ARTHROPODA - STAWONOGI
Zwierzęta posiadające członowane i połączone stawami odnóża.
Najliczniejszy typ zwierząt.
Zawierają 80% wszystkich gatunków zasiedlających ziemię.
Dominują liczebnością populacji.
CHARAKTERYSTYCZNE CECHY STAWONOGÓW:
Ciało dwubocznie symetryczne
Chitynowy szkielet zewnętrzny warunkujący wzrost połączony z procesem linienia; niektóre segmenty łączą się ze sobą (np. u owadów)
Dobrze rozwinięte i wyspecjalizowane układy: ruchu, nerwowy, oddechowy, krwionośny oraz narządy zmysłów;
ROLA MEDYCZNA STAWONOGOW:
Bezpośrednie wywoływanie chorób roślin i zwierząt w tym człowieka
Przenoszenie infekcji lub inwazji
Utrzymywanie w przyrodzie naturalnych rezerwuarów czynników chorobotwórczych
BUDOWA: ciało owadów pokryte jest kutikulą, wytwarzaną przez hipodermy. Rozróznia się u nich trzy okolice ciała: głowę tułów i odwłok.
Na głowie skupione są narządy zmysłów oraz narządy gębowe.
Czułki (antennae) - 1 para odchodzą bocznie od szwów czołowych. Składają się z licznych członów i pokryte są czuciowymi szczecinkami. Pełnią głównie rolę narządów węchowych. Czułki stanowią pierwszą parę przeobrażonych odnóży głowy. Ich dalsze 3 pary - narządy gębowe - zgrupowane sa wokół otworu gębowego, leżącego po stronie brzusznej głowy. Głowa połączona jest z tułowiem przeważnie ruchomo za pomocą cienkiej błony.
Tułów (thorax)- złożony jest z przedtułowia (prothorax), śródtułowia (mesothorax) i zatułowia (metathorax). Powłoki tych segmentów są wzmocnione 4 chitynowymi zgrubiałymi (skleryty): terum (grzbiet), sternum (strona brzuszna) i pleurae (boki). Tułów jest częścią ciała, od której odchodzą narządy ruchu. Z każdym jego pierścieniem połączona jest stawowo jedna para nóg. Nogi składają się z: biodra (coxa), krętarza (trochanter), uda (femur), goleni (tibia) i członowanej stopy (tarsus).
NARZĄDY ODDECHOWE OWADA: składają się one z tchawek i przetchlinek. Tchawki (tracheae) stanowią silnie rozgałęziony układ cewek powstałych przez wpuklenie zewnętrznych powłok ciała. Otwory, które powstają po wpukleniu się tchawki, są zwane przetchlinkami (stigmata, spiracula).
UKŁAD ROZRODCZY OWADA: samica - parzyste jajniki i jajowody. Jajowód otwiera się na zewnątrz otworem płciowym, przez który składane są jaja; samiec - jedna para jąder i odchodzących od nich nasieniowodów które łączą się w jeden wspólny przewód wytryskowy - prącie.
PRZEOBRAŻENIE NIEZUPEŁNE (HETEROMETABOLIA) - z jaj wykluwa się larwa podobna w ogólnych zarysach do postaci dojrzałej. Różni się początkowym stadium rozwoju skrzydeł, niedorozwojem wtórnych cech płciowych, obecnością prowizorycznych narządów larwalnych.
PRZEOBRAŻENIE ZUPEŁNE (HOLOMETABOLIA) - larwa różni się od postaci dojrzaęłj. Nie ma zewnętrznych zawiązków skrzydeł, ma często inną liczbę odnóży. Jajo-gąsienica (larvae)-poczwarka (pupa)-owad dojrzały (imago)
RODZINA: PEDICULIDAE
RODZAJ: PEDICULUS
PEDICULUS HUMANUS CAPITIS - WESZ LUDZKA GŁOWOWA
Gatunek kosmopolityczny, wtórnie bezskrzydły
Umiejscawia się na głowie lub odzieży
Aparat gębowy typu kłująco-ssącego
UMIEJSCOWIENIE: występuje głównie na owłosionej skórze głowy i karku. Jaja wszy głowowej - gnidy przyklejone są do nasady włosa. W miarę jego wzrostu stają się widoczne.
ROZWÓJ: samica składa dziennie 7-10 jaj: ok. 250-400 w ciągu życia. Dorosłe wszy bez żywiciela mogą przeżyć zaledwie 24-48 godz. wszy opuszczają martwego żywiciela lub osobnika z bardzo wysoką temperaturą ciała. Wesz ludzka pobiera przeciętnie 1,19 mg krwi jednorazowo.
OBJAWY WSZAWICY GŁOWOWEJ:
Intensywne swędzenie powierzchni głowy i karku
Występowanie licznych czerwonych śladów (podrażnienie skóry śliną wszy)
Włosy sklejone płynem surowiczym wyciekającym z ranek - kołtun
PEDICULUS HUMANUS CORPORIS JEST WEKTOREM:
Rickettsia provazeki - wywołującej dur (tyfus) plamisty endemiczny- Zakażenie wszy następuje podczas ssania krwi chorej osoby: po wniknięciu do komórek nabłonka wszy riketsje namnażają się - część wydalana jest wraz z kałem. Człowiek zakaża się poprzez wtarcie kału lub zawartości rozgniecionej wszy w rankę
Rickettsia quintana - wywołującej gorączkę pięciodniową
Borrelia recurrentis, B. barbera, B. carteri - wywolujących wszowe dury (tyfusy) powrotne (febris recurrens) - u osób u których infekcja utrzymuje się latami, skóra staje się szorstka, zgrubiała i brazowa na skutek pigmentacji. Tego typu objawy określa się mianem CHOROBY WŁÓCZĘGÓW
U ludzi silnie zawszonych stwierdza się melanodermię, w czasie której hemoglobina krwi zmienia się na inny barwnik - melaninę. Chorzy na melanodermię są pokryci sinymi plamami i strupami.
OBJAWY ZAINFEKOWANIA WSZĄ ODZIEŻOWĄ:
Jaja i postacie ruchliwe na odzieży, ślady zadrapań związane ze swędzeniem w okolicy karku, łopatki i lędźwi
Rozlany obrzęk skóry i wysypka, zwłaszcza przy dużej liczbie pasożytów
Nieznaczne zgrubienie z trwałym odkładaniem się miejscami brunatnego barwnika
PATOGENEZA: ukłucia wszy ludzkiej są zazwyczaj bezbolesne. Na skutek drapania może jednak dojść do wtórnych zakażeń bakteryjnych. Częste żerowanie wszy w nocy, może prowadzić do utraty snu i neurastenii.
DROGI ZAKAŻENIA WSZĄ LUDZKĄ:
Wspólne użytkowanie grzebieni, szczotek do włosów, kapeluszy, plaszczy
Bezpośredni kontakt z zainfekowaną osobą
Dzielenie miejsca do spania
Do czynników ryzyka zaliczamy zagęszczenie ludzi
WESZ GŁOWOWA - rozprzestrzenia się bardzo szybko wśród dzieci przedszkolnych i szkolnych
WESZ ODZIEŻOWA - jej wzmożoną aktywność notuje się w czasie wojen i dużych migracji ludności. Napoleon stracił w Rosji 70% wojska nie w działaniach wojennych lecz powody tyfusu. Porusza się po ubraniu człowieka ok. 33cm na godzinę, a więc mając długość ciała 4mm pokonuje w ciągu minuty odległość równą w przybliżeniu 80-krotnej długości ciała.
RODZINA: PEDUCULIDAE
RODZAJ: PHTHIRUS
PHTHIRUS PUBIS - WESZ ŁONOWA
UMIEJSCOWIENIE- umiejscawiają się w okolicy łonowej i krocza, pod pachami i sporadycznie na rzęsach, brwiach, wąsach i brodzie. Pazur na 2 i 3 parze nóg umożliwia wszy łonowej skuteczne utrzymanie się w miejscach skąpo uwłosionych.
OBJAWY WSZAWICY ŁONOWEJ - PHTHIRIASIS -
Charakterystyczne niebieskawe plamki miejscu ukłucia
Zmiany skórne (egzemy) w okolicach żerowania wszy
Swędzenie (nasilone w nocy)
Wtórne zakażenia bakteryjne na skutek drapania i zanieczyszczenia ranek kałem wszy
DROGI ZARAŻENIA:
Na skutek kontaktów płciowych (!)
Czasami przez kontakt fizyczny z zainfekowanymi przedmiotami: toaletą, siedzeniami, prześcieradłami, ręcznikami
Rzadko - podczas przymierzania ubrań (kostiumów kąpielowych) w sklepie
RODZINA: HAEMATOPINIDAE
RODZAJ: HAEMATOPINUS'
Haematopinus suis - wesz świńska
Haematopinus eurysternus - wesz bydlęca
Haematopinus asini - wesz końska
HAEMATOPINUS SUIS - WESZ ŚWIŃSKA
UMIEJSCOWIENIE: w fałdach skóry szczęk, karku, nasady małżowin usznych, wewnętrzna strona kończyn
OBJAWY: świąd głównie w nocy, zwierzęta ogryzają się oraz ocierają, na skórze wystepują różnej wielkości guzki.
HAEMATOPINUS EURYSTERNUS - WESZ BYDLĘCA
UMIEJSCOWIENIE: W miejscach o gęstym owłosieniu oraz miejscach trudno dostępnych do lizania takich jak uszy i grzbiet
OBJAWY - u zaniedbanych zwierząt stwierdza się świąd, zwierzęta ocieraja się o napotkane przedmioty oraz liżą swym szorstkim językiem dostępne miejsca, co prowadzi do powstania łysin
HAEMATOPINUS ASINI - WESZ KOŃSKA
UMIEJSCOWIENIE: nasada ogona, kłąb, grzywa, u zaniedbanych koni - na całym ciele. Poza żywicielem ginie po 2-3 dniach
OBJAWY: u silnie zarażonych koni występuję świąd, zmuszając je do ocierania się o przegrody, płoty, drzewa itp. Konie wzajemnie się ogryzają, przy silnej inwazji cała siꮜć wygląda jakby posypana kaszą ( z wyłysieniami)
WSZY - PODSUMOWANIE
Są jajorodne, po wylince zarodka w jaju wykluwa się nimfa, która po dalszych 3 wylinkach przeobraża się w postać dojrzałą, na ich organizm najbardziej oddziaływuje temperatura i wilgotność. Mają małą wytrzymałość na podwyższenie temperatury otoczenia, znoszą z kolei krótkotrwałe działanie mrozu. Wszy pobieraja pokarm dopóty, dopóki niestrawiona krew nie zacznie się wydalać przez otwór wydalniczy. U większości gatunków wszy specjalizacja pasożytnicza osiągnęła stopień określany mianem swoistości, czyli żyją jedynie na swoim gatunku żywiciela.
RODZINA: LINOGNATHIDAE
RODZAJ: LINOGNATHUS
Linognathus setosus - wesz psia
Linognathus vituli, ovillus, stenopsis
LINOGNATHUS SETOSUS - WESZ PSIA
UMIEJSCOWIENIE: głowa, szyja, grzbiet, boki, nasada ogona
OBJAWY : niepokój, psy rasowe bezustannie się drapią i ocierają o podłogę. Prowadzi to niekiedy do podrażnienia a nawet zapalenia skóry i przerzedzenia sierści
ROZPOZNAWANIE INWAZJI: polega na stwierdzeniu obecności jaj (gnid) i samych pasożytów, obecność wszy nie wyklucza istnienia świerzbu.
Pomimo tego, że wszy karmia się krwią to objawy kliniczne i przebieg schorzenia przypomina wszołowicę, czynnikiem patogenicznym jest drażniące działanie wydzielanej śliny, wywołującej świąd i tworzenie się grudek. Wszy zwierząt domowych przenoszą m.in. włoskowiec różycy i brucelozę.
WSZOŁY
Narządy gębowe typu gryzącego
Odwłok płaski, owalny
Długość 1-11mm, najczęściej zabarwione, koloru od jasnożółtego do ciemnobrązowego
Otwór gębowy brzuszny, uzbrojony w dwie haczykowatego kształtu żuwaczki na końcu ząbkowane
Karmią się złuszczonym nabłonkiem, piórami, włosem, rzadziej krwią
UMIEJSCOWIENIE - górna część pióra, włosa lub skóra
ROZWÓJ - typ rozwoju - przeobrażenie niezupełne, larwa trzykrotnie linieje, rozwój od jaja do postaci dojrzałej trwa od 3 do 4 tygodni. Liczba składanych jaj waha się od 10 do 30 ( w ten sposób jedna para wszołów może dawać w ciągu kilku miesięcy ponad 100 000 sztuk potomstwa. Larwy wykluwają się po 5-8 dniach od złożenia jaja. Wszoły żyją od kilku tygodni do kilku miesięcy.
INWAZJOLOGIA - wszoły odznaczają się dużą specyficznością, śmierć żywiciela powoduje również śmierć wszołów, wszołowica dotyczy głównie zwierząt utrzymywanych w złych warunkach, natomiast latem ich populacja zmniejsza się z powodu wzrostu temperatury skóry, bowiem większość ich larw ginie w temperaturze 37,8°C.
OBJAWY - podobne do wszawicy, czynnikiem patogennym jest ruch pasożytów, powodujący niepokój zwierząt ocieranie się o napotkane przedmioty, ogryzanie i drapanie swędzących części ciała. Przy intensywnej inwazji może powstać w ten sposób zapalenie skóry, nastroszenie i zmatowienie sierści, wyłysienia, łuszczenie nabłonka, rany i strupy.
Zawszołowienie wpływa ujemnie na wagę co obniża kondycję zwierząt hodowlanych, powoduje obniżenie wydajności mlecznej, a same pasożyty mogą też przenosić choroby zakaźne, poprzez bakterie chorobotwórcze, wirusy i riteksje,
RZĄD: MALLOPHAGA - WSZOŁY
PODRZĄD - AMBLYCERA (pasożyty ptaków i ssaków)
RODZINA - MENOPONIDAE
RODZAJ - MENOPON
MENOPON GALLINAEA
RODZAJ- TRINOTON
MANOPON GALLINAE
Samiec długości 1,8mm, samica 1,7mm,
Lekko zabarwione na kolor żółtawy, z głową trójkątnego kształtu
ŻYWICIEL - kur domowy, kaczka, gołąb
UMIEJSCOWIENIE - na całym ciele na piórach, rzadziej na skórze, samica składa jaja zlepione w grudki.
PODRZĄD - ISCHNOCERA
RODZINA - PHILOPTERIDEA (pasożyt ptaków)
RODZAJ - LIPEURUS
LIPEURUS CAPONIS
RODZAJ - GONIOCOTES
GONIOCOTES GALLINAE
GONIOCOTES GALLINAE
Samiec długości 0,8-0,9mm, samica 1,3 mm
Długość głowy równa jej szerokości, z przednią krawędzią zaokrągloną
Zabarwienie brudnożółte z brunatnymi pasmami
ŻYWICIEL - kur domowy, perliczki
UMIEJSCOWIENIE - pióra
LIPEURUS CAPONIS
Samiec długości 2,2mm, samica 2,5mm
Kształt ciała wąski, wydłużony, głowa półkolista
ŻYWICIEL - kur domowy, perliczka, bażanty
UMIEJSCOWIENIE - pióra
RODZINA - TRICHODECTIDAE (pasożyt ssaków)
RODZAJ - TRICHODECTES
TRICHODECTES CANIS
RODZAJ - FELICOLA
FELICOLA SUBROSTRATUS
RODZAJ - BOVICOLA
BOVICOLA BOVIS, BOVICOLA OVIS, BOVICOLA CAPRAE
RODZAJ - WERNECKIELLA
WERNECKIELLA EQUI
TRICHODECTES CANIS
Samiec długości 1,7mm, samica 1,9mm
Głowa prawie kwadratowa, nieco szersza niż jej długość, lekko wcięta na przednim końcu
ŻYWICIEL - pies, kot (młode, zaniedbane)
UMIEJSCOWIENIE - włosy, głownie na głowie i szyi
WERNECKIELLA EQUI
Samiec długości 1,6mm, samica 1,9mm
Długość głowy rowan jej szerokości
ŻYWICIEL - koń, osioł, poza żywicielem wszoł żyje do 10 dni
UMIEJSCOWIENIE - szyja i kłąb, przy intensywnej inwazji na całym ciele
INWAZJOLOGIA - odżywia się głównie włosami, złuszczonym naskórkiem a także strupami i płynem wyciekowym. Mogą przenosić wirusy niedokrwistości zakaźnej koni
W przypadku intensywnej inwazji przemieszczające się owady powodują niepokój zwierząt i świąd. Mogą wypadać włosy. W wyniku drapania i ocierania tworzą się strupy i wyłysienia.
ROZWÓJ - z jaj przylepionych do podstawy włosów, po 5-8 dniach wykluwają się larwy, które po dwukrotnej lince osiągają dojrzałość płciową. Cały rozwój trwa 3-4 tygodnie.
PCHŁY
CHARAKTERYSTYKA
Ciało silnie schitynizowane i spłaszczone bocznie
Długie skoczne nogi
Brak oczu złożonych
Narządy gębowe kłująco-ssące
Głowa z widocznymi grzebieniami
Na wardze dolnej pchły (labium) są osadzone głaszczki, na przekroju lekko wklęsłe, które połączone razem tworzą rynienkę, w której przesuwają się żuwaczki i warga górna tworzące razem tzw. klujkę.
Gardziel pchły działa na podobieństwo pompy ssącej
Epidemiologicznie, ważną rzeczą jest właściwość pcheł do szybkiej defekacji, zwłaszcza po pierwszym ssaniu krwi
Pchły żyją dłużej w niskiej temperaturze niż w wysokiej, na długość życia wpływa dodatkowo wysoki stopień wilgotności. Dlatego też, wilgotne lato sprzyja namnożeniu pcheł.
Pchła dziurkuje naszą skórę w regularnych rzędach i pije krew przez 20do 150 minut. W akcie ukłucia i pobrania krwi niderlandzki zoolog Midas Dekkers doszukajże się erotyzmu - „przenoszenie naszej krwi na ssącego insekta ma coś ze stosunku płciowego. Zwierzę wbija w nas swój kłujący organ i wytryskuje”
RODZINA: PULICIDE
RODZAJ: CTENOCEPHALIDES
CTENOCEPHALIDES CANIS - PCHŁA PSIA
CTENOCEPHALIDES FELIS - PCHŁA KOCIA
RODZAJ: XENOPSYLLA
XENOPSYLLA CHEOPIS - PCHŁA SZCZURZA
CTENOCEPHALIDES CANIS - PCHŁA PSIA
Samiec długości 1,5-2,2 mm, samica od 2,8 do 3,0mm
ŻYWICIEL - pies oraz kot, szczur, mysz
UMIEJSCOWIENIE - u psów chorych, pozostających bez ruchu, jaja pcheł składane są na skórze również rozwijają się larwy
CTENOCEPHALIDES FELIS - PCHŁA KOCIA
Samiec długości 1,5mm, samica od 2,5 do 3,2mm
ŻYWICIEL - kot, ponadto psy, szczury i inne gryzonie, człowiek
XENOPSYLLA CHEOPIS - PCHŁA SZCZURZA (PCHŁA DŻUMOWA)
Pchła „bezgrzebieniowa”
ŻYWICIEL - szczur wędrowny, śniady i myszy
INWAZJOLOGIA - X.cheopis występuje najczęściej w krajach o ciepłym klimacie. Pochodzi z Indii, skąd została zawleczona na szczurze wędrownym. Jej rozwój przebiega najlepiej w temp. 21-27°C, jednakże warunki nowoczesnego budownictwa umożliwiają tej pchle zaadaptowanie się i życie w chłodnym klimacie. W Polsce notowana na terenie Gdyni. Pchły gryzoni mogą pozostawiać w opuszczonych gniazdach żywicieli do 10 miesięcy bez pokarmu, zachowując w ten sposób zdolność do przenoszenia zarazków na zwierzęta osiedlające się w następnym sezonie. X. Cheops jest najważniejszym przenosicielem pałeczek dżumy - Yersinia pestis - ze szczurów na ludzi.
OBJAWY - Na początku choroby puchną węzłach chłonne i pękają po 5-7 dniach. 10 do 15% chorych umiera, ponieważ bakterie zatruwają ich krew, jeżeli opanują ich pluca to ludzie zarażają się wzajemnie droga kropekową.
„Czarna śmierć” wyludniła w 3 pandemiach w średniowieczu całe połacie Europy. Dla tych którzy przeżyli, rozpoczęła się nowa epoka: renesans. Zarazki dżumy nie zostały wytępione. PATOGENEZA - Występują nadal na wielu terenach USA, Kazachstanu, Chin, Indii itp. Żyją w szczurach, wiewiórkach ziemnych i innych dzikich gryzoniach i są przenoszone przez pchły tych zwierząt. Zarazki przyklejają się do aparatów gębowych lub zatykaja jelito pchły: pchła wymiotuje i wypluwa bakterie do rany gospodarza. Dżuma szukała schronienia u człowieka, dopiero wtedy, gdy szczur umierał już na zarazę i jego wygłodzone pchły rzucały się na psy, koty lub ludzi.
RODZINA: LEPTOPSYLLIDAE
RODZAJ” LEPTOPSYLLA
LEPTOPSYLLA SEGNIS - PCHŁA MYSIA
RODZINA: CERATOPHYLLIDAE
RODZAJ: CERATOPHYLLUS
CERATOPHYLLUS GALIINAE
CERATOPHYLLUS GALIINAE
Samiec długości 2-2,5mm, samica od 2,5 do 3,5mm
ŻYWICIEL - kur domowy oraz liczne ptaki domowe i dzikie, częsta u gołębi
UMIEJSCOWIENIE - skóra
CHOROBOTWÓRCZOŚĆ - ukłucie powoduje świąd, zwłaszcza dokuczliwy dla kur wysiadujących jaja.
RZĄD - APHANIPTERA
(SIPHONAPTERA) - PCHŁY
RODZINA - PULICIDE
RODZAJ - PULEX
PULEX IRRITANS - PCHŁA LUDZKA
PULEX IRRITANS - PCHŁA LUDZKA
ROZWÓJ - jedna samica składa około 400-500 jaj, z których po 3-10 dniach wykluwają się LARWY. Okres larwalny (3 linki) trwa 7-14 dni (zakres od 9 do 202 dni) i powstaje POCZWARKA. Poczwarka otoczona jest oprzędem i drobinami kurzu. OWAD DOSKONAŁY wychodzi z oprzędu po 7-10 dniach (zakres od 7 do 239 dni).
Pchła dorosła karmiona krwią człowieka (doświadczalnie) żyje ponad 500dni, a bez pokarmu 125 dni.
BEZPOŚREDNIE NASTĘPSTWA ŻEROWANIA PCHEŁ:
Różowe plamki, z małym, ciemnym krwawym punkcikiem w środku; po kilkanaście, położone blisko jedne obok drugich
Wykwit ten początkowo silnie swędzący utrzymuje się do 3 dni.
U osób wrażliwych mogą pojawiać się pokrzywkowate bąble lub rozlane rumienie
Wiele osób wrażliwych po około 1-2 latach zatraca prawie zdolność reagowania na dalsze ukłucia
MIEJSCA WSKAŹNIKOWE U LUDZI:
Na osłoniętych dzieżą częściach ciała, zwłaszcza okolica pasa, barków i bioder
Na nogach
INWAZJOLOGIA- larwy pcheł żyją w miejscach gdzie gromadzi się kurz, a które sprząta się rzadko: w szczelinach podłóg, pod dywanami, w starych materacach itp. Licznie mogą pojawiać się dorosłe pchły i ich larwy w teatrach, kinach, kościołach itp.
Obecność pcheł w mieszkaniu można stwierdzić m.in. na podstawie plamek kału na pościeli.
To, że pchła ludzka spędza większość czasu nie na swoim gospodarzu lecz na podłodze stał się w dobie odkurzacza jej przekleństwem, ponieważ jej gniazdo z jajeczkami i larwami stało się łatwą zdobyczą. Kocie kocyki i psie kosze stanowią dalece spokojniejsze biotypy z dobrymi szansami na rozwój.
Pulex irritans jest wektorem pałeczek Francisella tularensis wywołujących u ludzi tularemię.
CIEKAWOSTKA - kto w dzisiejszych czasach złapie pchłę ludzką P. irritans zdobędzie rarytas zoologiczny. Jest to gatunek zagrożony w Europie wyginięciem, który znika w worku odkurzacza. Czołowi parazytolodzy postanowili wpisać P. irritans na czerwona listę zagrożonych zwierząt i roślin.
RODZINA: TUNGIDAE
RODZAJ: TUNGA
TUNGA PENETRANS - PCHŁA PIASKOWA
WYSTĘPOWANIE: tropikalne i subtropikalne tereny Ameryki stąd została zawleczona do Afryki; spotykana również w Indiach i Chinach. Mogą wystepować masowo na plażach, w stajniach, gniazdach zwierząt i zaniedbanych higienicznie domach
ROZWÓJ- samica składa na zewnątrz kilka tysięcy jaj opuszcza żywiciela i ginie.
OBJAWY - pasożytowaniu pchły towarzyszy bardzo silny świąd oraz stan zapalny. Podrażnienie skóry prowadzi nieraz do obrzeków i bolesnych owrzodzeń. W Ameryce Płd, często zdarza się powikłanie tężcem lub zgorzela gazową. Może dojść do samoistnej amputacji palców u nóg.
PCHŁY JAKO PRZENOSICIELE CHORÓB:
Dżuma
Tularemia
Bruceloza
Wąglik
Trąd ludzi i szczurów
Dur plamisty
Dur endemiczny szczurzy
Nosacizna rzekoma
Salmonelloza
Myksomatoza królików
Trypanosomy
Kokcydia
Larwy Dipylidium caninum, Hymenolepis diminuta, Hymenolepis fraterna
PRZYKŁADOWE SUBSTANCJĘ I PREPARATY PRZECIWPCHELNE:
Karbaryl
Bromfenwinfos
Imidakloprid
Lufenuron
Fipronil
Insektycydy pyretridowe
Awermektyna
Pyretryna i pyretroidy
Preparaty fosforoorganiczne
ATOPOWE ZAPALENIE SKÓRY - są często wywołane przez pchły. Najczęściej występują one u psów jako- ALERGICZNE PCHLE ZAPALENIE SKÓRY, gdyż stwierdzono u nich wrodzoną predyspozycję do wystepowania tych schorzeń. Jest to nadwrażliwość na substancję zawart e wydzielinach pcheł - Ctenocepalides felis, C. canis, Pulex irritans.
APZS jest alergią swoista Typu I - alergia typu wczesnego czyli anafilaksja i typu IV - alergia typu późnego, komórkowa (skórna nadwrażliwość bazofilia). Zależy ona od Igi i IgG, a polega na uwalnianiu mediatorów - amin, Alergia + IgE - receptory komórek tucznych i granulocytów zasadochłonnych - wiązanie z antygenem = uwalnianie ciał czynnych. Alergenem jest hapten zawarty w ślinie pcheł, który łączy się z młodym, słabo spolimeryzowanym kolagenem skóry wytwarzając pełny alergen. Najbardziej narażone na APZS są psy ras długowłosych. Stan nadwrażliwości i towarzyszący mu Silnu świąd mogą utrzymywać się ponad 4 tygodnie przy całkowitym braku ponownych ukłuć przez pchły.
OBJAWY - nadmierny świąd skóry przejawiający się ciągłym drapaniem (postawa gitarzysty), wygryzaniem się w okolicy grzbietu, łap, pachwin. Psy często wycieraja się o różne przedmioty, meble. Występują też krostowate wypryski a nastepnie sączące się rany.
W przebiegu choroby możemy zaobserwować cztery stadia:
Stadium świądowe- świąd skóry, bez zmian chorobowych, może wystapić rumień ruchomy i niezbyt nasilony
Stadium świądowo-rumieniowe- pies jest bardzo wrażliwy na dotyk w okolicy grzbietowej (przeczulica skórna). Zmiany rumieniowate lokalizuja się u podstawy ogona, w okolicy krzyzowo-lędżwiowej, na wewnętrznej i zewnętrznej powierzchni ud, brzucha, okolicy odbytu i zewnętrznych narządach płciowych
stadium samouszkodzenia skóry - świąd prowadzi do uszkodzeń skóry, które ulegają często wtórnym infekcją i przekształcaja się w ostre sączące, powierzchowne zapalenie skóry
stadium przewlekłe - choroba leczona nieskutecznie prowadzi do powstania trwałych zmian skórnych, objawiających się zgrubieniem i zliszajowaceniem skóry. Często towarzyszy temu przebarwienie, wyłysienie, zły stan włosa, łojotok, wtórne ropne zapalenie skóry.
ROZPOZNANIE RÓŻNICOWE:
wszawica i wszołowica
świerzb drążący
chejletieloza
otodektoza (inwazja Otodectes cynotis)
trombikuloza
piodermie powierzchowne
grzybice skórne
atopowe zapalenie skóry
nietolerancja pokarmowa
polekowe zmiany skórne
pęcherzyca liściasta\
Przy dokładnej obserwacji skóry można dostrzec pchły lub ich odchody. Odchody wyglądają jak czarne grudki ziemi. Po wyczesaniu ich na mokrą białą bibułę dają czerwone zabarwienie - jedna z metod diagnostycznych.
LECZENIE: podstawą lecenia APZS jest walka z czynnikiem wywołującym chorobę, a więc walka z pchłami. Obecnie na naszym rynku jest sporo preparatów przeciwpchelnych w różnych formach - szampony, pudry, aerozole, obroże, spot-on do zakraplania na skóre. Oprócz walki z pchłami należy równocześnie likwidować ich larwy w środowisku domowym (poprzez regulatory wzrostu owadów np. metoprem lub lufenuron per os). Preparaty spot-on wchłaniają się do tzw. filtra skórnego zwierzęcia i są stale wydzielane przez gruczoły łojowe. W związku z tym chronią zwierzę przez okres działania preparatu (ok. 1 m-c)
GZY
RZĄD: DIPTERA - DWUSKRZYDŁE (MUCHÓWKI)
RODZINA: OESTRIDAE
PODRODZINA: OESTRINAE (STRZYKACZE)
RODZAJ: OESTRUS
OESTRUS OVIS - GIEZ OWCZY
Samice gza (muchówki) osiągają długość 10-12mm, są szarożółte, o przezroczystych skrzydłach, głowa duża, tułów szary, pokryty czarnymi guzkami, odwłok bladożółty.
ŻYWICIEL - owca
ROZWÓJ - Samica Oestrus ovis żyje kilka dni i w tym czasie jest zdolna złożyć do 600 larw. Do otworów nosowych lub w ich okolice wstrzykuje po 30-40 larw. Larwy są biernie wciągane do jamy nosowej, a następnie pełzną do zatoki czołowej gdzie zimują.
Następnego roku, dojrzałe larwy wypadają do jamy nosowej, a następnie wskutek parskania na zewnątrz. Przepoczwarzenia zachodzi w ziemi, w naszych warunkach klimatycznych loty samic rozpoczynają się od czerwca i trwają przez większą część lata. Larwy w zatokach przebywają około 9-10 miesięcy i rosną do 20-30mm długości. Niekiedy wnikają przez kość sitową do jamy mózgowej. Czasami umiejscawiają się w gardle, tchawicy i oskrzelach. Następnie wracają do jam nosowych (zwykle od III do V) które opuszczają czynnie lub biernie (przez kichanie, parskanie). Larwy są barwy żółtej, spłaszczone brzusznie, powierzchnia segmentów pokryta jest kolcami. Segment głowowy zaopatrzony jest po stronie brzusznej w dwa czarne haki. Następnie larwy po opuszczeniu przewodów nosowych zagrzebują się w ziemi i przekształcają do stadium poczwarki. Dojrzały owad wylęga się po około 2-6 tygodniach. Cały cykl rozwojowy trwa około 1 roku. Przy przedostaniu się larw do jamy czaszkowej pojawia się zespół objawów nerwowych określanych jako „kołowacizna rzekoma”.
PATOGENEZA - larwy w miejscach bytowania są przyczyną stanów zapalnych błony śluzowej.
OBAJWY KLINICZNE - wypływ z nosa, śluzowy, śluzowo-ropny, niekiedy z domieszką krwi. Występują utrudnienia w oddychaniu i kaszel. Intensywna inwazja może być przyczyna utraty apetytu, wychudzenia, a nawet śmierci zwierząt.
DIAGNOSTYKA - w diagnostyce różnicowej należy uwzględnić cenurozę!!! („suchy nos” - „mokry nos”)
RHINOESTRUS PURPUREUS - GIEZ KOŃSKI JAMOWY (rinoestroza, gzawica nosowo-gardłowa)
Dojrzałe gzy długości 8-11 mm, brunatnopurpurowe, koniec odwłoka ścięty i pokryty plamami. Larwy osiągają długość 17 mm, segment głowowy zaopatrzony w 2 haki
Samica gza żyje około 25 dni i w tym czasie jest zdolna złożyć do 800 larw, loty odbywają się przez całe lato
ŻYWICIEL - koń
UMIEJSCOWIENIE LARW - głównie w kości sitowej, rzadziej w gardle, zatoce klinowej i jamach nosowych
ROZWÓJ - samice gza składają do worka spojówkowego lub nozdrzy koni każdorazowo około 40 larw. Larwy migrują do miejsca swego bytowania gdzie rosną i dwukrotnie linieją. Po 9-10 miesiącach opuszczają żywiciela i ulegają przepoczwarzeniu w glebie.
OBJAWY KLINICZNE - wypływ z nosa: śluzowy, śluzowo-ropny, niekiedy z domieszką krwi. Występują utrudnienia w oddychaniu i kaszel. . Intensywna inwazja może być przyczyna utraty apetytu, wychudzenia, a nawet śmierci zwierząt
RZĄD: DIPTERA - DWUSKRZYDŁE (muchówki)
RODZINA: OESTRIDAE
PODRODZINA: HYPODERMATINAE
RODZAJ: HYPODERMA
HYPODERMA BOVIS - GIEZ BYDLĘCY DUŻY
HYPODERMA LINEATUM - GIEZ BYDLĘCY MAŁY
HYPODERMA BOVIS - GIEZ BYDLĘCY DUŻY
ROZWÓJ - w ciągu 4-7 dni z jaj wylęgają się larwy I stadium, mające około 0,7mm długości. Larwy przy użyciu narządów gębowych i enzymów proteolitycznych wnikają przez skórę do tkanki podskórnej. Nastepnie przez 3-4 miesiące odbywają wędrówkę wzdłuż powięzi splotów nerwowo-naczyniowych do kanału kręgowego, gdzie umiejscawiają się w tkance tłuszczowej nadoponowej i przebywają tam przez 3-5 miesięcy (od XII do III/IV). Około III/IV larwy L1 opuszczają kanał kręgowy, fedrują wzdłuż gałązek grzbietowych nerwów odchodzących od rdzenia kręgowego i usadawiają się w tkance łącznej pod skórą grzbietu. Po około 7-8 dniach linieją i przekształcają się w L2. L2 drążą otwory w skórze grzbietu i zaczynają oddychanie tlenem atmosferycznym. Po 30 dniach po pierwszej lince ma miejsce druga linka i powstają larwy L3, które osiągają długość nawet 30mm. Mają one kształt wydłużonej baryłki. Larwy L3 pozostają pod skórą grzbietu od 7 do 10 tygodni, powodując powstanie na grzbiecie guzów. Na początku czerwca larwy L3 opuszczają guzy gzowe, wypadają, zagrzebują się w ziemi i przechodzą w stadium poczwarki (trwa to od 4 do 6 tygodni). Po tym okresie, w ciepłe dni z poczwarki wychodzą uskrzydlone owady, które odbywają loty godowe i kopulują.
HYPODERMA LINEATUM - GIEZ BYDLĘCY MAŁY
ROZWÓJ - w przypadku H. lineatum jaja składane są rzędem na jednym włosie (od 5 do 20) na przednich nogach i przedniej części ciała. Następnie larwy migrują ze skóry do ściany przełyku, a następnie pod skórą grzbietu.
Głównie różnice w cyklu rozwojowym H. lineatum w stosunku do H. bovis
Samica H. lineatum składa rzędem 5-20 jaj na jednym włosie
Jaja są składane głównie na przednicj kończynach i przedpiersiu
Larwy L1 usadawiają się w ścianie przełyku
Larwy L2 są krótsze i bardziej krępe niż larwy gza dużego
Końcowy cykl rozwojowy gza małego jest krótszy niż gza dużego, a otwory w skórze grzbietu bydła pojawiają się od połowu II do połowy III
Okres dojrzewania larw gza małego pod skórą jest krótszy i trwa około 7 tygodni (gza dużego - do 10 tygodni)
Okres wypadania larw L3 spod skóry jest krótszy i trwa od IV do drugiej połowy V
Występowanie samej muchówki ogranicza się tylko do czerwca
OBRAZ KLINICZNY - u bydła mlecznego dochodzi do spadku mleczności, u zwierząt rzeźnych do zahamowania przyrostów wagowych. Larwy na szlakach swych wędrówek powodują zmiany patologiczne okolicznych tkanek w postaci żółtozielono zabarwionych korytarzy (prawdopodobnie odchodami larw), obecność galaretowatego wysięku w tkance podskórnej (H. bovis) lub podśluzówce przełyku (H. lineatum) a nawet zmian martwicowych w tkance mięśniowej. Intensywna inwazja larw H. bovis w kanale kręgowym może prowadzić do niedowładów, a nawet porażeń tylnych kończyn.
Obecność larw H.lineatum w podśluzówce przełyku może spowodować zwężenie jego światła (na skutek procesów zalanych i obrzęków) i trudności w przełykaniu. Obecność larw pod skórą powoduje największe szkody w obrębie najwartościowszych partii skóry (dziurawienie i bliznowacenie uszkodzonych miejsc). W trakcie nieumiejętnego wyciskania larw z guzów występują przypadki szoku anafilaktycznego wywołanego wchłanianiem się obcego białka z rozgniecionych larw w trakcie wyciskania.
ROZPOZNAWANIE - przyżyciowe rozpoznawanie hypodermatozy jest możliwe w okresie wiosenno-letnim i polega na stwierdzeniu w skórze grzbietu obecności guzów z larwami gzów. W pełni lata można również stwierdzić. Rozpoznawanie sekcyjne opiera ise na stwierdzeniu w okresie wiosenno-letnim larw w tkance podskórnej grzbietu, a w okresie zimy w innych zmienionych patologicznie tkankach, głównie w tkance tłuszczowej nadoponowej kanału kręgowego (H. bovis) i ścianie przełyku (H. lineatum).
TRUDNOŚCI W ZWALCZANIU GZAWICY:
Wynikaja one z powodu:
Łatwości przenoszenia się inwazji (uskrzydlone gzy mogą pokonywać odległości do 5 km w poszukiwaniu żywicieli)
Dużej płodności samic
Bardzo długiego okresu prepatentengo inwazji i krótkiego patentnego
Konieczność leczenia przed pojawieniem się objawów klinicznych (guzów gzowych)
Konieczność przestrzegania okresów karencji po zastosowaniu insektycydów (szczególnie u krów mlecznych)
Do zwalczani gzów podskórnych stosuje się głównie iwermektynę, doramektynę lub moksydektynę, można też zastosować eprinomektynę pour on. Należy unikać leczenia w okresie gdy larwy są w kanale kręgowym ponieważ rozpad grozi wystąpieniem objawów nerwowych.
RODZINA: GASTEROPHILIDAE - GZY
RODZAJ: GASTEROPHILUS - GIEZ
G. intestinalis - giez jelitowy
G. pecorum - giez kolcogłowy
G. veterinus - giez dwunastnicy
G. nigricornis - giez czarnorogi
G. haemorrhoidalis - giez odbytnicy
G. inermis - giez prostnicy
GZAWICA ŻOŁĄDKOWO-JELITOWA (GASTEROFILOZA)
Owady dość duże, od 12 do 15mm gęsto owłosione, pokładełko długie i zagięty odwłok, zabarwione żóławo-brunatno-czarno, skrzydła przezroczyste z ciemnymi plamami.
Znajdujące się w żołądku larwy III stadium, długości 20mm, są zwężone w przednim końcu ciała i zbudowane z 12 segmentów, uzbrojone na brzegu dość dużymi kolcami
ROZWÓJ NA PRZYKŁADZIE G. INTESTINALIS: samica od 12 do 15mm długości, ciało zabarwione żółto-bruntano-czarno, narządy gębowe uwstecznione. Pokładełko długie, zagięte pod odwłok. Jaja 1,25 mm długości, są stożkowatego kształtu, poprzeczni prążkowane. Samice w okresie lipiec- sierpień składają 900-1500 jaj na włosach przednich kończyn, w okolicy barków i na bokach ciała. W ciagu 1-2 tygodni rozwija się w jaju larwa L1. podczas picia wody, ogryzania, lizania przez konia swędzących miejsc następuje wykluwanie się larw, które dostają się do jamy ustnej wędrując wydrążonymi w skórze korytarzami i nastepnie wnikają w błonę śluzową języka. Tam pozostaja przez 21-28 dni, przekształcają się w larwy L2, które opuszczaja język, zostają połykane i umiejscawiaja się w żołądku, na blonie śluzowej części wpustowej. Larwy przebywaja w żołądku około 9-10 miesięcy, rosna i po drugiej lince osiagają stadium larwalne L3. larwy L3 przeczepione do błony sluzowej żołądka wywołują zapalenie, a nawet perforację. Może to doprowadzić do zapalenia otrzewnej, objawów morzyskowych, a nawet śmierci. Po odczepieniu się larw pozostają wgłębienia, które bliznowacieją. silna inwazja zaburza czynność gruczołów wydzielniczych błony śluzowej, a larwy przyczepione w odźwierniku zakłócają przesuwanie się pokarmu, dojrzałe L3 opuszczaja w końcu wiosny lub na początku lata żywiciela i wraz z kałem wydostaja się do środowiska zewnętrznego a tam przekształcaja się poczwarkę. Okres poczwarki trwa od 3 do 7 tygodni, a loty postaci imago obserwuje się w lipcu i sierpniu. W naszym klimacie samice gzów pojawiaja się na pastwiskach w pełni lata. Okres życia dojrzałych samic waha się w granicach 14029 dni i ogranicza się wyłącznie do rozmnażania. Wykształcona w jaju larwa G. intestinali zachowuje swoja żywotność do 90 dni. Samice G. haemorrhoidalis składają jaja w okolicy twarzowej, głownie na włosach i skórze warg, G. inermis na policzkach, G. Nasali okolica żuchwy, G. intestinalis na kończynie piersiowej, G. pecorum - na źdźbłach traw. Larwy L2 G. intestinalis, G. haemorrhoidalis i G. pecorum przechodzą do żołądka, G. Nasalis i G. pecorum do dwunastnicy, G. inrmis i G. haemorrhoidalis do prostnicy. G. intestinalis jest głównym gatunkiem gza występującym w Polsce.
PATOGENEZA: Larwy L1 bytując w obrębie jamy ustnej powoduja jej zapalenie. Larwy L3 na błonach śluzowych róznych odcinków przewodu pokarmowego powoduja ubytki nabłonka, co objawia się obecnościa okrągłych, kraterowatych wgłebień, z oznakami wytwórczego zapalenia na obwodzie (nadżerki)
OBAJWY KLINICZNE: często inwazja przebiega bezobjawowo. Intensywna, dlugo trwająca inwazja prowadzi do utraty apatytu, osłabienia słonności do morzysk. Ponadto w okresie wędrówki larw stwierdza się zmiany zapalne na skórze głowy oraz błonie śluzowej jamy ustnej.
ROZPOZNAWANIE - BADANIA PRZYZYCIOWE - zwykle bywa przypadkowe, w trakcie badania rektalnego lub płukania żołądka, niekiedy larwy wydalane z kałem
ZWALCZANIE: iwermektyna, moksydektyna, preparaty fosforoorganiczne,
GROMADA: ARACHNOIDEA - PAJĘCZAKI
RZĄD: ACARINA - ROZTOCZE
PODRZĄD: SARCOPTIFORMES
NADRODZINA: ACARIDIAE
RODZINA: SARCOPTIDAE
SARCOPTES SPP. - ŚWIERZBOWCE DRĄŻĄCE
Pasożyty o obłym kształcie ciała, niesegmentowane. Powłoki poprzecznie prążkowane, miejscami pokryte kolcami lub łuskami, kończyny krótkie.
Sarcoptes scabiei var. hominis
Sarcoptes scabiei var. equi
Sarcoptes scabiei var. ovis
Sarcoptes scabiei var. caprae
Sarcoptes scabiei var. suis
Sarcoptes scabiei var. canis
Sarcoptes scabiei var. caniculi
LOKALIZACJA ŚWIERZBOWCÓW DRĄŻĄCYCH:
Końskie - głowa (łuki nadoczodołowe, małżowiny uszne, wargi), szyja i kłąb, następnie całe ciało
Owcze - głowa (wargi, nozdrza, małżowiny uszne), czasami na zginaczowej powierzchni stawów nadgarstkowych i skokowych.
Psie - głowa (łuki nadoczodołowe, podstawa małżowin usznych, grzbiet nosa), przedpiersie, podbrzusze, wewnętrzna powierzchnia ud, następnie całe ciało
Kocie - kark, małżowiny uszne, następnie cała głowa i wreszcie cała powierzchnia ciała
CHOROBOTWÓRCZOŚĆ: Świerzbowce drążące osiedlają się w dolnych warstwach warstwy rogowej naskórka. Jako pokarm służą im młode komórki naskórka i płyn tkankowy. Działanie chorobotwórcze polega na mechanicznym drażnieniu skóry przez : przegryzające się” pasożyty, których ciało pokryte jest łuskami i szczecinkami. Świąd powodowany jest też przez wsączaną w skórę wydzielinę, mającą właściwości drażniące. Część samic wnika do mieszków włosowych, pomiędzy zewnętrzną a wewnętrzną pochewkę korzenia włosa, co powoduje jego „podminowanie” i wypadanie. Początkowo pojawia się drobny guzek, który przekształca się w pęcherzyk wypełniony surowiczym płynem. Po pęknięciu pęcherzyka płyn zasycha, tworząc strup wraz ze złuszczonymi zrogowaciałymi komórkami. Drażniące działanie śliny świerzbowca pobudza naskórek do szybkiego, jednak niepełnego rogowacenia i tworzenia się warstw łusek. To nieprawidłowe ich narastanie, powoduje utworzenie się na powierzchni skóry coraz grubszej, zrogowaciałej, gąbczastej warstwy, tylko miejscami połączonej z naskórkiem. Zmiany chorobowe sięgają głębiej, wyrażając się zapalnym nacieczeniem pochewki włosa, w wyniku czego wypadają włosy. Powstają drobne łysinki o nieregularnym zarysie, które zlewając się tworzą większe. Postępujące zmian skóry prowadzą do upośledzenia przemiany gazowej. Podściółka tłuszczowa zanika, na skutek czego skóra ulega sfałdowaniu. Stopniowo, mogą dołączyć się ropne procesy zapalne skóry.
ROZPOZNANIE RÓŻNICOWE:
Nietolerancja pokarmowa
Zapalenie skóry na tle Malassezia pachydermatis
Zapalenie skóry na tle Pelodera strongyloides
Nadwrażliwość na ukąszenia pcheł
Atopowe zapalenie skóry
LECZENIE: Konieczne jest leczenie akarycydami zwierząt chorych oraz wszystkich osobników mających z nimi kontakt. Zwykle skuteczne są stosowane miejscowo związki fosforoorganiczne lub miejscowo albo ogólnie iwermektyna , podawane dwukrotnie lub trzykrotnie co dwa tygodnie. Stosować preparaty roztoczobójcze w otoczeniu zwierząt!
RODZINA: SARCOTIDAE
RODZAJ: NOTOEDRES
Notoedres cati
RODZINA: KNEMIDOCOPTIDAE
RODZAJ: KNEMIDOCOPTES
Knemidocoptes mutant
Knemidocoptes gallinae
NOTOEDRES CATI
Świerzb notoedryczny (notoedroza)
Samiec dł. 145-150 μm, zapłodniona samica 215-230 μm, kształt ciała zaokrąglony
Na powierzchni grzbietowej obecne są tępe łuski i delikatne kolce.
ROZWÓJ: Pasożyt ten może zarazić przejściowo psa, konia, a nawet człowieka. Proces drążenia korytarzy w skórze trwa od 25 minut do 4,5 godziny. Cały rozwój przebiega na ogół w ciągu 3 tygodni, a samice żyją od 2 do 3 tygodni.
ZMIANY: (najpierw w postaci rumieniowego oraz grudkowego zapalenia skóry) powstają początkowo na karku i małżowinach usznych, rozprzestrzeniając się na całą głowę i wreszcie na całą powierzchnię ciała. W cięższych przypadkach zmiany chorobowe dotyczą również powiek i nozdrzy. Drobne guzki wielkości główki szpilki, przekształcają się w szarawe zlewające się strupy, z którymi zlepiają się włosy. Właściwe łysinki powstają rzadziej, ale sierść ulega przerzedzeniu. Skóra traci elastyczność i ulega sfałdowaniu. U chorego kota obserwuje się posmutnienie, chudnięcie i wreszcie wyniszczenie prowadzące do zejścia śmiertelnego.
CNEMIDOCOPTES MUTANS
Samiec dł. 190-200 μm, samica 408-440 μm
ŻYWICIEL: kur domowy, indyk, bażanty, gołąb, papugi i niektóre ptaki śpiewające
UMIEJSCOWIENIE: nogi - w dół od stawu skokowego, włącznie z palcami
PATOGENEZA: Świerzb kończyn ptaków, za pomocą szczękoczułków pasożyty drążą korytarze pod łuskami pokrywającymi powierzchnie nóg, powodując podrażnienie i zapalenie skóry. W wyniku tego procesu następuje łuszczenie się skóry. Zbierające się stopniowo pod łuskami warstwy złuszczonego naskórka podminowują je coraz głębiej, powodując ich odstawienie od skóry. Drażniąca wydzielina gruczołów nogogłaszczkowych powoduje wydzielanie surowiczego płynu, który zlepia złuszczone masy naskórka. Proces chorobowy rozwija się powoli i prowadzi do tworzenia się żółtawych, grubych strupów. Wewnątrz niech znajdują się kręte korytarze z pasożytami. Nogi ptaków wyglądają jak gdyby obsypane wapnem („wapienna nóżka”). Świąd jest na ogół mierny. Nagromadzenie się strupów w okolicy stawów utrudnia ruchy i powoduje kulawiznę. Po 6 miesiącach rozwijający się proces chorobowy prowadzi do ogólnego wyniszczenia i czasami zejść śmiertelnych. Świerzb nóg drobiu jest mało zaraźliwy. Często w jednym stadzie choruje kilka, inne natomiast pozostaja zdrowe.
CNEMIDOCOPTES GALLINAE
Samiec długość 170-180μm, zapłodniona samica 310-350 μm
UMIEJSCOWIENIE: skóra u nasady piór
ROZWÓJ - żyworodne
ŚWIRZB OPIERZONYCH CZEŚCI CIAŁA: zmiany występują początkowo w okolicy krzyżowej, rozszerzając się na pozostałe części ciała. Niekiedy proces chorobowy zaczyna się od szyi i głowy. Pasożyty wnikają do dudki pióra. Pióra łatwo się łamią i zostają wyskubywane przez ptaki, co może przejść w przyzwyczajenie. Pióra skrzydeł i ogona pozostają jednak nietknięteTen typ świerzbu jest bardzo zaraźliwy.
RODZINA: PSOROPTIDAE
PSOROPTES SPP. - ŚWIERZBOWCE NASKÓRNE
Psoroptes equi
Psoroptes ovis
Psoroptes cuniculi
Duże świerzbowce, których przylgi osadzone są na długiej, rozczłonowanej szypułce, z długimi szczękoczułkami, przeznaczone do nakłuwania skóry.
ROZWÓJ: z jaj w ciągu 1-3 dni wykluwaja się larwy. Po 2-3 dniach larwa linieje, przechodząc w stadium nimfy (protonympha), po 3-4 dniach, ponowna linka prowadzi do powstania nimfy II (deutonympha), czyli niedojrzałej samicy. Nastepuje ponowna linka, w dzień później samica rozpoczyna składać jaja. Cały okres rozwojowy trwa 8-9 dni. Samica żyje 30-40 dni, składając dziennie po 5 jaj.
PSOROPTES OVIS - ŚWIERZB OWCZY NASKÓRNY
W wyniku nakłuwania skóry i ssania chłonki powstają drobne guzki wielkości ziarna soczewicy. Guzki te łączą się ze sobą. Płyn surowiczy wysychając tworzy grube stupy, pod którymi żyją kolonie świerzbowców. Pogrubiające się strupy podminowują włos, powodując wypadanie wełny całymi płatami, wystepuje nieznośny świąd, owce ogryzają się i ocierają o napotkane przedmioty. Skóra ulega zgubieniu, a po bokach ciala zwisają płaty wpadniętej wełny.
Lokalizacja świerzbowców naskórnych:
Końskie - okolice grzywy i nasady ogona, następnie na boki ciala
Owcze - zwykle wogół barków, grzbiet, okolica krzyzowa, boki ciała, pierś
Psie i kocie - zewnętrzny przewód słuchowy, rzadziej inne części ciała.
PSOROPTES EQUI - ŚWIERZBOWIEC NASKÓRNY KOŃSKI
Żyje koloniami w złuszczonym naskórku. W miejscu opadniętych przez świerzbowiec pojawiają się najpierw guzki i pęcherzyki, w których po pęknięciu wydziela się surowiczy płyn, który zasychając tworzy grube strupy. Następuje wypadanie sierści i tworzenie się rozległych łysin. Nieznośny świąd zmusza konie do ocierania się, co powoduje zrywanie strupów i wydzielanie się surowiczego płynu o odrażającej woni.
PSOROPTES CUNICULI - ŚWIERZBOWIEC NASKÓRNY KRÓLIKÓW
Samiec długości 520-620 μm, zapłodniona samica 670-780 μm
ŻYWICIEL - królik, koza, owca, koń.
ROZWÓJ - pełny cykl rozwojowy trwa około 3 tygodni.
PATOGENEZA: pasożyty usadawiają się na wewnętrznej powierzchni małżowiny usznej, powodując silny świąd. Chore króliki drapią uszy tylnymi nogami, potrząsając głową lub trzymając skrzywioną na jedną stronę. Zlepione strupy tworzą gruby czop. Niekiedy świerzbowce wnikają do ucha środkowego, a nawet wewnętrznego. W tym przypadku powstają poważne zaburzenia nerwowe, a szyja ulega tak poważnemu skręceniu, że żuchwa zajmuje miejsce szczęki (!).
RODZINA: PSOROPTIDAE
RODZAJ: CHORIOPTES
Szczękoczułki przystosowane do żucia. Szypułki, na których sa osadzone przylgi, krotkie, nierozczłonowane. Karmią się złuszczonym nabłonkiem
CHORIOPTES BOVIS - ŚWIERZBOWIEC PĘCINOWY
Samiec długości 280-330 μm, zapłodniona samica 360-390 μm
ŻYWICIEL - bydło, koń, owca, koza, królik
UMIEJSCOWIENIE - skóra dolnych części kończyn ssaków
ROZWÓJ - pełny cykl rozwojowy trwa średnio 19-23 dni. Samica składa jaja w ciągu 3-16 dni. Po jednym na dobę, pozostając przy życiu około 3 tygodni.
ŚWIERZB PĘCINOWY KONI
PATOGENEZA: ze zgięcia pęcinowego świerzbowce mogą rozprzestrzeniać się w kierunku stawu skokowego i nadgarstkowego. W opdaniętych miejscach skóra łuszczy się, a w stdium zaawansowanym powstają strupy i zgrubienia skóry. W zgięciu pęcinowym mogą tworzyć się brodawkowate, zrogowaciałe narośla. Całość objawów przypomina obraz grudy, z którym to schorzeniem lakarze mylą często świerzb pęcinowy. Konie w stajni przestępują z nogi na nogę ocieraja kończyny o siebie lub ogryzają dostępne miejsca.
RODZAJ:OTODECTES
Otodectes cynotis - świerzbowiec uszny
OTODECTES CYNOTIS - ŚWIERZBOWIEC USZNY
Samiec długości 350-380 μm, zapłodniona samia 460-530 μm
ŻYWICIEL - pies, kot, lis, fretka i inne mięsożerne
UMIEJSCOWIENIE - zewnętrzny przewód słuchowy, rzadziej inne części ciała
ŚWIERZB USZNY MIĘSOŻERNYCH
Pasożyt żywi się złuszczonym nabłonkiem. Poruszanie się ich w zewnętrznych przewodach słuchowych, wywołuje obfite wydzielanie woskowiny, która zlega i rozkłada się, powodując dalsze podrażnienie przewodu, spotęgowane drapaniem ucha. W czasie rozgrzewania się psów, np. p dłuższym biegu, wzmaga się silny świąd wyrażający się potrząsaniem głowy, skomleniem lub wyciem. Niekiedy dochodzi do ataków rzekomo padaczkowych. Świerzb uszny występuje najczęściej u długowłosych ras psów ze zwisającymi uszami.
ROZPOZNAWANIE: w zewnętrznym przewodzie słuchowym stwierdza się czekoladowej barwy woskowinę, w przypadku niewielkiego wysięku ściany przewodu pokryte są jakby pudrem, złożonym z licznych pasożytów. Do potwierdzenia rozpoznania konieczne jest zbadanie zeskrobin!
LECZENIE: leczenie polega na starannym oczyszczeniu przewodu słuchowego zewnętrznego (usunięcie woskowny za pomocą oleju parafinowego) i zastosowaniu jednego z akarycydów, najlepiej w postaci emulsji lub zawiesiny w oleju parafin
RODZINA: CHEYLETIELLIDAE
CHEYLETIELLA SPP.
Cheyletiella yasguri (psy)
Cheyletiella blakei (koty)
Cheyletiella parasitivorax (króliki)
Pasożyty łatwe do rozpoznania dzięki haczykom (hakom) widocznym na odnóżach gębowych (głaszczkach)
Ludzie przebywający z zarażonymi zwierzętami ulegają zarażeniu w 30-40% przypadków
CHEYLETIELLOZA - „wędrujący łupież” („walking dandruff”), samice składają jaja pojedynczo, które za pomocą oprzędu przytwierdzaja do włosów. Z jaja wykluwaja się nimfa, a cały cykl rozwojowy trwa około 5 tygodni (21-35 dni). Osobniki dorosłe żyją przeciętnie 2 tygodnie, bytując w zagłębieniach naskórka. Pasożyty mogą przeżywać poza żywicielem od 2 do 14 dni. U psów i królików charakterystycznym objawem klinicznym objawem klinicznym jest stan keratołojotokowy w okolicy grzbietowej.
ROZPOZNAWANIE INWAZJI: wyczesując sierść i łupież na ciemne tło, wyczesz sierści, łupież i włosy należy zalać 10% NaOH i po 30-40 minutach odwirować. Supernatant odpipetować i dodać do osadu nasycony roztwór cukru. Po kilku godzinach przenieść ezą powierzchniową warstwę płynu na szkiełko podstawowe i oglądać, pobrać materiał ze skóry i włosów za pomocą przezroczystej taśmy klejącej, następnie przykleić ją do szkiełka podstawowego i oglądać („Scorch-Test”), wyskubać włosy i umieścić je między 2 szkiełka podstawowe i oglądać w poszukiwaniu jaj roztoczy owiniętych kokonem.
ROZPOZNAWANIE RÓŻNICOWE:
Nadwrażliwość na uklucia pchel
Bakteryjne zapalenie mieszków włosowych
Wszawica i wszołowica
Atopowe zapalenie skóry
Grzybica skóry
Nużyca (demodekoza) i otodektoza
Nietolerancja pokarmowa
Niedobory żywieniowe (NNKT)
Psychodermatozy
LECZENIE-
Raz w tygodniu przez 4-5 tygodni szampony z siarczkiem selenu
Rozcieńczona pyretryna
Trzykrotne kąpiele w amitrazie, powtarzane co 2 tygodnie, dla psów dorosłych
Iwermetyna sub. cut. Trzykrotnie co 2 tygodnie
ROZPOZNAWANIE INWAZJI ŚWIERZBOWCÓW - Badanie metodą Stefańskiego - głębokie zeskrobiny pobrane z miejsc świeżych zmian przy świerzbie drążącym i nużycy oraz nieco płytsze przy świerzbowcach naskórnych. Zeskrobiny do badań pobieramy ostrym skalpelem z pogranicza skóry chorobowo zmienionej i zdrowej, aż do warstwy skóry właściwej, tj, do pokazania się kropli krwi w miejscu pobrania zeskrobin. W celu łatwiejszego odnalezienia roztoczy zeskrobiny dokładnie rozdrabnia się igłami preparacyjnymi na płytce Petrirgo, a następnie zalewa 5% roztworem KOH. Po 0,5-1 godzinnej inkubacji w 37°C próby bada się pod lupą lub mikroskopem.
NEOTROMBICULA AUTUMNALIS
Przewężone pośrodku ciało formy dorosłej nadaje im kształt ósemkowatey. Długość samicy 2 mm, barwy kremowej. Larwa długości 225 μm, jest owalnego kształtu, barwy czerwonopomarańczowej.
CHOROBOTWÓRCZOŚĆ: napastujące larwy pozostają na żywicielu w ciagu 3-4 dni. W miejscu przyczepu larwy jej gruczoły ślinowe wydzielają drażniącą substancję, powodując powstawanie na skórze żywiciela guzów i krost.
ŻYWICIEL: tylko larwy wiodą pasożytniczy tryb życia, napastując najczęściej małe ssaki (kret, królik, zając, jeż , pies, kot) oraz człowiek.
UMIEJSCOWIENIE: dorosłe roztocze żyją w ziemi larwy natomiast przytwierdzają się do skóry usadawiając się często pomiędzy palcami.
PATOGENEZA: larwy powodują dotkliwy świąd. W miejscach opadniętych (przestrzeń międzypalcowa, brzuch, okolice małżowin usznych) widać zaczerwienienie skóry, guzki i krosty.
ROZPOZNAWANIE: obecność charakterystycznych, szybko poruszających się czerwonych larw.
NUŻEŃCE I ŃUŻYCE
RZĄD: ACARINA - ROZTOCZE
PODRZĄD: TROMBIDIFORMES
NADRODZINA: PROSTIGMATA
RODZINA: DEMODICIDAE
RODZAJ: DEMODEX - NUŻENIEC
Demodex canis
Demodex cati
Demodex bovis
Demodex ovis
Demodex equi
Demodex cuniculi
Demodex caprae
Demodex folliculorum
DEMODEX CANIS
Długości od 0,25 do 0,30 mm. całkowity rozwój trwa 3 tygodnie, zapłodnienie ma miejsce na powierzchni skóry.
Zarażenie nastepuje tylko przez bezpośredni kontakt zwierzęcia chorego ze zdrowym. Najbardziej wrażliwe są psy podczas zmiany uzębienia w okresie dojrzewania i porodu.
UMIEJSCOWIENIE: mieszki złosowe, gruczoły łojowe. Spotykane również jako wewnętrzne pasożyty w węzłach chłonnych, stad mogą dostać się do krwi, a stąd do trzewi. Przy umiarkowanej inwazji bytują w głębi mieszków włosowych, u nasady włosa, przy intensywnej inwazji wnikają do gruczołów łojowych. Nużeńce osiedlają się początkowo w miejscach słabo owłosionych lub nieowłosionych, na powiekach, górnej wardze, aby rozszerzyć się na nos, czoło i uszy, a następnie na szyję, boki tułowia i łopatki, w jednym mieszku włosowym może ich być do 200 osobników!
OBJAWY KLINICZNE NUŻYCY (DEMODEKOZY):
Postać bezwysiękowa (łuszcząca) - demodicosis squamosa
Miejscowa (występuje zwykle u młodych psów, poniżej 1,5 roku życia)
Uogólniona (rozsiana)
Postać ropna (krostowa) - pyodemodicosis
Postać bezwysiękowa rozwija się powoli. Występuje przerzedzenie włosów. Sąsiednie łysinki stopniowo zlewaja się. Łysiny te są wyraźnie ograniczone i lekko zaczerwienione (przeciwnie niż przy świerzbie). Na brzegach włosy łatwo wypadają. Świąd jest mierny, a nawet może wcale nie występować ( w przeciwieństwie do świerzbu). Charakterystyczne jest również łuszczenie się naskórka.
W postaci ropnej na obrzekniętej i zaczerwienionej skórze pojawiaja się drobne krosty, wielkości ziarna konopi. Po naciśnięciu krosty wydostaje się ropna wydzielina, zawierająca nużeńce i ich jaja. Na skutek złej przemiany gazowej, skóra traci elastyczność, ulega sfałdowaniu i otrębiastemu złuszczeniu. Obrzękłe są również okoliczne węzły chłonne. Zwierzę chudnie, skóra jego wydziela cuchnącą woń, a cały organizm ulega wyniszczeniu.
DEMODEX CATI
U kotów stwierdza się 3 gatunki nużeńca:
Demodex cati, Demodex gatki i gatunek mniemający jeszcze nazwy.
D. cati jest morfologicznie zbliżony do D. canis natomiast D. gatki ma znacznie krótszy odwłok co ułatwia identyfikację.
UMIEJSCOWIENIE: Demodex cati bytuje w mieszkach włosowych, a Demodex gatki wystepuje w warstwie rogowej naskórka.
OBJAWY: do występienia objawów klinicznych nużycy u kotów wymagana jest obecność czynników sprzyjających. Zalicz się do nich infekcje wirusowe, np. zakażenia wirusem FIV, FIP lub FeLV, zaburzenia hormonalne (cukrzyca lub nadczynność kory nadnerczy), choroby autoimmunologiczne (toczeń rumieniowaty), przewlekłe choroby górnych dróg oddechowych, toksoplazmozę oraz nowotwory. Stwierdzono występowanie predyspozycji rasowej do wystepowania choroby - częściej obserwuje się ją u kotów syjamskich i burmańskich niż innych ras. Nie stwierdzono predyspozycji związanych z wiekiem lub płcią.
ROZPOZNANIE RÓŻNICOWE:
Grzybice skórne
Zapalenie gruczołów łojowych
Powierzchowne lub głębokie ropne zapalenie skóry
Dermatozy cynkozależne
Wyłysienia plackowate
Głębokie zakażenie grzybicze
Pęcherzyca liściasta
Młodzieńcze zapalenie wielokomórkowe
Ziarniak grzybiasty
PUNKTY KLUCZOWE: jedna z najcięższych dermatoz nienowotworowych , konieczna jest zatem odpowiednia edukacja i dobry kontakt z właścicielem zwierzęcia. Nie należy zapomnieć o ponownych badaniach klinicznych chorych psów oraz wykonywaniu zeskrobin.
DEMODEX FOLLICULORUM - NUŻENIEC LUDZKI
Bardzo drobne roztocze długości 0,1-0,4 mm, kosmopolityczny, stały pasożyt skórny człowieka
UMIEJSCOWIENIE: torebki włosów i gruczołów łojowych, zwłaszcza okolicy ust i nosa. Spotykany w tzw. „zaskórnikach: i wykwitach trądziku.
PATOGENEZA: U ludzi pasozytuje D. folliculorum i D. brevis. Ocenia się, że w większych skupiskach zarażonych nimi jest od 42 do 82% populacji. Działanie chorobotwórcze spowodowane jest mechanicznym blokowaniem ujść gruczołów łojowych, reakcją typu ciała obcego, przenoszeniem bakterii, stymulacja układu odpornościowego przez roztocza lub ich odchody. Ze względu na wszechobecność pasożyta (u ludzi), dopiero jego większa liczebność decyduje o patogenności,. Jako graniczę normy przyjęto 5 osobników Demodex na 1 cm2 skóry pacjenta.
RODZINA: ARGASIDAE - OBRZEŻKOWATE, KLESZCZE MIĘKKIE
Kleszcze o skórzastych, ziarniastych powłokach ciała, pokrytych brodawkami, pozbawione tarczki grzbietowej. Przylgi szczątkowe lub brak. Przedni i tylny koniec
ciała zaokrąglony.
ARGAS REFLEXUS - OBRZEŻEK GOŁĘBI
ARGAS PERSICUS
Głodna samica 5mm długości i 3 mm szerokości
Samice nie zwiększają swojej objętości w takim stopniu jak kleszcze z rodziny Ixodidae, ssą bowiem krew na podobieństwo pluskiew, to znaczy krótko.
ŻYWICIEL: gołąb, rzadzej kury, kaczki, gęsi i inne ptaki domowe
UMIEJSCOWIENIE: skóra, głównie okolica szyi i piersi.
CHARAKTERYSTYKA: Jest on pasożytem czasowym, zamieszkującym gołębniki i napastującym gołębie tylko w nocy. Cechuje go niezwykła wytrzymałość na głód- w opuszczonych gołębnikach pozostaje przy życiu w ciągu kilku lat. W miastach występuje na wieżach, strychach, poddaszach kościołów, biurowców i domów. W ciągu dnia kryje się w szczelinach. W przypadku braku żywicieli właściwych mogą atakować ludzi.
ROZWÓJ: samica składa 50-80 jaj. Larwy wykluwają się po około 14-20 dniach i przytwierdzają się żywiciela, ssąc krew przez7 dni, po czym po dalszych 12 dniach linieją już poza żywicielem przechodząc w stadium nimfy, a następnie dojrzałego kleszcza.
CHOROBOTWÓRCZOŚĆ: szczególnie wrażliwe sąmłode gołębie, które niekiedy masowo giną na skutek utraty krwi. Silnie opadnięte ptaki gorzej się niosą i nieregularnie siedzą na jajach. U atakowanych ludzi wywołuja reakcję alergiczne (obrzęk z rumieniem, świąd, ból, gorączkę, osłabienie) i zatrucia (nudności, biegunka, zawroty i bóle głowy, omdlenia)
OBJAWY POKŁUCIA PRZEZ OBRZEŻKI:
Ukłucie bezbolesne, silna, miejscowa reakcja skóry, wykwit, rumień, obrzęk skóry, świąd, utrzymujący się nawet kilka miesięcy
Wtórne zakażenia bakteryjne na skutek drapania
Często gorączka, nudności, biegunka, zawroty i bóle głowy
Omdlenia o róznym stopniu nasilenia
Może dojść do wstrząsu anafilaktycznego
ARGAS REFLEXUS JEST REZERWUAREM I PRZENOSICIELEM:
Wirusowego kleszczowego zapalenia mózgu
Gorączki Q (grypa bałkańska) - coxiella burnetii
Salmonellozy ptasiej (salmonella enteritidis)
Boreliozy ptasiej (Borrelia anserina)
A. reflexus zaliczany jest do gatunków mogących powodować paraliż kleszczowy
RODZAJ: IXODES
Ixodes ricinus - kleszcz pastwiskowy, pospolity
Ixodes hexagonus - kleszcz jeżowy
RODZAJ: RHIPICEPHALUS
Rhipicephalus sanguineus - brązowy kleszcz psi, kleszcz brunatny, kleszcz psiarniowy
RODZAJ: DERMACENTOR
Dermacentor marginatus - kleszcz lasostepowy
Dermacentor reticulatus - kleszcz łąkowy
RODZAJ: HYALOMA (HYALOMMA)
Hyaloma marginatum - kleszcz wędrowny
IXODES RICINUS - KLESZCZ PASTWISKOWY, POSPOLITY
Jednokrotne żerowanie, do syta w każdym stadium rozwojowym
Larwy piją krew 2-11 dni, Nimfy 2-24 dni, Samice 6-35 dni
Trójżywicielowy gatunek o barwie ciała od jasno- do ciemnobrązowej
Samica wielkości 3-3,5x1,5-2mm, gnatosoma długości 0,5-1mm, po nassaniu się krwi samica osiąga wielkość 12x9mm-upodabnia się wtedy do nasiona rącznika pospolitego (Ricinus communis)
Larwa - sześcionożna, nimfa - ośmionożna
WYSTĘPOWANIE: w Polsce pospolity preferuje lasy liściaste i mieszane,miejsca wysokiej wilgotności względnej (80-95%) unika środowisk suchych oraz moczarów i torfowisk. Jego wystepowanie ma charakter „mozaikowy”, jest bardzo wrażliwy na wysychanie, mało ruchliwy (przemieszcza się na odległość do kilku metrów), skupia się wzdłuż leżnych ścieżek i szlaków dzikich zwierząt, unika odsłoniętych przestrzeni
MIEJSCA ŻEROWANIA KLESZCZY U LUDZI:
Na granicy owłosienia głowy (dzieci)
Na uszach
Pod pachami
Pod sutkami
W pachwinach
W fałdach pośladkowych
Na genitaliach
Na nogach
ROZWÓJ - samice po kopulacji na żywicielu lub w środowisku i po nassaniu się krwi opuszczają żywiciela i po 4-27 dniach składają jaja u podstawy traw zlepione wydzieliną gruczołu znajdującego się nad ryjkiem. Po około 30 dniach z jaj wylęgają się 6- nożna larwy i atakuja drobne ssaki lub gady, po nassaniu się krwi larwy opadają na ziemie. W ciągu 4-8 tygodni larwy przekształcają się w 8-nożne nimfy, które atakują kolejnych żywicieli - większe ssaki (króliki, zające) i ssą krew przez 4-7 dni. Następnie opuszczają żywiciela i na okres 8-12 tygodni przechodzą w stan spoczynku. Nastepnie zachodzi linienie i powstaja dorosłe kleszcze.
INWAZJOLOGIA:
kleszcze są okresowymi pasożytami zwierzęcia,
przez większość życia pozostają poza żywicielem,
długość cyklu rozwojowego zależy od warunków środowiskowych (wilgotności i temperatur), dostępności do żywicieli(przejście w kolejne stadium rozwojowe wymaga pobrania krwi)
w strefie klimatu umiarkowanego cały cykl rozwojowy może się przedłużyć do czterech lat!
Wszystkie stadia rozwojowe cechuje duża odporność na głów - larwy mogą pozostać bez pokarmu przez 570 dni, nimfy 540 dni, dorosłe kleszcze 810 dni
W naszych warunkach klimatycznych wystepują dwa szczyty aktywności kleszczy: wiosenny (kwiecień-maj)i jesienny (sierpień- wrzesień)
PATOGENEZA: kleszcze mechanicznie drażnią skórę żywiciela, pobierają krew, wprowadzają wraz ze śliną substancje działające drażniąco i alergizująco
BEZPOŚREDNIE NASTĘPSTWO ŻEROWANIA KLESZCZY: świąd, reakcja alergiczna, jarząca się ranka, nacieki, ziarniaki, możliwość wtórnego zakażenia bakteryjnego
IXODES HEXAGONUS -kleszcz jeżowy
RIPICEPHALUS SANGIUNEUS - brązowy kleszcz psi
DERMACENTOR VARIABILIS - ryjek, tarczka i nogi pokryte jasnymi plamami z metalicznym połyskiem
DERMACENTOR RETICULATUS - kleszcz łąkowy - na tarczce widoczny ornament barwy mlecznej
HYALOMA MARGINATUM - kleszcz wędrowny - zwykle dwużywicielowy
BOOPHILUS SPP. - kleszcz jednozywicielowy
Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM)
Ostra wirusowa choroba zakaźna, dotyczy głownie OUN. Chorobę wywołuje flawiwirus (wirus z rodziny Flaviviridae). Wirus szybko traci zakaźność przez wysuszenie, pasteryzację lub przez poddanie go działaniu środków chemicznych, w normalnych warunkach może żyć wiele miesięcy w mleku i maśle. W Europie wiele rodzajów kleszczy może przenosić wirus zapalenia mózgu, ale największe znaczenie ma tylko kleszcz pospolity (Ixodes ricinus). Chorują dzieci i dorośli w wielu od 3 do 80 lat (najczęściej w wieku 15-5 lat), u części osób choroba przebiega łagodnie w innych przypadkach przebieg jest dwufazowy.
Pierwsza faza choroby - po 7-14 dniach od kontaktu z kleszczem przebiega z gorączką oraz objawami podobnymi do gryp, objawy utrzymują się około tygodnia.
Druga faza choroby - po kilku dniach lepszego samopoczucia, z bólami głowy, gorączką, wymiotami, nudnościami, utratą przytomności i zespołem objawów neurologicznych
Choroby psów przenoszone przez kleszcze
babeszjoza
erlichioza (riketsje bytujące w krwinkach białych i płytkach krwi)
borelioza (krętki żyjące pozakomórkowo)
hemobartoneloza (bakterie - Haemobartonella spp. Żyjące na błonie komórkowej erytrocytów)
hepatozooza
Przenoszenie patogenów przez kleszcze:
Ixodes ricinus - Borrelia burgdorferi
Rhipicephalus sanguineus - Babusia spp., Coxiella burnetti, Ehrlicha canis, Hepatozoon canis, Pasteurella tularensis
Dermacentor andersoni: Babusia canis, Coxiella burnetti, gorączka Gór Skalistych
Krętki Borrelia burgdorferi sensu lato wywołują boreliozę z Lyme:
B. burgdorferi sensu stricto - zapalenie stawów
B. afzelii - przewlekłe zanikowe zapalenie dystalnych części kończyn
B. garinii - neuroborelioza
B. valaisiana
B. lusitaniae
Pierwszym objawem zarażenia B. burgdorfer s.l. najczęściej jest rumień wędrujący (erytema chronicum migrans)
Usuwanie kleszczy:
Kierunek wykręcania - w lewo - ponieważ elementy tnące (ząbki na zewnętrznych pochewkach szczęk) mają prawoskrętne ułożenie. Najlepszą jednak metodą jest odsysanie kleszczy np. przyrządami Anty-kleszcz lub Aspivenin. Kleszcz wbitego w ciało należy uchwycić tuż przy skórze i wyciągnąć zdecydowanym ruchem, lekko obracając w stronę przeciwną do ruchu wskazówek zegara.
RZĄD: ACARINA - ROZTOCZE
PODRZĄD: MESOSTIGMATA
RODZINA: GAMASIDAE
RODZAJ: DERMANYSSUS - PTASZYŃCE
DERMANYSSUS GALLINAE - PTASZYNIEC (KLESZCZYK PTASI)
DERMANYSSUS GALLINAE - PTASZYNIEC (KLESZCZYK PTASI)
Szary roztocz, wielkości około 0,5-0,6 mm, a po nassaniu się krwi długości około 1mm i BARWY CZERWONEJ.
Atakuje wiele gatunków ptaków dzikich i udomowionych, wiele gatunków ssaków, a także ludzi.
Jego cechą charakterystyczną jest bardzo krótki cykl rozwojowy.
ROZWÓJ: krótki cykl rozwojowy, w sprzyjających warunkach trwa tylko 7 dni. Stadiami pasożytniczymi (hematofagami) są nimfy i dojrzałe roztocza. Ptaszyńce atakują ptaki przeważnie nocą, w ciągu dnia kryją się w szparach pomieszczeń i gniazdach, gdzie osiągają olbrzymią niekiedy liczebność. U zaatakowanych ptaków obserwuje się nasilony niepokój, szczególnie wieczorem i w nocy. Mechaniczne drażnienie skóry, jej nakłuwanie i toksyczne działanie śliny powoduje powstawanie stanów zapalnych skóry i świąd. Ptaki porzucają lęgi. Pojawia się anemia i wychudzenie. Obniża się nieśność, a jaja są często zdeformowane. Występuje duszność i masowe niekiedy padnięcia młodych ptaków. Ptaszyńce mogą być przenosicielami różnych patogennych bakterii, riketsji i wirusów.
ZWALCZANIE INWAZJI: jest bardzo trudne, składa się na to kilka przyczyn:
Okresowe tylko występowanie pasożytów na ptakach ( z reguły tylko nocą)
Krótki cykl rozwojowy pasożytów i związana z tym możliwość szybkiej odbudowy populacji.
Ukrywanie się pasożytów w miejscach trudno dostępnych dla insektycydów
Brak bezpiecznych i skutecznych środków roztoczobójczych, które mogłyby być zastosowane w obecności ptaków w fermie
VARROA DESTRUCTOR - ROZTOCZE
Powoduje warrozę
0,2-0,3mm
U pszczół i czerwu
Odżywia się hemolimfą
Roztocze wchodzi na lary pszczół
Najpierw atakuje czerw trutowy a potem pszczeli
RZĄD: DIPTERA (DWUSKRZYDŁE LUB MUCHÓWKI)
Obejmuje ponad 50000 gatunków
Rozwój zupełny (holometaboliczny): jajo-larwa-poczwarka-imago
Liczba stadiów larwalnych może być różna:
-komary -4
-muchy - 3
-ślepaki - 6-7
PODRZĄD: NEMATOCERA (DWUCZUŁKIE)
RODZINA: CULICIDAE (KOMARY)
PODRODZINA: ANOPHELINAE, CULICINAE
CHARAKTERYSTYKA KOMARÓW:
Komary rozprzestrzenione są na całej kuli ziemskiej. Wystepują zarówno z dala od siedzib ludzkich jak również w miastach i wsiach. Można je spotkać w siedliskach leśnych, stepowych, na terenach nizinnych i w górach. Na świecie wykazano obecność ponad 3200 gatunków komarów. W Eurropie100 gatunków, w Polsce 47, należących do 6 rodzajów:
Aedes
Anopheles
Coquillettidia
Culem
Culiseta
Ochlerotatus
Tylko samice komarów pobierają krew, która jest im niezbędna jako źródło białka potrzebnego do rozwoju jaj. Samice odżywiają się sokami roślinnymi i nektarem kwiatów. Samice wabi głownie kwas mlekowy (składnik potu żywiciela)
Wydychany CO2. Pobierając krew samica wydziela feromon, który wabi inne samice. Im więcej samic żeruje, tym więcej przylatuje nowych. Poszczególne gatunki mogą mieć swoich żywicieli głównych:
Ludzi - gatunki antropofilne
Inne ssaki (bydło, zwierzyna płowa, zwierzęta domowe) - gatunki zoofilie
Ptaki - gatunki ornitofilne
ZNACZENIE MEDYCZNE KOMARÓW:
Bezpośrednia dokuczliwość- swędzenie spowodowane wydzieliną gruczołów ślinowych, zawierającą antykoagulacyjne polipeptydy, wywołujące u żywicieli reakcję alergiczne
ANOPHELES SPP. - KOMAR WIDLISZI
CHARAKTERYSTYKA: wektor malarii - na świecie umiera rocznie ponad 1 milion osób a 300-500 mln choruje. W 1968r. WHO uznała Polskę za kraj wolny od malarii endemicznej (rodzimej) wciąż występuje - Anopheles messeae, jak to również potencjalny wektor w ognisku malarii lotniskowej. W 1977r. w Europie zanotowano 68 przypadków zachorowań na malarię lotniskową spowodowaną przez ukłucie komara, który przeleciał samolotem ze strefy endemicznej. Komary wektorują szereg arbowirusów np. Tahyna (TAH), Calovo (CVO). LEdnice (LED), Ocklebo oraz Gorączki Zachodniego Nilu (WNF) (7 zgonów w NY w 2000r, 50 zgonów w Rumuni - 1996r, 40 zgonów w Rosji -1999r.); w strefie tropikalnej ponadto gorączki krwotoczne: dengę oraz żółtą gorączkę. Komary występują w ciepłym klimacie odpowiedzialne są również za przenoszenie filarioz wywołanych przez niecienie Brugia malayi i Wuchereria bancrofti - wywołuje słoniowaciznę. (wektory: Aedes spp., Culem spp., Mansonia spp.)
METODY OCHRONY PRZED KOMARAMI:
Ochrona w pomieszczeniach - siatki w oknach, moskitiery nasączone repelentem
Elektrofumigatory - „wtyczki” do kontaku z repelentem
Insektycydy do stosowania w pomieszczeniach zamkniętych
Ochrona osobista - odpowiedni ubiór, stosowanie repelentów (środków odstraszających, zawierających aktywny składnik, który albo działa odstraszająco, albo powoduje, że samica „nie widzi i nie czuje” żywiciela poprzez zablokowanie odpowiednich receptorów)
ZWALCZANIE KOMARÓW:
Stosowanie preparatów chemicznych- zarówno w stosunku do postaci dorosłych (adultycydy) jak i larw (larwicydy) - metody skuteczne, ale szkodliwe dla środowiska, preparaty chemiczne nie działają wybiorczo, zabijają wszystkie owady, długo ulegają biodegradacji
Metody biologiczne - wykorzystywanie naturalnych wrogów (ryby, nicienie z rodzaju Neaplectana, które pasożytują w larwach komarów) - średnia skuteczność, rzadko warunki pozwalają na ich zastosowanie
Wykorzystanie bakterii Bacillus thuringiensis israelensis - ogromna skuteczność (ok. 99%), działanie wybiórcze tylko na larwy komarów, przyjazna dla środowiska naturalnego, metoda kosztowna - musi być poprzedzona mapowaniem terenu i badaniami faunistycznymi jakościowymi oraz ilościowymi.
Thuridan - zawiera przetrwalniki Bacillus thuringiensis i kryształy delta-endotoksyny (do zwalczania larw much i komarów)
RODZINA: PSYCHODIDAE - ĆMIANKOWATE
PODRODZINA: PSYCHODINAE
Muchówki kosmopolityczne
Ciało pokryte gęstymi włoskami
Skrzydła uniesione do góry
Słabo latają, aktywność dzienna
Masowe napadanie może spowodować silną reakcję alergiczną zwaną na Bliskim Wschodzie chorobą Harara
RODZAJ: PHLEBOTOMUS - ĆMIANKA
Wektoruje narządową i skórną leiszmaniozę - Leiszmania spp. Oraz wirusa gorączki trzydniowej - Papatasi. U wypasanego bydła atakuje pysk, wymiona, srom i nne części ciała okryte cienką skórą. Kłujka ćmianki jest krótsza niż u komarów.
RODZINA: CERATOPOGONIDAE - KUCZMANY
Drobne muchówki, do 4mm długości
Aktywność poranna i zmierzchowa
Na świecie 4000 a w Polsce ok. 50 gatunków z rodzaju Culicoides agresywnych w stosunku do człowieka
Ukłucia wywołują silne odczyny alergiczne: długotrwały świąd (około miesiąca), trudno gojące się rany
RODZINA: TABANIDAE - ŚLEPAKI
Muchówki wielkości do 3 cm, plagowe, narządy gębowe typu tnąco-ssącego
Rozwój trwa od 9 miesięcy do 3 lat w płytkich zbiornikach wodnych, larwy drapieżne, mogą przegryzać skórę człowieka
Szczyt aktywności w południe
Po bolesnym ukłuciu wystepuje świąd
RODZAJ: TABANUS - wektoruje filariozę Loa-Loa, pałeczki tularemi, świdrowce
RODZAJ: CHRYSOPS: filariozę Loa-Loa (jusznica - najczęściej atakuję nad wodą)
RODZINA: GLOSSINIDAE
Muchy Tse-Tse: Glossina palalis - środowisko wilgotne, G. morsitans - środowisko suche, wektorują świdrowce śpiączki afrykańskiej - Trypanosoma gambiense i T. rhodesiense
co 10 dni samica rodzi jedną larwę, która zagrzebuje się w ziemi i przepoczwarza
Tse-Tse poszukują żywiciela wzrokiem, preferują ciemne kolory
RODZINA: MUSCIDAE - MUCHY
Aparat gębowy typu ssąco-liżącego
Najczęściej występują w Stefie klimatu umiarkowanego
Larwy żywą się substancjami płynnymi
Antropofilne
Mogą migrować kilka kilometrów
Muchy mogą mechanicznie przenosić:
Jaja Echinococcus granulosus
Jaja Taenia saginata
Zarazki duru brzusznego
Cholery azjatyckiej
Czerwonki bakteryjnej i pełzakowej
Prątki gruźlicy
RZĄD: DIPTERA - DWUSKRZYDŁE
PODRZĄD - KRÓTKOCZUŁKIE - ŁĘKORYSE
RODZINA - MUSCIDAE - MUCHY
Musca domestica - mucha domowa
Stomoxys calcitrans - bolimuszka
Lyperosia irritans (haematobia serrata) - mucha rogów
RODZINA: CALLIPHORISAE - PLUJKI
Calliphora vomitoria - mucha plujka
Lucilia sericata - mucha zielona
Cecha charakterystyczna- metaliczny połysk
Dorosłe żywią się produktami spożywczymi, chętnie zlizują wydzielinę ropną i krew z ran, jaja składają w pobliżu naturalnych otworów ciała, w ranach, powodując myjozy jelitowe, skórne i mięśniowe
Larwy żywią się obumarłymi szczątkami, wydzieliną ropną itp.,
Przyspieszają gojenie się ran - wydzielają alantoinę
Mechanicznie Calliphoridae mogą przenosić: jaja glist, tasiemców, cysty pierwotniaków
CALLIPHORA VOMITORIA - MUCHA PLUJKA
Duży owad, długości 1 cm, ciało opalizujące w kolorze niebieskim, głowa w niektórych miejscach ma kolor żółty.
Ich larwy zanieczyszczają wydalinami produkty żywnościowe.
Dorosłe wysysają ropę i krew z ran zwierząt i ludzi, wywołują myjozy (myiosis) - muszyce.
ROZWÓJ: mucha plujkaskłada jednorazowo około 200 jaj, po około 8 godzinach do 3 dni wykluwaja się larwy, które po 10 dniach ulegają przepoczwarzeniu, a po 12 dniach wykluwaja się muchy.
MYJOZY - MUSZYCE -są to parazytozy wywołane przez larwy muchówek, które wylęgaja się z jaj złożonych do organizmu żywiciela (często do ropiejących i cuchnących ran zwierząt i ludzi)
RODZINA: SARCOPHAGIDAE - ŚCIERWICE
Sarcophaga carnaria
Wohlfahrtia magnifica
SARCOPHAGA HAEMORRHOIDALIS
Gatunek pospolity, larwożyworodny (jednorazowo samica „rodzi” 20-40 larw)
Larwy rozwijają się w padlinie, kale
Przypadkowo mogą pasożytować w uszach, nosie, jelitach ludzi i zwierząt
Mają charakterystyczne pasy na tułowiu
WOHLFAHRTIA MAGNIFICA
Występują w Europie (Tatry!)
Samica składa ok. 150 larw (1mm) do oczu, uszu, nosa, chętnie do ran
Larwy czynnie wnikają do tkanek (bardzo głęboko)
Niezwykle bolesna myjoza wędrująca, której często towarzyszą ropnie i zgorzel
CHARAKTERYSTYKA: Mucha domowa składa w ciągu swego życia 300-600 jaj (jednorazowo 100-200 jaj). Okres wylęgania zależy głównie od temperatury, np.. w temp. 8-10°C trwa do tygodnia przy 20°C - 22 godziny. Przyjąwszy, że jedna samica złoży tylko 120 jaj, liczba pokole w roku wynosi siedem, otrzymamy, że jedna para much zdolna jest wyprodukować pod koniec sezonu 5 580 000 000 much!!!
ROZWÓJ: Muchy rozwijaja się każdej substancji ulegającej fermentacji, najczęściej jednak składają jaja na nawozie, głównie trzody chlewnej. Jaja, długości 1mm są białawe wydłużone i nieco wygięte. Wykluwają się larwy o wielkości 2mm, dochodzące do 10-12mm w ciągu kilku dni. Stadium poczwarki trwa kilka dni.
STOMOXYS CALCITRANS - BOLIMUSZKA (SYN. MUCHA STAJENNA)
Zbliżona wielkością i wyglądem do muchy domowej (do 6mm)
Zabarwiona na kolor ciemno-brunatny, na tułowiu widoczne są 4 ciemnobrązowe linie. Od innych much odróżnia ją stercząca do przodu klujka, służąca do przekuwania skóry zwierząt i ludzi (tnie bardzo boleśnie)
ROZWÓJ: Samica składa do 90 jaj w nawozie. Najlepszy jest dla niej nawoz wysuszony, wymieszany ze słomą. Pełny cykl rozwojowy przebiega w ciągu 21-30 dni. Dorosla żyje kilka tygodni. Przenosi wiele niebezpiecznych patogenów (np. wirus niedokrwistości zakaźnej koni, zarazki ospy drobiu, różycy, świdrowców, niektórych tasiemców drobiu lub nicieni koni (Habronema microstoma)
LUCILIA SERICATA - MUCHA ZIELONA
Długość 6-10 mm, podobna do muchy domowej, od której można ja odróżnić po metalicznym połysku zielonkawo opalizujących skrzydłach.
Jej jaja składane są na mięsie, na padłych zwierzętach, w ranach ludzi i zwierząt oraz otworach naturalnych. Wylęgnięte larwy mogą powodować muszycę skórne, jelitowe i moczowo-płciowe. Składa około 3000 jaj, w temp. 35°C a jaj wykluwają ise larwy już po kilku godzinach. Składa jaja nawet na wełnie owiec, zanieczyszczonej odchodami lub krwią. Jaja składane sa głownie w okolicy odbytu, na głowie, po kastracji na mosznie. Wylęgające się larwy zagłębiając się w skórę niszczą ją i powodują śmierć owiec.
LYPEROSIA IRRITANS (HAEMATOBIA SERRATA) - HORN FLY („MUCHA ROGÓW”)
Długość 3,5-5mm, z ciemnymi czułkami i głaszczkami oraz żółtawymi przezmiankami
Atakują głównie bydło, umiejscawiając się na głowie, u nasady rogów w momencie kiedy krowa przygotowuje się do defekacji, muchy przenoszą się w okolicę odbytu i po oddaniu kału składają na jego powierzchni około 20 jaj.
Muchy te mogą być uważane prawie za pasożyty, opuszczają bowiem ciało swego żywiciela tylko na krótki okres składania jaj. Samice i samce chciwie wysysają krew, zwłaszcza podczas upalnych dni. Napastują bydło, nakłuwając skórę w okolicy pachwin, podpiersia i innych miejscach, gdzie skóra jest cieńsza. Powodują niepokój bydła, wychudzenia i obniżenie udoju. U bydła mogą być przyczyną letniego zapalenia wymienia (summer mastitis) inaczej ropowiczego zapalenia wymienia (choroby pastwiskowej), przenosząc na drobne ranki i uszkodzenia skóry bakterie ropotwórcze (np. Corynobacterium pyogenes, Streptococcus spp., Staphylococcus spp.)
PODSTAWOWE SUBSTANCJĘ CZYNNE DO ZWALCZANIA STAWONOGÓW:
Chlorowane węglowodory - DDT, HCH, Bromocyklen
Preparaty fosforoorganiczne - Diazinon, Bromfenwinfos, Metrifonat = Trichlorfon (foschlor, chlorfos), Kumafos, Dichlorfos, Fention, Foksym
Karbaminiany - Karbaryl, Propoksur
Amitraz
Makrocykliczne laktony
Pyretryny i pyretroidy
Pirazole fenolowe
Juwenoidy
Inhibitory syntezy chityny
Repelenty
INSEKTYCYDY II GENERACJI - zakłócenie transmisji synaptycznej lub zaburzenia funkcjonowania kanałów sodowych
INSEKTYCYDY III GENERACJI - rozregulowanie procesów hormonalnych lub biosyntezy chityny
INSEKTYCYDY IV GENERACJI - feromony i antyfidanty z grupy limonoidów
RZĄD: HEMIPTERA - PLUSKWIAKI RÓŻNOSKRZYDŁE
RODZINA: CIMICIDAE - PLUSKWOWATE
CIMEX LECTULARIUS - PLUSKWA DOMOWA
Kosmopolityczny pasożyt ludzi, drobiu, królików, gołębi i sporadycznie zwierząt domowych.
Dlugość dojrzałego owada: 4-5mm
Samica nieco większa od samca
Barwy żółtobrunatnej do ciemnobrunatnej
Ciało spłaszczone grzbietowo-brzusznie
Stopa zakończona 2 haczykowatymi pazurami
Dorosły owad posiada parę brzusznych, tułowiowych gruczołów których wydzielina ma nieprzyjemną woń
ŻYWICIEL: pluskwy karmia się krwią człowieka, ssaków, ptaków, gadów. Posiadaja dużą odporność na głód (do 2 lat żyje bez pokarmu)
ROZWÓJ: przeobrażenie pluskwy jest niezupełne. Samica składa jaja i przytwierdza je do podłoża substancją cementującą, wylęgające się larwy przechodzą 5 linek wzrostowych. Między kolejnymi linkami nimfa przynajmniej raz musi pobrać krew. Samica składa so szpar, w których bytuje od kilku do 200 jaj. Larwa wykluwa się średnio po 10 dniach i linieje pięciokrotnie. Cały okres rozwoju trwa 8-13 tygodni i zależny jest od temperatury otoczenia i pokarmu. Owady dorosłe i młodociane znajdują chronienie w szparach podłóg, futrynach drzwi i okien pod tapetami, w gniazdkach elektrycznych w złączach mebli itd. O obecności pluskiew w pomieszczeniach świadczą brunatne plamki kału oraz charakterystyczny zapach ich wydzielin. Pluskwy żeruja na człowieku okresowo, atakując nocą. Czas ssania krwi - 10-15 min. po pobraniu pokarmu pluskwa wraca do kryjówki - szpary ścian, mebli za obrazami, w legowiskach zwierzat. Dorosłe owady żyja 6-8 miesięcy.
CHOROBA TRANSMICYJNA
Jest to choroba zakaźna lub pasozytnicza (infekcyjna lub inwazyjna) przenoszona przez stawonogi krwiopijne będące rezerwuarami i przenosicielami (wektorami) wywołujących ja patogenów
PODZIAŁ CHORÓB TRANSMISYJNYCH:
obligatoryjnie transmisyjne - choroby, których patogeny są przenoszone wyłącznie przez stawonogi, np. leiszmaniozy, zimniza, śpiączka afrykańska, onchocerkoza, wuszererioza, borelioza z Lyme
fakultatywnie obligatoryjne - choroby których patogeny niemal wyłącznie przenoszonę sa prze stawonogi ale notowano przypadki zachorowań ludzi bez udziału przenosiciela np. kleszczowe zapalenie mózgu u ludzi spożywających mleko kóz, które uprzednio zostały zakażone przez kleszcze wirusem KZM
fakultatywnie transmisyjne - choroby, których patogeny sa przenoszone przez stawonogi, ale które mogą się także przedostać od dawcy do biorcy bez udziału stawonoga, np. gorączka Q, wąglik, bruceloza
36