Rozwój myślenia

I.Wiek niemowlęcy

Dzięki funkcjonalnej plastyczności kory mózgowej dziecko „przechowuje” ślady uprzednich pobudzeń, umożliwiające mu rozpoznawanie zmysłowych podobieństw między przedmiotami oraz zjawiskami .Rozpoznawanie oparte na porównywaniu tego, co się aktualnie spostrzega, z tym, co zostało spostrzeżone uprzednio, stanowi jeden z pierwszych przejawów konkretno-obrazowego myślenia dziecka.Myślenie to polega na analizie i syntezie zmysłowo spostrzeganych bodźców kompleksowych i na pierwszych zmysłowych uogólnieniach tym okresie nie stanowi ono jednak wyodrębnionego procesu psychicznego, lecz jest wplecione w aktualną działalność dziecka, w kompleks spostrzeżeniowo-ruchowy.

Sensomotoryczny charakter aktywności poznawczej małego dziecka uwydatnia J.Piaget w swej teorii stadialnego rozwoju inteligencji w ontogenezie.Inteligencja wg. Piageta jest formą zachowania się przystosowawczego, rodzajem aktywności, która nie jest dana dziecku w gotowej postaci od urodzenia, lecz rozwija się stopniowo na podstawie innych, prostszych form czynności motorycznych i sensorycznych.Każdy organizm dąży do utrzymania równowagi ze środowiskiem, która zależy od struktury organizmu oraz od właściwości środowiska.Ta adaptacja składa się z dwóch współzależnych i wzajemnie dopełniających się procesów:

• asymilacji czyli przyswajania z zewnątrz przedmiotów stosownie do stadium rozwoju strukturalnego organizmu i używania ich zgodnie z poziomem organizacji tej struktury.

• akomodacji czyli dostosowywania własnej organizacji wewnętrznej-asymilacyjnych schematów czynnościowych- do cech środowiska i do sytuacji zewnętrznej

Otóż dziecko zaczyna przystosowywać się aktywnie do swego otoczenia tuż po urodzeniu.Początkowo adaptacja dotyczy przede wszystkim pobierana pokarmu, a wiec zaspokajania potrzeb biologicznych.Noworodek wyposażony jest m.in. w bezwarunkowy odruch ssania.Gdy usta dziecka zatkną się z piersią matki lub ze smoczkiem, wykonuje ono ruchy ssania, co ułatwia mu zdobycie pokarmu.Ta pierwotna umiejętność ssania staje się początkiem schematu czynnościowego tj. wzorca wykonywania określonych czynności.Kilkutygodniowe niemowlę ssie nie tylko pierś matki lub smoczek lecz także wiele innych przedmiotów, które nie zaspokajają potrzeby pokarmowej, a nawet dostosowuje układ warg i języka do kształtu i wielkości tych przedmiotów.W ten sposób za pośrednictwem wrażeń kinestetycznych odbieranych z okolic jamy ustnej zdobywa pierwsze informacje o świecie.Zorganizowana, wrodzona reakcja ssania umożliwia dziecku odróżnienie spośród bodźców otoczenia- takich które nie mieszczą się w obrębie danego schematu czynnosciowego.Następuje wówczas akomodacja zachowania odruchowego do określonej sytuacji: niemowlę przekształca swą czynność tak, aby ją dostosować do natury przedmiotu.Na podłożu wrodzonej reakcji ssania dziecko wytwarza coraz bardziej złożone schematy czynnościowe, stopniowo różnicuje i koordynuje, a wreszcie zespala we wzorce czynności na wyższym poziomie strukturalnym i funkcjonalnym.

Proces asymilacji polega zatem na przyswajaniu sobie przez dziecko nowych informacji o świecie zewnętrznym i włączaniu ich w ramy schematów czynności, jakimi dziecko w danym wieku dysponuje.Niektóre informacje zostają przy tym włączone w już istniejące, gotowe schematy, inne natomiast stają się zaczątkami nowych schematów czynnościowych.Aktywność dziecka jest skierowana na przedmioty i ma na celu ich wyodrębnienie z otaczającego środowiska, a więc poszerzenie doświadczeń z nimi związanych.Gdy sytuacja zewnętrzna nie pozwala na asymilowanie bodźców w ramach aktualnej organizacji schematów, występuje drugi rodzaj procesów adaptacyjnych, tj. akomodacja- proces dostosowania się do nowej sytuacji zewnętrznej prze zmiany w samym podmiocie.Inaczej mówiąc, niemowlę przekształca swe zachowanie zgodne z obiektywnymi własnościami przedmiotu.

Piaget (1956) opisał stadia rozwoju intelektualnego.Stwierdził, że dzieci przechodzą przez każde z tych stadiów kolejno, w stałym porządku i podobnym wieku, zgodnym z ogólnie zarysowanymi przedziałami wiekowymi.Tempo przechodzenia przez poszczególne stadia, aczkolwiek w pewnym stopniu zależne od indywidualnego doświadczenia dziecka, jest zdeterminowane przez biologiczne procesy dojrzewania.Rozwój nie może zostać przyspieszony -dziecko musi dojrzeć do przejścia do następnego stadium.W każdym stadium pojawiają się nowe, bardziej wyrafinowane poziomy myślenia, które uzupełniają istniejący repertuar poznawczy.

Stadium 1: Sensoryczno-motoryczne wg Piageta

(od urodzenia do końca 2 roku życia)

W tym stadium dziecko poznaje świat głównie za pomocą bezpośredniego spostrzegania i aktywności motorycznej, bez udziału myślenia w formie znanej dorosłym.Np., aż do 8 miesiąca życia dziecko nie posiada pojęcia stałości przedmiotu.Do tego czasu to co znika z pola widzenia, znika również z umysłu dziecka, niejako przestaje dla niego istnieć.Stąd dziecko nie podejmuje prób poszukiwania przedmiotu, który na jego oczach usunięto z pola widzenia.Myślenie dziecięce jest zdominowane przez „tu i teraz”.Wraz z nabyciem stałości przedmiotu i pojawieniem się innych środków myślenia, takich jak pamięć język, stadium sensoryczno-motoryczne dobiega końca.Dziecko staje się zdolne do antycypowania przyszłości i myślenia o przeszłości.

Stadium	Charakterystyka stadium	Wiek w miesiącach (w przybliżeniu)
I II III IV V VI	Ćwiczenia odruchowe Pierwsze nawyki i reakcje okrężne pierwotne Koordynacja widzenia i chwytania oraz reakcje okrężne „wtórne” Koordynacja schematów drugiego stopnia i ich zastosowanie do nowych sytuacji Różnicowanie schematów czynnościowych za pomocą reakcji okrężnych „trzeciego rzędu” i wykrywanie nowych sposobów (działania)] Początek interioryzacji schematów i rozwiązywanie niektórych problemów drogą dedukcji	0-1 1-4,5 4,5-8(9) 8(9)-11(12) 11(12)-18 18-24

Początkowo w I stadium niemowlę ćwiczy tylko swoje odruchy (bezwarunkowe), ale już od 2 miesiąca życia dzięki koordynacji czynności narządów zmysłowych i rozwojowi ruchów ręki, wytwarzają się pewne schematy czynnościowe utrwalane przez powtarzanie (II stadium).W powyższych stadiach obserwujemy 3 formy procesów asymilacji:

• funkcjonalną ,realizująca potrzebę ćwiczenia reakcji odruchowych

• uogólniającą ,która umożliwia wcielanie coraz to nowych i różnorodnych przedmiotów do schematu czynnościowego

• rozpoznawczą ,warunkującą różnicowanie aktywności zależnie od sytuacji (np. ssanie dla ssania, dla otrzymania pokarmu, dla oszukania głodu)

Koordynacja wzroku i chwytu w okresie od 4,5 do 8-9 miesiąca życia tj. w III stadium, pozwala na asymilację tych samych przedmiotów za pomocą różnych schematów, np. dziecko ssie przedmiot i manipuluje nim.Zmierza ono też do odtwarzania interesującego je widoku, będącego częścią określonej czynności, np. dziecko podryguje kończynami i dolną częścią tułowia, aby wyprawić w ruch zawieszoną zabawkę.

W IV stadium (od 8-9 do 11-12 mies.) następuje integracja poszczególnych schematów czynnościowych, które koordynują się wzajemnie, dając początek czynnościom poszukiwania przedmiotu, który zniknął z oczu dziecka.Niemowlę zaczyna odróżniać środki działania od jego celów i wykonuje daną czynność po to, by osiągnąć jakiś obiekt, np. odpycha rękę dorosłego, żeby przyciągnąć ku sobie pudełko, wyrzuca różne przedmioty z wózka lub uderza nim o stół, aby stworzyć głośne dźwięki.

Rozwój procesów akomodacji w wieku niemowlęcym polega na tym, że, dziecko uwzględnia w działaniu w coraz większym stopniu cechy przedmiotów .Początkowo schematy czynnościowe są zgeneralizowanie (np. dziecko ssie wszystko, z czym zetkną się jego wargi, a nie tylko pierś matki lub butelkę), potem stopniowo jego ruchy i czynności dostosowują się do specyficznej struktury przedmiotów.Reakcje okrężne pierwotne, odnoszące się tylko do własnego ciała, przenoszą się następnie na obiekty rozmieszczone w przestrzeni, a dziecko zaczyna kierować się w coraz szerszej mierze „oznakami” spostrzeżeniowymi, co umożliwia mu przewidywanie efektu swej aktywności.Tak więc już w wieku niemowlęcym dziecko przejawia inteligencję praktyczną, zdolność do konkretnego, sytuacyjnego myślenia w toku działania.

II.Wiek poniemowlęcy

Rozwój myślenia dziecka w wieku poniemowlęcym jest ściśle połączony z rozwojem jego mowy.Dzieki licznym związkom czasowym, powstającym między jakąś nazwą a różnymi przedmiotami oznaczanymi za pomocą tej nazwy dziecko zaczyna tworzyć pierwsze pojęciowe uogólnienia.Początkowo pojęcia opierają się wyłącznie na zewnętrznym podobieństwie przedmiotów do siebie.Na podstawie tych uogólnień dziecko pod koniec 2 r.ż. potrafi nazwać przedmiot widziany po raz pierwszy tylko dlatego, że jest on podobny do przedmiotów już uprzednio oglądanych.W skromnym bardzo zakresie dziecko uczy sie już wyodrębniać w wyglądzie zewnętrznym przedmiotów cechy istotne, a pomijać cechy nieistotne.Tylko dzięki tej umiejętności potrafi ono np. uznać widziany po raz pierwszy mały okrągły stolik za stół, chociaż dotąd stykało się ze stołami o innych kształtach i wielkościach.

Często podkreśla się, że pierwsze słowa dziecka są nierozerwalnie związane z jego spostrzeżeniami wzrokowymi i jakby nadbudowują się nad nimi.Na początku słowa wiążą się z przedmiotem, a właściwie ze wzrokowym jego obrazem, następnie - z wyobrażeniami o przedmiocie.Wyobrażenie zawiera już w sobie pewną formę uogólnienia licznych spostrzeżeń na temat określonego konkretnego przedmiotu.Pierwsze pojęcia dziecka- to odzwierciedlenie danych w spostrzeżeniu pojedynczych przedmiotów oraz działań.Owe pojęcia mają charakter pojęć-wyobrażeń.Słowa w tym okresie odzwierciedlają nie tylko istotne cechy przedmiotów, ale także ich cechy przypadkowe.

Piaget podkreśla, że używanym początkowo przez dziecko słowom nie odpowiadają pojęcia, lecz pseudopojęcia (lub przed-pojęcia), które są ściśle związane z sytuacją.Dziecko zdaniem Piageta, nie tylko w okresie poniemowlęcym, ale jeszcze na początku okresu przedszkolnego pozostaje na etapie myślenia przedpojęciowego.Widzi ono wprawdzie wspólne cechy przedmiotów, lecz nie umie tych cech „wydobyć”.Rozumowanie jego polega na „transdukcji”, tzn. na zestawieniu wniosków szczegółowych.Dziecko „myśli obrazami”.Nie potrafi natomiast posługiwać się w swym myśleniu indukcją ani dedukcją

Stadium 2: Przedoperacyjne (od około 2 do 7 roku życia)

To stadium było najszerzej badane przez Piageta.Jest to długi okres przejściowy, który kończy pojawienie się myślenia operacyjnego.Wraz z rozwojem mowy dziecko staje się zdolne do myślenia symbolicznego aczkolwiek Piaget twierdzi, że możliwości intelektualne dziecka są w dalszym ciągu bardziej zdominowana przez spostrzeżenia niż pojęciowe uchwycenie sytuacji i zdarzeń.

Piaget opisał ograniczenia, jakim podlega dziecięce myślenie w tym stadium.A oto te ograniczenia:

• Egocentryzm polega na dziecięcej niezdolności do ujmowania świata z punktu widzenia innego niż własny.Dziecko nie potrafi zrozumieć, że mogą istnieć inne punkty widzenia.I tak mały chłopiec zapytany co widzi ktoś siedzący po przeciwnej stronie pokoju, opisze wygląd rzeczy tylko z własnej perspektywy; mała dziewczynka może stwierdzić że ma siostrę, lecz ku zaskoczeniu dorosłego zaprzecza, że jej siostra ma siostrę.Ciekawym eksperymentem jest znane Piagetowskie zadanie z 3 górami, które służy demonstrowaniu egocentryzmu u dzieci.

• Centracja oznacza zwracanie (kon-centrowanie) uwagi na jedną tylko właściwość sytuacji i pomijaniu innych, nawet najbardziej istotnych.Dziecęca niezdolność do decentracji dobrze ilustrują słynne eksperymenty Piageta nad pojęciami stałości (niezmiennikami)

W pierwszym eksperymencie młodsze dziecko znajdujące się na przedoperacyjnym poziomie rozwoju inteligencji wykazuje brak niezmienników- to znaczy, nie potrafi zrozumieć, że ilość plasteliny pozostaje ta sama nawet wówczas, gdy zmieni się jej kształt (wygląd).

Podobnie w drugim eksperymencie, nawet jeśli dziecko zgodziło się, że dwa szerokie naczynia zawierają tę samą ilość płynu, to gdy zawartość jednego z nich przelejemy do wysokiego, lecz wąskiego naczynia, dziecko zwykle stwierdzi, że jest w nim więcej płynu, ponieważ jego poziom się podniósł.W trzecim eksperymencie dziecko „przedoperacyjne” stwierdzi, że dwa rzędy w drugiej części eksperymentu nie zawierają tej samej ilości żetonów.

Wszystkie eksperymenty dotyczące pojęć stałości są podobne w tym, że w ich pierwszej fazie dziecku p[okazuje się dwie porcje jakiegoś materiału i prosi się je o ustalenie, czy obie porcje są równe.Następnie na oczach dziecka zmienia się kształt jednej z tych porcji.Potem pyta się dziecko ponownie, czy obie porcje są nadal takie same.Piaget przeprowadził podobne eksperymenty nad powierzchnią, długością, ciężarem i innymi.

• Nieodwracalność.Eksperymenty nad niezmiennikami pokazują również niezdolność przedoperacyjnego dziecka do powrotu (w myślach) do punktu wyjścia rozumowania.

Jak wiadomo operacja jest strukturą umysłową wyższego rzędu, która nie jest dana od urodzenia i zwykle nie pojawia się w myśleniu przed osiągnięciem średniego dzieciństwa (wiek szkolny).Operacje pozwalają dziecku rozumieć bardziej złożone reguły funkcjonowania otoczenia.Ich cechą charakterystyczną jest odwracalność.Oznacza to ,że operację można traktować jako czynność umysłowa, która może zostać odwrócona -wykonana w kierunku powrotnym, by tak rzec.Arytmetyka zawiera operacje odwracalne.Np. pięciolatek zwykle rozumie proces dodawania (2+3=5), lecz nie rozumie, że proces ten można odwrócić przez wykonanie odejmowania (5-3=2).Starsze dziecko, które jest zdolne do myślenia operacyjnego, rozumie, że dodawanie jest odwracalne przez odejmowania, a dzielenie-przez mnożenie.

Stadium 3: Operacje konkretne (od około 7 do 11 roku życia)

Główne właściwości tego stadium to:

• Nabywanie odwracalnego myślenia

• Zdolności do decentracji

Zatem dziecko postawione wobec zadania wymagającego użycia niezmienników potrafi zrozumieć pojęcie stałości po części dlatego, że zauważa ono, iż transformację kształtu, objętości, położenia w przestrzeni, itd. Mogą zostać odwrócone, a po części dlatego, że jego myślenie nie jest już zdominowane przez jedną tylko właściwość sytuacji.Piaget utrzymuje, że niezmienniki pojawiają się jako pierwszy (około 6-7 roku życia), zaś jako ostatnim-niezmiennikiem objętości ( około 11-12 r.ż).Dziecko staje się też mniej egocentryczne i potrafi widzieć przedmioty i zdarzenia z różnych punktów widzenia.

Inną ważną właściwością tego stadium jest wzrastająca zdolność dziecka do posługiwania się takimi operacjami, jak klasyfikacja-zdolność do logicznego grupowania przedmiotów według ich wspólnych cech i właściwości oraz szeregowanie-zdolność do porządkowania elementów według jakiegoś porządku,np. według koloru czy wielkości

Stadium to jest nazywane stadium operacji konkretnych, ponieważ dziecko, aby rozwiązać problem w sposób logiczny, potrzebuje manipulacji i eksperymentowania na rzeczywistych przedmiotach.Np. chociaż dziecko znajdujące się w tym stadium ma trudności z rozwiązywaniem w pamięci następującego problemu werbalnego: „Joasia jest wyższa od Zuzi, Joasie jest niższa od Marysi, kto jest najmniejszy?”, bez trudności rozwiąże go, jeśli dostanie trzy lalki przedstawiając Joasię, Zuzię i Marysię.

Stadium4: Operacje formalne (od około 11 roku życia)

W tym stadium pojawia się zdolność do rozumowania abstrakcyjnego bez odwoływania się do konkretnych przedmiotów lub wydarzeń.Myślenie dziecka w coraz to większym stopniu przypomina myślenie dorosłego.Dziecko jest zdolne do rozwiązywania problemów w umyśle za pomocą systematycznego testowania zbioru hipotez, wyłączania hipotez i równoczesnego badania ich wzajemnych zależności.

Rysunek poniżej przedstawia Piagetowskie „zadanie z wahadłem” używane do badania myślenia formalno operacyjnego

Eksperymentator daje dziecku kawałek sznurka i kilka ciężarków oraz wyjaśnia mu, że może ono zmieniać długość sznurka, wielkość ciężarków i siłę, z jaką
wprawia w ruch wahadło.Zadaniem dziecka jest wykrycie, który z tych trzech czynników wpływa na czas potrzebny wahadłu do wykonania jednego wychylenia.

Dziecko przedoperacyjne zwykle twierdzi że siła, z jaką wprawia w ruch wahadło, jest jedynym ważnym czynnikiem.

Dziecko konkretno-operacyjne próbuje zbadać rolę różnych czynników-różnych ciężarków, różnej długości sznurka itp. lecz czyni to w sposób raczej przypadkowy niż systematyczny.

Dziecko formalno-operacyjne systematycznie testuje każdy czynnik.Formułuje hipotezę o znaczeniu danego czynnika i sprawdza ja, aż wszystkie możliwości zostaną wyczerpane.

Bibliografia:

Ann Birch, Tony Malin „Psychologia rozwojowa w zarysie”

Maria Żebrowska „Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży”

Pamiętaj wszystkie eksperymenty rysuj na tablicy albo rozdaj kserówki eksperymentów.

Gdyby spytał się ciebie czemu tylko 1 teorię wybrałeś, powiedz że jest jeszcze wiele innych ale ta Ci odpowiada. Są teorie Szumana, Brunera. co ci skserowałem to przeczytaj jakby chciał cię zagiąć. Powodzonka

www.student.e-tools.pl

1

---