)- prowadzona jest bez narzędzi systematyzujących. Jest obserwacją planowaną, ale przeprowadzoną swobodnie w sposób jaki prowadzący uzna za właściwy w konkretnym przypadku.

1. ze względu na jawność postępowania badawczego

• Ujawniona - badani wiedzą że są przedmiotem obserwacji; istnieje możliwość nienaturalnego zachowania osób obserwowanych

• Nieujawniona - obserwowani nie wiedzą że są przedmiotem prowadzonych badań; nie peszy obserwowanych co pozwala na uchwycenie ich naturalnego zachowania.

4. ze względu na udział obserwatora w zjawisku obserwowanym

• Uczestnicząca - odnosi się do takiej sytuacji badawczej, gdzie obserwator jest czynnie zaangażowany w życie badanej grupy. Przyjmuje on rolę jednego z je członków i na bieżąco wykonuje związane z tym zadania. Badanie zjawisk obserwowane są od wewnątrz życia grupowego.

• Nieuczestnicząca - badacz pozostaje na zewnątrz zjawiska obserwowanego, lecz ma on swobodę poruszania się w badanym środowisku.

---