Teoria literatury

Dramat

Dramat, Komedia, Tragedia, Moralitet, Witkacy, Wyspiański, Różewicz, Mrożek, Gombrowicz,

Jest jednym z trzech rodzajów literackich (oprócz liryki i epiki). Formą wypowiedzi jest tu dialog, brak natomiast narracji. Celem dramatu jest wystawienie go na scenie, jednakże istnieją również dramaty niesceniczne. W dramacie występuje tekst główny (dialogi i monologi postaci) oraz tekst poboczny (didaskalia, czyli odautorskie wskazówki dla reżysera i aktorów). Za główne gatunki dramatu uważa się komedię i tragedię. Istnieje jednak wiele różnych odmian gatunkowych dramatu, zależnych często od prądów epoki.

Odmiany dramatu:

• dramat romantyczny;

• dramat fantastyczny (baśń sceniczna, fantazja dramatyczna);

• dramat niesceniczny (Lesedrama);

• dramat poważny (właściwy, serious play, sztuka, wysoka drama);

• dramat mieszczański;

• dramat psychologiczny;

• dramat środowiskowy;

• sztuka z tezą;

• tragikomedia;

• dramat pseudoklasyczny;

• dramat mieszczański (tragedia mieszczańska);

• dramat modernistyczny;

• dramat awangardowy;

• dramat poetycki;

• dramat szekspirowski (elżbietański);

• dramat współczesny;

• dramat antyczny;

• dramat historyczny;

• misterium;

• moralitet;

• komedia;

• jasełka;

• monodramat;

• obrazek sceniczny;

• opera.

Starożytność

Dramat antyczny

Geneza: małe Dionizje (wiejskie), wielkie Dionizje (miejskie).

Opis:
- początkowo na scenie występował tylko jeden aktor (pierwszego aktora wprowadził Tespis), następnie dwóch aktorów (Ajschylos), a potem trzech (Sofokles);
- inni znani dramaturdzy antyczni to Arystofanes i Eurypides;
- dramat antyczny zbudowany jest z 5 części:
1. prologos;
2. parodos;
3. epeisodia;
4. stasimon;
5. exodos;
- dramatem greckim rządzi zasada trzech jedności (miejsca, czasu i akcji);
- na scenie występuje ograniczona liczba aktorów - mężczyzn;
- występuje chór, który odgrywa rolę komentatora akcji, może również mówić o rozgrywających się wątkach poza sceną;
- aktorzy występują w maskach, posiadają charakterystyczne dla danej roli rekwizyty;

- akcja ma rodowód mitologiczny;
- postacie nie ulegają przemianom.

Gatunki dramatu antycznego:

- Komedia
(gr. komos - wesoły orszak), źródłem tego gatunku są satyryczne pieśni śpiewane ku czci Dionizosa oraz żarty, wesołe piosenki; obecny w tym gatunku jest komizm - charakteru, sytuacyjny, słowny;

- Dramat satyrowy:
- jest to odmiana komedii, chór występował w kostiumach przedstawiających satyrów;

- Tragedia:
(gr. tragos kozioł, ode - pieśń); najwyżej ceniony przez Greków gatunek wywodzący się z dytyrambów śpiewanych przez chórzystów przebranych w skóry kozłów;

Cechy:
- katharsis;
- konflikt tragiczny;
- patos;
- obecność Fatum;
- decorum;
- zasada trójjedności;
- zasada mimesis ;

- hamatria (gr.) wina tragiczna; błędne rozpoznanie i fałszywa ocena własnej sytuacji przez bohatera;
np. Sofokles Król Edyp, Antygona.

Średniowiecze

Dramat średniowieczny - nazwa ta obejmuje utwory dramatyczne o treści religijnej (dialogi pobożne, misteria), ale również dramaty obyczajowe (moralitety) i dramaty komediowe (intermedium, komedia mięsopustna). Dramat liturgiczny jest ściśle związany z obrzędami religijnymi, najczęściej odgrywany był w kościele. Z kolei do gatunków świeckich, lecz związanych z tematyką religijną, moralną, należą: misterium, moralitet, mirakl (tematem były cuda spełniane przez świętych) oraz farsa (beztroski nastrój, rubaszny humor).

Moralitet, misterium
Moralitet - jest to gatunek ukształtowany w późnym średniowieczu. Należały do niego utwory dydaktyczne oraz filozoficzne. Podejmowano w nich przede wszystkim rozważania na temat kwestii moralnych, które były wygłaszane przez alegoryczne postacie, jak np. dobro, zło, wiara, pycha. Moralitet stanowi rodzaj przypowieści. Często służył także celom satyrycznym. Szczególnie popularny był w Anglii oraz w Szkocji.

Misterium (etym. - łac. mysterium 'tajemnica') utwór o treści biblijnej, zwłaszcza pasyjnej. Misterium oparte było o obrzędy liturgiczne, biblijne, ale i o teksty hagiograficzne.
Misteria dzieliły się na:
- Bożonarodzeniowe (jasełka);
- męki Pańskiej (pasyjne);
- misteria zmartwychwstania (rezurekcyjne).

W misterium i moralitecie aktorzy występowali bez masek, a sceny odbywały się pod gołym niebem lub w kościołach.
np. Everyman , ok. 1500 r., The Nature of the Four Elements , ok. 1520 r.

Renesans

Dramat elżbietański i jego charakterystyka:

- odejście od wzorców klasycznych, a zatem np. od zasady trzech jedności;
- rezygnacja z chóru na rzecz wprowadzenia na scenę większej liczby aktorów- pojawiają się sceny zbiorowe;
- obecne są (obowiązkowo) sceny krwawe, drastyczne (ukazujące emocje);
- rezygnacja z tematyki mitologicznej na rzecz tematyki historycznej;
- pojawiają się bohaterowie z ludu (język potoczny);
- złamanie zasady decorum (łączenie elementów komicznych i tragicznych);
- pojawienie się sił nadprzyrodzonych;
- przyroda współbohaterem akcji;
- rezygnacja z klasycznego podziału dramatu (prologos itd.), odtąd są akty i sceny;
- konflikt tragiczny (wybór pomiędzy dwiema równorzędnymi racjami) zastąpiono dramatycznym (przeciwstawione racje nie są równoważne);
- na scenie zaczynają pojawiać się kobiety;
- bohaterem nie kieruje Fatum, ma on możliwość świadomego wyboru.
np. W. Szekspir, Makbet .

Oświecenie

- w Polsce w XVI i XVII wieku rozwija się komedia rybałtowska, a w XVII wieku teatr szkolny, zwłaszcza jezuicki, który miał charakter dydaktyczny; w XVII wieku rozwinęła się również komedia sowizdrzalska. Była ona tworzona w środowisku mieszczańsko-plebejskim, była anonimowa i podejmowała tematy związane z warstwą najuboższych;
- w XVIII wieku we Francji powstała tzw. drama, która zwana była także dramatem właściwym - drama skierowana była do odbiorcy mieszczańskiego oraz ludowego (nie elitarnego), wprowadziła na scenę nowego bohatera, jakim był prosty człowiek z ludu ukazany na tle swojej rodziny bądź środowiska;

- XIX wieku w nawiązaniu do dramy, rozwinął się dramat obyczajowo-psychologiczny tzw. dramat mieszczański, który ukazywał bohatera na tle jego środowiska.

 

Romantyzm

Dramat romantyczny i jego cechy:

- połączenie elementów dramatu antycznego i szekspirowskiego oraz średniowiecznego, opozycja względem dramatu klasycznego;

- synkretyzm rodzajowy i gatunkowy;
- elementy ludowości;
- akcja jako luźny ciąg epizodów;
- sceny zbiorowe;
- podział na akty i sceny, ale dołączony bywa także prolog i epilog;
- utwór często poprzedza motto;
- tematyka historyczna, związana z wydarzeniami narodowymi;
- mieszanie różnych technik, tonacji, stylów, co w efekcie dawało dysonansową wizję świata;
- fragmentaryczność budowy, połączenie wątków realistycznych z fantastycznymi;
- złamanie decorum, czyli splot tragizmu z komizmem, połączenie patosu z groteską;
- zerwanie z zasadą trzech jedności (czasu, miejsca, akcji);
- szekspiryzm - zmienność języka, nastrojowości i stylu w utworze;
- wprowadzenie inwersji czasowej;
- mieszanie scen zbiorowych ze scenami kameralnymi;
- obecność bohatera romantycznego.
np. Dziady Adama Mickiewicza, Kordian Juliusza Słowackiego, Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego.

Młoda Polska

Dramat modernistyczny

1. Dramat symboliczny

- najbardziej typowy dla modernizmu;
- celem było dotarcie do tematyki niedostępnej racjonalnemu poznaniu;

- atmosfera tajemniczości;
- odejście od dosłowności;
- odejście od konwencji realistycznej;
- poetyzacja języka;
- zwrot do wątków baśniowych i historycznych;
- wykorzystanie motywów zaczerpniętych z legend i baśni;

- obecność symbolu w dramacie;
- dwie ważniejsze odmiany symbolizmu w dramaturgii młodopolskiej to:
a) symbolizm nastrojowy - zmierzanie do wywołania u widzów nastroju niesamowitości;
b) symbolizm neoromantyczny - odwoływał się do romantycznej cudowności i fantastyki.

2. Dramat naturalistyczny

- odtworzenie rzeczywistości w oparciu o własne studia i badania rzeczywistości;
- unikanie komentarzy odautorskich;
- ukazanie pełnej prawdy życiowej;
- ukazywanie rzeczywistości w sposób drastyczny;
- ukazywanie marginesu społecznego;
- akcja koncentruje się wokół jednego wydarzenia;
- analiza osobowości bohaterów ukształtowanych przez środowisko;
- bohaterowie mówią językiem potocznym;
- wykorzystanie elementów gwarowych i wulgaryzmów;
- miejsce i czas akcji skonkretyzowane;
- perfekcyjnie wręcz dbano o wystrój wnętrz, dekoracje, kostiumy;
np. G. Zapolska Moralność pani Dulskiej

3. Dramat ekspresjonistyczny

- używanie kontrastów, np. pięknu przeciwstawiano brzydotę;
- odejście od naśladowania rzeczywistości;
- często posługiwano się symbolem;
- najważniejsze to wyrazić siłę uczuć (ekspresja);
- częste sceny szokujące, ukazujące brutalność;
- skupienie się na tajemnych głębiach psychiki ludzkiej;
- ukazywanie stanów psychicznych, szczególnie wtedy, gdy są one niezwykle natężone;
- poruszano problemy jednostki, ale i danej zbiorowości (społeczności);
- zerwanie z ciągłością akcji.

4. Dramaturgia Wyspiańskiego na przykładzie „Wesela”

- Dramat Wesele łączy cechy dramatu antycznego, szekspirowskiego i romantycznego; w założeniu miał być syntezą sztuk;
- występowanie scen komediowych i tragicznych;
- didaskalia pisane prozą poetycką;
- w dialogach obecna gwara;
- elementy szopki;
- przenikanie się świata realistycznego i fantastycznego;
- szczególnie istotna warstwa symboliczna;
- umiejętne posługiwanie się kontrastami;
- sceny z pogranicza jawy i snu;
- złamanie zasady decorum (elementy tragiczne przenikają się z komicznymi, groteskowymi);
- synteza sztuk (muzyka, taniec, malarstwo, teatr, literatura);
- koncepcja teatru wg Wyspiańskiego nazwana jest koncepcją teatru ogromnego; jego celem było nawiązywanie do antycznej tradycji i jednoczesne komentowanie aktualnej sytuacji Polaków; widowisko miało być przeżyciem mistycznym, oczyszczającym.

Dwudziestolecie międzywojenne

Dramat awangardowy

- S.I. Witkacy
- Witkiewicz jest jednym z twórców teatru absurdu (prekursorami gatunku byli twórcy końca XIX wieku: Alfred Jarry i Guillaume Apollinaire). W XX wieku dramat absurdu uprawiali: Samuel Beckett - Czekając na Godota , Eugene Ionesco - Łysa śpiewaczka , Jean Genet - Balkon , Murzyni , a w Polsce Stanisław Ignacy Witkiewicz - Szewcy , Witold Gombrowicz - Operetka , Sławomir Mrożek - Tango , Tadeusz Różewicz - Kartoteka , Tadeusz Kantor - Niech sczezną artyści, Umarła Klasa ;
- tragizm zespolony z czarnym humorem;
- połączenie w jednym obrazie elementów sprzecznych: patosu i wulgarności, śmieszności i grozy, naturalizmu i fantastyki;
- hiperbolizacja;
- zamierzony brak dbałości o realizm;
- nieprawdopodobne psychologicznie postacie;
- istotną rolę odgrywa scenografia (szczególnie światła i muzyki);
- szczegółowe didaskalia;
- prowokacyjny język bohaterów, wulgaryzmy;
- częsta zabawa słowem, neologizmy;
- sprowadzenie akcji do absurdu;
- katastrofizm;
- problem nudy i nienasycenia;
- obecność parodii, pastiszu, trawestacji;
- społeczeństwo traci cechy indywidualne, staje się jednolitą masą;
- nieuchronność procesu mechanizacji, co stanowi zagrożenie dla kultury;
- główne zagadnienia teatru Witkacego: sens Istnienia człowieka, zagadnienie jedności w wielości, stosunek człowieka do świata;
- „niepokój metafizyczny” - tą nazwą określa W. uczucie przerażenia oraz niepokoju, którego doznaje człowiek w zetknięciu się z Tajemnicą Istnienia ;

- W. stworzył teorię „Czystej Formy”: Witkacy uważał, ze teatr tradycyjny należy zastąpić teatrem opartym na teorii Czystej Formy;
- teoria ta miała podłoże filozoficzne, związana była z niepokojem o los kultury i sztuki;
- uważał, że twórca powinien dążyć do czystej formy dramatu, czyli dbać o konstrukcję dramatu, jego kompozycję,

- twórca powinien zwracać uwagę na słowo, gest, dźwięk, barwę, a dopiero w drugiej kolejności zwracać uwagę na treść i idee, jakie ma wyrażać;
- celem sztuki jest wprowadzenie odbiorcy w sferę uczuć metafizycznych;
- sztuka nie naśladuje rzeczywistości (tym samym sprzeciwia się konwencjom naturalistycznym), lecz umożliwia odbiór uczuć metafizycznych;
- W. uważa, że tylko sztuka dążąca do wywołania uczuć metafizycznych, może zahamować zanik zdolności odczuwania Tajemnicy Istnienia ;
np. S.I Witkiewicz Szewcy, Tumor Mózgowicz .

Literatura po drugiej wojnie światowej - dramat współczesny

Tadeusz Różewicz
- dramat współczesny (z elementami absurdu oraz groteski);
- antydramat (niezdefiniowany, bierny bohater, dowolność miejsca akcji, dekoracji, postaci, rozbicie akcji sztuki na około 30 krótkich, niewiele znaczących, wątków, brak różnicowania napięcia);
- niejednorodność gatunkowa: fragmenty dramatu łączone są z prozą, poezją;
- realizm szczegółów;
- opisy poetyckie, senne;
- anonimowy bohater (Każdy), który jest jednocześnie upostaciowieniem zbiorowości - postacią jedną z wielu;
- negacja symboliki używanej w teatrze od starożytności;
- zaprzeczenie typowo polskiego patosu dramatu romantycznego;
- brak ciągłości chronologicznej;
- przewaga (udramatyzowanego) monologu bohatera - koncepcja Różewiczowskiego „teatru wewnętrznego”;
- rozbudowane didaskalia;
- ograniczenie do minimum ruchu scenicznego;
- niedookreślenie czasu;
- brak akcji, osadzenie bohatera w jednym miejscu;
- symboliczne znaczenie tytułu;
- stosowanie techniki collage'u, sztuka jest montażem, układanką rozsypanych szczegółów; Różewicz nazwał tę metodę „kolażem tekstowym”;
- sceny groteskowe, absurdalne;
- łączenie scen patetycznych (przeszłość partyzancka) z komicznymi;
- sceny symboliczne;

- aluzyjność dzieł Różewicza
- Różewicz wobec swojej twórczości dramatycznej używał określenia: „teatr niekonsekwencji”;
np. Tadeusz Różewicz Kartoteka.

Sławomir Mrożek
- dramat współczesny, tragikomedia i dramat rodzinny jednocześnie, także dramat historii;
- świadome nawiązywanie do konwencji dramatu mieszczańskiego raz komedii obyczajowej;
- symboliczne znaczenie tytułu;
- sparodiowanie dwudziestowiecznej awangardy;
- nawiązywanie do dramaturgii Szekspira, Witkacego, Gombrowicza, Wyspiańskiego;
- język parodii, groteski, pastiszu;
- niejednolitość stylu;
- używanie słownictwa wulgarnego, ale i wyszukanego (częste zestawienie);
- wykorzystanie trawestacji;
- gra licznymi konwencjami;
- refleksje autotematyczne;
- osadzenie akcji w jednym miejscu ;
- ciąg zdarzeń wywołany/sprowokowany jedną przyczyną;
- częste wykorzystanie groteski;
- podważenie utartych schematów, autorytetów;
- liczne nawiązania do innych utworów - aluzje literackie;

Witold Gombrowicz
- używanie groteski, parodii, pastiszu;
- niejednorodność stylistyczna

- często tajemniczość, symboliczność;
- posługiwanie się ironią i humorem;
- niezwykle istotna rola podstawowego pojęcia Gombrowicza - Formy;
- krytyka współczesności;
- charakterystyka bohaterów przez język, jakim się posługują (dyferencja języka);
- przekorne nawiązania do tradycji romantycznej, sarmackiej;
- język dosadny;

- oniryzm (akcja Ślubu rozgrywa się np. we śnie bohatera);
np. Iwona, księżniczka Burgunda, Operetka, Ślub.

Liryka - typy, odmiany

Poezja, Gatunki literackie, Liryka,

Co to jest liryka?

Liryka (od greckiego słowa lyrikos) to jeden z trzech, obok epiki i dramatu, rodzajów literackich. Liryka obejmuje wszystkie dzieła literackie, w których nadrzędną funkcję pełni podmiot liryczny, jego przeżycia, myśli i doświadczenia. Warto zauważyć, że uczynienie z kategorii ja lirycznego elementu organizującego wypowiedź poetycką wpływa na sposób definiowania liryki jako rodzaju literackiego.

Mianem podmiotu lirycznego określa się podmiot wypowiedzi lirycznej, który jest definiowany jako twór fikcyjny. Stąd też, wedle założeń teorii literatury, niemożliwe i niepoprawne jest używanie słów poeta czy autor w kontekście ja wypowiadającego się w utworze.

Zapamiętaj!

Mówiąc o przeżyciach osoby wypowiadającej się w wierszu, używamy określeń: podmiot liryczny, ja liryczne.

Skoro wiemy już, kim jest podmiot liryczny tekstu i znamy jego funkcję w utworze, warto zastanowić się nad wpływem tejże kategorii na sposób definiowania liryki jako rodzaju literackiego.

Ja liryczne jest kategorią jednoznacznie subiektywną. To bowiem myśli, uczucia i refleksje podmiotu kształtują sytuację liryczną utworu. Stąd też liryka, jako rodzaj literacki, cechująca się obecnością podmiotu lirycznego, wyróżnia się zwiększonym udziałem funkcji emotywnej języka.

Funkcja emotywna (zwana także funkcją ekspresywną) dominuje wówczas, gdy nadawca wypowiedzi (podmiot utworu) uzewnętrznia swoje przeżycia, uczucia, dążenia, stosunek do nadawcy wypowiedzi czy przedmiotu wyznania. Wyrażenie emocji podmiotu lirycznego odbywa się poprzez odpowiedni dobór i układ środków stylistycznych - zdrobnień, zgrubień, wykrzykników, intonacji [1] .

Zapamiętaj!

Liryka to jeden z rodzajów literackich. Wyznaczniki liryki to: nadrzędna rola podmiotu lirycznego, dominacja funkcji emotywnej języka, odpowiedni dobór środków stylistycznych.

Geneza liryki

Liryka jest najstarszym rodzajem literackim. Genetycznie jest związana z muzyką. Jak bowiem przekonują źródła z zakresu teorii literatury, początkowo zawsze była śpiewana lub recytowana przy akompaniamencie instrumentu. Proces powstawania i rozwoju liryki jest długi i dość skomplikowany. Liryka znana była już w czasach antycznych - w literaturze starożytnej Grecji mianem liryki określano poezję wykonywaną przy akompaniamencie lutni (w odróżnieniu od meliki, która była wykonywana przy akompaniamencie fletu).

Kolejne epoki literackie modyfikowały znaczenie terminu: w wiekach średnich liryka była definiowana przede wszystkim jako forma poetycka zawierająca wierszowane miary liryczne (choć i w średniowieczu nie brakowało lirycznych form pieśniowych, np. związanych z działalnością trubadurów), w renesansie po raz kolejny podkreślono związki liryki z muzyką, określając ją jako utwór przeznaczony do śpiewania. Poetyka odrodzenia zaczęła także dostrzegać rolę ja lirycznego. Docenienie podmiotu lirycznego, definiowanego jako wyznacznik omawianego rodzaju literackiego, wpłynęło na sposób interpretacji poezji. Liryka stała się formą poetycką, w której przeżycia i emocje podmiotu utworu stały się najistotniejszym elementem (w analogiczny sposób definiuje się lirykę dzisiaj).

Ewolucja liryki jest, co zostało wspomniane uprzednio, procesem długotrwałym. Niniejsze rozważania mają charakter skrótowy, a ich podstawowym założeniem jest uświadomienie wieloaspektowości omawianego terminu. Jednocześnie, aby bardziej precyzyjnie podkreślić zmienny charakter liryki (wspomniana zmienność obejmuje i semantykę pojęcia, i wyznaczniki strukturalne) odwołam się do romantycznej koncepcji liryki. Literatura XIX wieku wprowadziła bowiem nowy, wciąż aktualny, wymiar liryzmu. Rodzajową czystość liryki (wynikającą z respektowania poetyk normatywnych) zastąpiono swoistym chaosem. Przywołany chaos jest synonimem żywiołowości, która objawia się synkretyzmem rodzajowym, czyli łączeniem elementów rodzajowo obcych - epoki, liryki i dramatu. Zaś znamienna dla doby romantyzmu mowa uczuć stwarza liryce szanse rozwoju, ponieważ likwiduje ograniczenia wynikające z faktu stosowania jednego, określonego gatunku [2].

Tak daleko idące modyfikacje rodzaju literackiego spowodowały rozwój liryki, stały się także przyczyną powolnego zatarcia się granic pomiędzy gatunkiem i rodzajem literackim.

 

Współczesne rozumienie liryki  

Współcześnie termin liryka oznacza to samo, co poezja. Owe nazwy bywają stosowane wymiennie i odnoszą się do literackich form wierszowanych. Nowożytna definicja liryki, co warto podkreślić, wykształciła się w wieku dziewiętnastym, a tym, co odróżnia lirykę od pozostałych rodzajów literackich jest forma wypowiedzi. Tak więc liryce (poezji) przypisuje się formę wierszowaną, a podstawowym wyznacznikiem liryki staje się przeciwstawienie poezji epice.

 

Odmiany rodzajowe liryki

Wyodrębnienie odmian rodzajowych liryki jest możliwe, dzięki wyzwoleniu się omawianego rodzaju literackiego spod presji poetyk normatywnych, a podstawą ich rozróżnienia jest treść przeżyć wyrażanych przez podmiot liryczny utworu [3].

Ze względu na różnorodny typ wyrażanych przez poezję emocji wyodrębnia się:

• lirykę miłosną - utożsamianą, co oczywiste, z sytuacją lirycznego wyznania miłosnego. Poezja ta ukazuje różne oblicza miłości, bowiem i podmioty lirycznego wyznania mogę być rozmaite. O złożoności liryki miłosnej przekonywać może przedstawiona poniżej, choć niebywale uproszczona, typologia. Oto przykłady liryki miłosnej: erotyki - i te powściągliwe, i te bardziej pruderyjne, przepełnione seksualizmem i demonizmem. Do kanonu liryki miłosnej zalicza się również wiersze subtelne, poświęcone niespełnionej, platonicznej   miłości. Widoczne staje się zatem, że liryki miłosnej nie sposób ująć w sztywne ramy, tym bardziej, że miłość często bywa pretekstem do rozważań o charakterze metafizycznym. Jednocześnie możliwe jest wyodrębnienie jej wyznaczników, czyli cech dlań charakterystycznych, jej przypisanych. Niezależnie bowiem od perspektywy opisu miłości, a tym samym - różnej koncepcji uczucia, wszystkie liryczne wyznania miłosne cechuje intymność i emocjonalność.

Warto wiedzieć

Za ojca poezji miłosnej uznaje się Francesco Petrarkę - autora Sonetów do Laury. Ten zbiór sonetów poświęconej ukochanej kobiecie stał się wzorem liryki miłosnej, a stosowany przezeń język poetycki (niebywale sugestywny, znakomicie obrazujący emocje podmiotu lirycznego) pozwolił na nazwanie poety twórcą nowożytnej poezji miłosnej.

• lirykę refleksyjno-filozoficzną. Mianem liryki filozoficznej określa się utwory poetyckie, które - bezpośrednio lub pośrednio - podejmują próbę zdefiniowania człowieka i świata. Refleksja nad rzeczywistością, tak znamienna dla omawianego nurtu liryki, może stanowić samodzielny temat poetycki (gdy przeświadczenia, dylematy, spory filozoficzne stanowią kanwę rozważań), może być także wpisana w rozważania zawarte w liryce miłosnej, religijnej, patriotycznej.

• lirykę religijną, utożsamianą przede wszystkim z poezją średniowieczną. Jednoznaczne odwołanie do literatury wieków średnich jest, ze względu na filozofię ówczesnej epoki, oczywiste. Wiersze religijne wyrażają stosunek podmiotu mówiącego (indywidualnego lub zbiorowego) wobec Boga i dzieł jego stworzenia.  

• lirykę agitacyjno-patriotyczną. Ten typ liryki podejmuje problematykę związaną z życiem narodu. Rozważania te dotyczyć mogą i spraw bieżących, i wydarzeń historycznych. Do nurtu liryki agitacyjno-patriotycznej zaliczyć należy wszystkie te utwory, które dążą do sformułowania określonych postaw obywatelskich. Liryka patriotyczna była szczególnie popularna w czasach potencjalnego i rzeczywistego zagrożenia kraju (okresy destabilizacji, słabość państwa, rozbiory czy wojny).

Warto wiedzieć

Lirykę patriotyczną utożsamia się z nurtem poezji agitacyjnej. I o ile relacje pomiędzy przywołanymi formami są oczywiste (oddziaływanie na opinię społeczeństwa stanowiło często podstawy tejże poezji), to jednak należy mieć świadomość, że agitacyjność może przybierać rozmaite formy - i jawne, i niejawne (aluzyjne, ironiczne). Dlatego też analiza wierszy wpisujących się w ten typ liryki powinna być niezwykle dokładna.

• lirykę funeralną. Liryka funeralna jest genetycznie związana ze śmiercią. Jej podstawowym celem jest upamiętnienie osoby zmarłej. Podmiotem lirycznych rozważań może być osoba bliska (by przywołać Treny Kochanowskiego, czy też cykl wierszy poświęconych Ance - córce Władysława Broniewskiego) lub też osoba sławna, zasłużona dla ogółu społeczeństwa. Cechy liryki funeralnej można dość jednoznacznie określić. Jej podstawową funkcją jest upamiętnienie zmarłego poprzez pochwałę jego cnót i dokonań.

• lirykę autotematyczną, czyli poezję o poezji. Poezja autotematyczna skupia się bowiem na problematyce tworzenia: określa sytuację poety, okoliczności powstania utworu, czy wreszcie - jej odbiór przez czytelników [4].

Próba określenia odmian rodzajowych poezji nie jest łatwa. Każda epoka literacka inaczej definiowała pojęcia-klucze niniejszych rozważań. Odmienna była sytuacja polityczna (co nie pozostało bez wpływu na sposób tworzenia liryki patriotycznej), obowiązywały także inne systemy ideologiczne i filozoficzne (co powodowało różnice w rozumieniu poszczególnych tekstów wpisujących się w nurt refleksyjno-filozoficzny poezji), inna była koncepcja poezji (co nie pozostało bez wpływu na treść poezji autotematycznej).

 

Typy liryki

Podstawą zaprezentowanej w niniejszej części typologii liryki jest zdefiniowanie kategorii ja lirycznego (poprzez określenie obecności podmiotu lirycznego w tekście). Na tej podstawie wyodrębnia się:

• lirykę bezpośrednią - opartą na konwencji wyznania, w której podmiot liryczny posługuje się pierwszą osobą gramatyczną. Ujęcie przeżyć podmiotu lirycznego w postać monologu istotnie kształtuje przestrzeń liryczną, przesycając subiektywizmem każdy element, który go tworzy. Na płaszczyźnie liryki bezpośredniej wyodrębnia się: lirykę osobistą (to taki typ liryki, w której występuje możliwość wskazania cech wspólnych pomiędzy fikcyjnym podmiotem lirycznym a postacią autora), lirykę roli (gdy wyznanie liryczne zostało przypisane postaci fikcyjnej (historycznej, mitologicznej), ale wyrażone przezeń myśli można przypisać osobie twórcy) oraz lirykę maski (gdy podmiot liryczny ukrywa się za przedmiotami, zwierzętami, roślinami, które posiadają cechy ludzkie).

• lirykę pośrednią - ja liryczne ukrywa swoje przeżycia, emocje i myśli poza światem przedstawionym. Zjawisko liryki pośredniej jest złożone. Wyodrębnia się następujące formy liryki pośredniej: opisową (refleksje podmiotu lirycznego są wyrażone za pośrednictwem opisu zjawisk zewnętrznych, np. piękna krajobrazu) oraz sytuacyjną (gdy podmiot liryczny utworu opowiada historię jakiegoś zdarzenia; wiersze realizujące wyznaczniki liryki sytuacyjnej mają postać scenki dramatycznej, co powoduje jej zbliżenie się do pozostałych rodzajów literackich - epiki i dramatu).

 

Podmiot liryczny jest najistotniejszym składnikiem liryki. O ważności tejże kategorii poetyckiej świadczyć może m.in. funkcja ja lirycznego w procesie określania odmian i typów liryki. Nie należy jednakże zapominać o tym, że obok podmiotu (nadawcy wypowiedzi) w komunikacie poetyckim nierzadko funkcjonuje i jej odbiorca - tzw. ty liryczne. Typ liryki, który angażuje obie kategorie osobowe nazywa się liryką zwrotu do adresata ( liryką inwokacyjną, liryką apelu).

Przypisy:

1. Por. S. Jaworski, Terminy literackie. Słownik szkolny, Warszawa 1990, s. 82-83.

2. I. Płóciennik, D. Podlawska, Słownik wiedzy o języku, Bielsko-Biała 2005, s. 83-84.

3. Por. J. Lyszczyna, Liryka - dzieje rodzaju [w:] Szkolny słownik wiedzy o literaturze, red. R. Cudak, M. Pytasz, Katowice 2000, s. 208-209.

4. Ibid., s. 209.

5. Ibid.

Brzmieniowe środki stylistyczne

Stylistyka, środki stylistyczne, Onomatopeja, Aliteracja

Onomatopeja

- (inaczej dźwiękonaśladownictwo) jest to zabieg stylistyczny polegający na oddaniu w utworze dźwięku za pomocą wyrazów, których brzmienie przypomina ów dźwięk, np. szumieć, szemrać, syczeć, huk, brzdęk. Wyrazy naśladujące dźwięki to wyrazy dźwiękonaśladowcze.

Przykład zastosowania:

Stoi i sapie, dyszy i dmucha,
Żar z rozgrzanego jej brzucha bucha:
Buch - jak gorąco!
Uch - jak gorąco!
Puff - jak gorąco!
Uff - jak gorąco!

Julian Tuwim, Lokomotywa

 

Instrumentacja zgłoskowa

- jest to zabieg stylistyczny polegający na nagromadzeniu w tekście odpowiednich głosek w celu uzyskania oczekiwanego efektu, np. w wierszu Deszcz jesienny Leopolda Staffa powtarzane spółgłoski sz, ś, s mają imitować dźwięk padającego deszczu.

Przykład zastosowania:

O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny
I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny, (…)
I światła szarego blask sączy się senny...
O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny...

Leopold Staff, Deszcz jesienny

 

Aliteracja

- jest to zabieg stylistyczny polegający na powtarzaniu głosek (niekoniecznie w nagłosie) w celu wyrażenia ekspresji.

Przykład zastosowania:

Babo bez zębów brzydka (…)

Daniel Naborowski, Do złej baby

 

Paronomazja

- jest to żart językowy. Polega na łączeniu ze sobą słów o podobnym brzmieniu.

Jeżeli mamy do czynienia z wyrazami o wspólnym pochodzeniu, mówimy o stosowaniu figury etymologicznej.

Przykład zastosowania:

Z kątów wypełznie, z nor wybiegnie
Świętować wiosnę w mieście,
Świętować jurne święto.

Julian Tuwim, Wiosna

Jeżeli podobieństwo słów lub wyrażeń jest przypadkowe, zabieg taki nazywamy figurą pseudoetymologiczna

Przykład zastosowania:

Idę młody, genialny, niosę BUT W BUTONIERCE,
Tym co za mną nie zdążą echopowiem: - Adieu!

Bruno Jasieński, But w butonierce

 

Hiatus

- (inaczej rozziew) pojawia się, kiedy jeden wyraz kończy się samogłoską, a następny od samogłoski się zaczyna np.:

Bo wiedzą, że to ostatni,
Prawdziwy łabędzi śpiew!

Adam Asnyk, Łabędzi śpiew

 

Eufonia

- jest to pozytywne zorganizowanie tekstu w warstwie brzmieniowej.

 

Kakofonia

- jest to negatywne zorganizowanie tekstu w warstwie brzmieniowej

Składniowe środki stylistyczne

Stylistyka, środki stylistyczne, Anafora, Apostrofa, Elipsa, Inwersja

 Anafora

- gr. anaphora `podniesienie' - jest to powtórzenie danego słowa lub zwrotu na początku każdego wersu, zdania lub strofy, np.

Biały jest polerowny alabastr z Karrary,
    Białe mleko przysłane w sitowiu z koszary,
Biały łabęć i białym okrywa się piórem,
     Biała perła nieczęstym zażywana sznurem.

Jan Andrzej Morsztyn, O swej pannie

Anakolut

- gr. anakólouthos `pozbawiony związku, nielogiczny' - jest to błąd składniowy polegający na tym, że zdanie, choć poprawne pod względem gramatycznym, jest nielogiczne. Anakolut może być zastosowany jako środek stylistyczny w celu uniezwyklenia wypowiedzi, np.

Słońce świeciło, wygrawszy bój nad boje.

 

Antyteza

- gr. anti 'przeciw', gr. thésis 'postawienie; twierdzenie' - jest to zjawisko polegające na skontrastowaniu ze sobą przeciwstawnych tez.

 

Apostrofa

- gr. apostrophé `zwrot' - jest to zwrot, często patetyczny, do osoby, bóstwa, spersonifikowanej idei.

Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim,
Moja droga Orszulo, tym zniknienim swoim.

Jan Kochanowski, Tren VIII

 

Elipsa

- gr. élleipsis 'brak' - jest to opuszczenie fragmentu zdania (w zaprezentowanym przykładzie opuszczone zostały łączniki orzeczenia imiennego w wersie drugim i trzecim) ze względu na to, że w danym kontekście jest on oczywisty np.

Oczy są ogień, czoło jest zwierciadłem,
Włos złotem, perłą ząb, płeć mlekiem zsiadłem,
Usta koralem, purpurą jagody

Jan Andrzej Morsztyn, Niestatek

 

Epifora

- gr. epiphorá `dodanie' - jest to powtórzenie wyrazu lub całego wyrażenia na końcu danego wersu lub strofy, np.

Do kraju tego, gdzie kruszynę chleba
Podnoszą z ziemi przez uszanowanie
Dla darów Nieba....
Tęskno mi, Panie...
 
Do kraju tego, gdzie winą jest dużą
Popsować gniazdo na gruszy bocianie,
Bo wszystkim służą...
Tęskno mi, Panie...  

Do kraju tego, gdzie pierwsze ukłony
Są, jak odwieczne Chrystusa wyznanie,
"Bądź pochwalony"
Tęskno mi, Panie...

Cyprian Kamil Norwid, Moja piosnka

 

Inwersja - łac. inversio `odwrócenie' - jest to celowe przestawienie szyku zdania w celu podkreślenia kunsztu poetyckiego artysty lub zwrócenia uwagi odbiorcy. Ten zabieg stylistyczny jest często stosowany w poezji barokowej, np.:

Tedy, moja kochanko, która w dalszym lecie,
Ozdób moich dziedziczką miałaś być na świecie,

 Samuel Twardowski, Tren I

Paralelizm syntaktyczny - gr. parallelismos `zestawienie, porównanie' - inaczej paralelizm syntaktyczny, jest to zabieg stylistyczny polegający na budowaniu utworu w oparciu o powtórzenia zdań podobnych do siebie pod względem budowy. W poniższym utworze regularnie powtarza się zdanie współrzędnie złożone przeciwstawne.

Przykład:

Śpiewam ci, lecz obfite
     Z serca zranionego,
Co w nim były zakryte,
     Kształtem dżdża ranego

Łzy wypadają,

Pieśń zalewają.
Ja śpiewam, chociem prawie
     Od zimna srogiego
Skościał na gołej ławie
     Bez posłania wszego.

Takie me wczasy

W tak ciężkie czasy.
Śpiewam ci, ale duszy,
     Którą narzekanie,
Którą frasunek suszy,
     Niemiłe śpiewanie.

Pieśń, którą śpiewam,

Łzami zalewam,
Ja śpiewam, a wyć trzeba
     Na me przyjaciele.
Kiedym im dawał chleba,
     Znało mię ich wiele.

Dziś im me chęci

Wyszły z pamięci.
Śpiewam ci, lecz kłopoty,
     Których mię strapiły
Ustawiczne obroty,
     Moje obróciły

Zbigniew Morsztyn, Duma niewolnicza

 

Parenteza - gr. parénthesis `wstawienie'  - jest to zdanie wtrącone w nawias. Jego funkcja może polegać na dookreśleniu kontekstu, zarysowaniu tła itp.

Przykład:

Popiół śkło, choć je farby malują,
Gdy sztuki w hucie nim wyprawują:
A nie tak, kiedy pieniste konie
Spuszczając z góry słońce, niż tonie
(Jeśli żegnając pogodnym okiem,
Zboczy się z wilgim pozad obłokiem),
Różnych barw tęcze światu wyprawi;
Jako rzemieślnik tak śkło postawi,
Zielonym, złotym i szafirowym
Pędzlem i kształtem pozorne nowym.

Kasper Miaskowski, Na Śklenicę malowaną

 

Pytanie retoryczne - jest to pytanie, na które nie oczekuje się odpowiedzi. Służy do wywołania u odbiorcy refleksji, a także na podkreślenie wagi prezentowanego problemu, np:

Któż tak śmiały, któż tak, proszę, zuchwałego czoła,
Który by się śmiał pokusić o twe strony zgoła?

Sebastian Fabian Klonowic, Żal V, z cyklu Żale nagrobne na ślachetnie urodzonego... Pana Jana Kochanowskiego

 

Wykrzyknienie (eksklamacja) - łac. exclamatio `okrzyk'  - jest to zabieg stylistyczny polegający na użyciu zdania wykrzyknikowego, które ma na celu wyrazić emocje nadawcy.

Przykład:

 Na tęczę blasków, którą tak ogromnie
 Anieli Twoi w niebie rozpostarli,
 Nowi gdzieś ludzie w sto lat będą po mnie
 Patrzący - marli.
 Nim się przed moją nicością ukorzę,
 Smutno mi, Boże!

Juliusz Słowacki, Hymn (Smutno mi Boże)

Środki artystycznej organizacji tekstu

Język, Mowa, Fleksja, Składnia, Stylistyka, Powtórka materiału

1. środki fonetyczne

2. fleksyjne

3. składniowe

4. tropy stylistyczne

Aby spełnić oczekiwania komunikacyjne tekstu nadawca dokonuje wyboru elementów językowych. Są to:

• temat wypowiedzi,

• gatunkowe ujęcie wypowiedzi,

• cel wypowiedzi,

• sytuacja, w jakiej dokonuje się porozumienie językowe.

Wpływa na to oczywiście językowa sprawność nadawcy, jego poczucie estetyki językowej oraz inne jego predyspozycje. Nie bez znaczenia jest także wybór stylu językowego, tj. odmiany stylistycznej polszczyzny będącej subkodem języka ogólnonarodowego. Wymienia się tu następujące style, czyli subkody:

• kolokwialny,

• potoczny,

• wystąpień publicznych (przemówieniowy),

• administracyjno-prawny,

• naukowy,

• dziennikarski z odmianą publicystyczną,

• literacki, czyli artystyczny.

Omawiając język utworu literackiego musimy pamiętać, że wszystkie subkody stanowią materiał dyspozycyjny literatury (na przykład styl kolokwialny w przytoczeniu wypowiedzi bohatera utworu literackiego, czy cytowanie przemówienia bohatera w obrębie utworu itp.).

Analiza stylistyczna tekstu wymaga rzetelnego opisania tworzywa językowego, wskazania elementów, które dominują w tekście oraz określenia ich funkcji w utworze.

Nie jest naszym celem dogłębne omówienie wszystkich środków artystycznej organizacji tekstu. Wskażemy jedynie na ich podział, oraz przywołamy przykłady najpowszechniejsze.

Środki fonetyczne

Środki fonetyczne organizujące warstwę brzmieniową tekstu to:

Eufonia czyli wykorzystanie fonicznej jakości tekstu.

Onomatopeja czyli dźwiękonaśladownictwo.

Efekt dzwiękonaśladownictwa oddaje fragment burzy w Panu Tadeuszu, gdzie nagromadzenie zdań pojedynczych, nierozwiniętych i głosek szumiących oddaje dynamizm i grozę burzy.

Nagle wichry zwarły się, porwały się w poły,/ Borykają się, kręcą, świszczącymi koły/ Krążą po stawach, mącą do dna wody w stawach;/ Wpadli na łąki, świszczą po łozach i trawach./

Aliteracja to rozpoczynanie dwu lub więcej wyrazów od tych samych głosek.

Harmonia głoskowa - powtarzanie samogłosek w identycznej lub podobnej kombinacji.

Segmentacja tekstu uwzględniająca współzależność akcentu i pauzy oraz uporządkowanie stosunku sylab akcentowanych i nieakcentowanych, występujących w sylabotoniku. (patrz systemy wersyfikacyjne) 

Intonacja czyli wydobycie ekspresji z nagromadzenia intonemów (jednostek intonacyjnych) celowo wprowadzonych do utworu. Przykład doskonały to Tren X, Jana Kochanowskiego, gdzie operowanie zdaniami pytającymi różnej długości (o których wiemy, że mają intonację rosnącą) i rozkazującymi (z intonacją opadającą), oddaje efekt szlochu i zagubienia podmiotu lirycznego.

Środki fleksyjne

Fleksja należy do tych kategorii językowych, które wymagają rygorystycznego przestrzegania reguł, ponieważ każda forma fleksyjna posiada ściśle określoną funkcję składniową (zmiana np. dopełnienia na mianownik powoduje zmianę składniową: dopełniacz stanie się podmiotem i zmieni sens zdania). Możliwości stylistyczne w zakresie fleksji są minimalne, ale zawsze przynoszą efekt zaskoczenia. Są to nieobiegowe końcówki np. Z dala na to patrzyli trójkątowie smutni M.Pawlikowska-Jasnorzewska Dywan perski.

Środki składniowe

Możliwości stylistyczne w obrębie składni są ogromne. Indywidualne cechy stylistyczne najwyraźniej są widoczne w zakresie ukształtowania składniowego. W poniższym opracowaniu wymienimy, nie omawiając ich szczegółowo najważniejsze. Długość i krótkość zdań, czyli odmiana stosunków ilościowych. Epika posługuje się zdaniami obszernymi, liryka wykorzystuje zdania krótkie, elipsy i równoważniki. Posłużenie się w opisie zdaniami nierozwiniętymi znaczy i pełni określoną funkcję stylistyczną (patrz przytoczony wcześniej cytat z Pana Tadeusza).

Odejście od typowego szyku w zdaniu czyli odmiany w zakresie kompozycji składniowej. Stosowanie inwersji np. usytuowanie przymiotnika po rzeczowniku czy orzeczenia na końcu zdania. (przykłady wpisz samodzielnie)

Elipsa to pominięcie jakiegoś członu składniowego. Najbardziej ekspresywny jest brak orzeczenia (przykłady wpisz samodzielnie).

Powtórzenie czyli powielanie w zdaniu czy w zdaniach słów lub całych zespołów słów w celach ekspresywnych. Gdy występują one na początku jednostki syntaktycznej noszą nazwę anafora, gdy na końcu jednostki syntaktycznej to jest to epifora.

Antyteza polega na łączeniu skontrastowanych sensów i znaczeń w jedną składniowo-logiczną całość. (patrz w opracowaniu baroku wiersz Morsztyna Do trupa)

Apostrofa to utrzymany w podniosłym tonie zwrot do osoby lub zjawiska, które apostrofa w ten sposób personifikuje. (patrz Oda do młodości Mickiewicza)

Pytanie retoryczne - jego istotę stanowi fakt, że odpowiedź na nie wpisana jest w tekst wypowiedzi, a posiada ono jedynie charakter emocjonalny. (Czego chcesz od nas Panie za twe hojne dary?/ Czego za dobrodziejstwa, którym nie masz miary? J. Kochanowski Pieśń XXV)

Anakolut to wypowiedź pod względem składniowym źle skonstruowana, w utworze pełni ona funkcję znaku emocyjności wypowiedzi, wahania podmiotu mówiącego (Lecz teraz, kiedy teraz nie wiem, wiem (...)., T. Różewicz Prawa i obowiązki).

Można mówić także o stylistycznych konsekwencjach sposobu łączenia zdań: współrzędnie, podrzędnie łączone spójnikowo i bezspójnikowo, używanie zdań pojedynczych nierozwiniętych i ich wpływ na strukturę stylistyczną tekstu. Nie będziemy się nimi zajmować w tym miejscu, ale przypisane im funkcje powinny być brane pod uwagę przy analizie tekstu.

Tropy stylistyczne

Tropy stylistyczne to sposoby łączenia wyrazów w większe całostki syntaktyczne na poziomie członu składniowego lub zdania. Inaczej mówiąc są to przekształcenia znaczeniowe wyrazów osiągane przez szczególne ich zestawienia. Są one właściwością wszelkich tekstów, ale w tekstach literackich występują w większym zagęszczeniu i są wynikiem poszukiwań nowych znaczeń. Wyraz w kontekście nabiera nowej treści i oddala się od swojego znaczenia słownikowego. (np. szlachetne zdrowie, końskie zdrowie, stracone zdrowie, odzyskane zdrowie - wyraz „zdrowie” w każdym z przytoczonych przykładów znaczy co innego).

Do tropów zaliczamy: epitety, porównania i metafory, zostaną one tutaj pokrótce omówione.

Epitet to przymiotnik, imiesłów, rzadziej rzeczownik dodany do rzeczownika w funkcji określenia którejś z jego cech istotnych dla mówiącego, bądź modyfikujących jego znaczenie. Wezwano pokojowę i służącą dziewkę/ W naczynie srebrne wody wylano konewkę (...)/ Telimena otwiera petersburskie składy, (...)/ Zosia kładnie pończoszki białe, ażurowe./ I trzewiki warszawskie białe atłasowe;/ A. Mickiewicz Pan Tadeusz.

Szereg epitetów w połączeniu z rzeczownikami - naczynie srebrne, pończoszki białe, ażurowe, trzewiki białe atłasowe pełnią funkcję obrazotwórczą, ponieważ wskazują na wygląd przywołanych przedmiotów, natomiast epitety służąca (dziewka) i (trzewiki) warszawskie pełnią funkcję indywidualizującą.

W ten sposób ograniczony zostaje zakres znaczeniowy wyrazu a rozszerzona informacja o nim. Wśród epitetów rozróżniamy epitet stały zwany też homeryckim: Achilles prędkonogi, Eos różanopalca, czarny bór, sina rzeka.

Oksymoron kojarzący w całość znaczeniową wykluczające się znaczenia: suchy ocean, gorzki miód, jasność ciemna, gadająca cisza. Jego wartość znaczeniowa zbliża go do metafory.

Epitet metaforyczny nadaje przedmiotowi nowe cechy: zmarniałe cuda, zimny głaz, jawne sny, B. Leśmian Dziewczyna.

Porównanie to zestawienie dwóch przedmiotów, dwóch zjawisk na podstawie jakiejś wspólnej cechy. Cechy te mogą być bezpośrednio wskazane lub łatwo domyślne albo wynikają z kontekstu. Formalnym wskaźnikiem porównania są spójniki: jak, jakoby, jakby, jako, niby, niczym, wyrażenia: podobnie jak, na kształt. Dwa stawy pochyliły ku sobie oblicza/ Jako para kochanków; prawy staw miał wody/ Gładkie i czyste jako dziewicze jagody/ Lewy ciemniejszy nieco, jako twarz młodziana (...), A. Mickiewicz Pan Tadeusz.

Wyróżnić możemy też porównanie zaprzeczone. To nie sroki zaskrzeczały Czarną zgrają. Gzak z Konczakiem za Igorem Tropem gnają. Słowo o wyprawie Igora, przekład J.Tuwim.

Porównanie homeryckie: Jako oliwka mała pod wysokim sadem/ Idzie z ziemie ku górze macierzyńskim śladem,/ Jeszcze ani gałązek, ani listków rodząc,/ Sama tylko dopiro szczupłym prądkiem wschodząc:/ Tę jeśli ostre ciernie lub rodne pokrzywy/ Uprzątając, sadownik podciął ukwapliwy./ Mdleje zaraz, a zbywszy siły przyrodzonej,/ Upada przed nogami matki ulubionej/ - Takci się mej najmilszej Orszuli dostało. J. Kochanowski Tren V.

Porównanie tautologiczne, polegające na tym, że przedmiot lub zjawisko porównuje się do niego samego: Stwierdziwszy tedy niewątpliwie,/ Że z opisami wielka bieda,/ Należy uznać, że właściwie/ Rezeda pachnie - jak rezeda. J. Tuwim, Kwiaty polskie.

Metafora to najkunsztowniejszy trop stylistyczny. Jej istota polega na przekształceniach znaczeniowych i ich funkcjonowaniu w kontekście utworu. Metafora jest ruchem znaczeń, polega na współdziałaniu pojęć, które się wzajemnie modyfikują, tworząc nowe znaczenia. Tak więc metaforę rozumiemy jako zabieg przesunięcia znaczenia w wyniku kontekstowego użycia. Metafora „grom uśnie”: znaczenie potoczne wyrazu i odpowiednik metafory „uśnie” -pogrąży się we śnie, zamilknie, grom straci aktywność, skończy się burza

Mechanizm przesunięć znaczeń w danym kontekście jest podstawą klasyfikacji metafory: synekdocha to inaczej ogarnienie. Nowe znaczenie wynika z nazwania rzeczy czy zjawiska nazwaniem ich części: Czerwone maki na Monte Cassino/ Zamiast rosy piły polską krew,/ A po tych makach szedł żołnierz i ginął,/ Lecz od ich śmierci silniejszy był gniew./ Feliks Konarski Czerwone maki na Monte Cassino. Zarówno słowo żołnierz jak i polska krew ma tutaj znaczenie szersze - oznacza kolejno batalion wojska i ofiarę życia.

Metonimia czyli zamiennia polega na użyciu wyrazu zamiennego, pozostającego w ścisłym związku logicznym lub czasowo-przestrzennym z pojęciem o które chodzi: Czytanie Homera M. Jastrun, J. Przyboś Widzenie katedry w Chartres, zamiast w pierwszym przykładzie czytając Iliadę czy Odyseję, w drugim zwiedzając katedrę w Chartres. O metonimii mówimy również, gdy wskazujemy na materiał, z którego zrobiono przedmiot zamiast na niego samego np. żelazo zamiast broń, lub wskazujemy na symbol zamiast na to, co on oznacza np. wawrzyn zamiast sukces.

Personifikacja czyli uosobienie to nadanie przedmiotom lub pojęciom cech ludzkich, a animizacja czyli ożywienie to nadanie przedmiotom lub pojęciom cech istot żywych. To było tak: w ciemności nocy/ Z gałązki wylazł żywy pączek./ Rozklejał się, ptakami kwiląc;/ O świcie - westchnął. To początek, J. Tuwim To było tak.

Peryfraza czyli omówienie to figura stylistyczna trochę niejednolita. Podręcznikowy przykład stambulskie gorycze i z chińskich ziół ciągnione treści na oznaczenie kolejno tytoniu i herbaty pochodzą z Mickiewiczowskiej Zimy miejskiej i pozostają jeszcze w związku z wzorem poezji klasycystycznej, z upodobaniem sięgającej po rozbudowane peryfrazy. Współczesna poezja też sięga po nią chętnie: Koniu płomienny, koniu mój gniewny/ Z Apollinowej stajni! Kto zawołaniem zbudzi nas śpiewnym/ I wieść i drogę oznajmi? J.Tuwim Koń.

Eufemizm jako figura stylistyczna polega na łagodzeniu właściwego znaczenia i sensu i jest bliska peryfrazie. Eufemizmów używamy często w języku codziennym, gdy nie chcemy powiedzieć „kłamiesz” mówimy „mijasz się z prawdą”, „odszedł na zawsze” zamiast „umarł”.

Przeciwieństwem eufemizmu jest hiperbola czyli przesadnia, polegająca na przesadnym przedstawieniu zjawiska lub wyolbrzymieniu znaczenia i wartości zjawisk. Posługują się nią często autorzy baroku ( J. A. Morsztyn Niestatek, W. Potocki Wojna Chocimska) ale i poeci bliżsi współczesności, np. J. Tuwim Miliard miliardów naliczyli,/ Przez sto milionów pomnożyli,/ A jeszcze straszą, jeszcze grożą,/ Że przez trzynaście mnie pomnożą/ (...) Urosną nad mą biedną głową/ Abrakadabrą, piramidą,/ Kolumną runą stuwiekową... J. Tuwim Rachunek.

Alegoria oznacza metaforę, ale w odniesieniu do całego utworu. Jest to więc wypowiedź, której sens jest odmienny niż znaczenie wyrazowe. Potocznie przez alegorię rozumie się upostaciowione pojęcia abstrakcyjne: sowa jest alegorią mądrości, amorek miłości, lis chytrości itp. Alegoria w pojęciu szerszym obejmuje cały utwór wraz z wydarzeniami i egzystencjalnymi sytuacjami człowieka (np. A. Camus Dżuma, W. Szymborska Kot w pustym mieszkaniu).

Symbol wyprowadzić można ze związków z metonimią, ale jego rola w utworze polega na spiętrzeniu znaczeń; poza znaczeniem wyrazowym sugeruje treść naddaną, nie w pełni określoną, ewokowaną przez kontekst utworu

Wyróżniki literatury

Literatura, Fikcja,

Wyróżniki literatury - zespołem najważniejszych wyróżników literatury, czyli elementów różniących literaturę od innych typów wypowiedzi językowej są:

Fikcyjność czyli obraz świata, który jest wymyślony przez autora, a więc istniejący dzięki inwencji i wyobraźni twórcy i utrwalony językowo. Fikcyjność to inaczej mówiąc pewien sposób istnienia rzeczywistości literackiej, bez względu na to, czy jest ona ujęta realistycznie czy fantastycznie. Dzieło literackie operuje prawdą i zmyśleniem, ale zdania orzekające w utworze funkcjonują tylko w jego obrębie i nie są ani prawdziwe ani fałszywe, ponieważ odnoszą się do przedmiotów, postaci czy wydarzeń nie istniejących w rzeczywistości. Pojmowanie literatury w kategorii fikcyjności uniwersalizuje wypowiedź, przenosi przesłanie utworu na odbiorcę.

Obrazowość to zdolność wywoływania w czytelniku wyrazistych wyobrażeń przedstawionej rzeczywistości pozaliterackiej, także użycie wyrażeń przenośnych, figuralnych, przekształcających znaczenia słów.

Dodatkowe uporządkowanie to staranniejsza niż inne rodzaje piśmiennictwa organizacja języka, nadmiar ładu, którego nie wymaga komunikatywność przekazu. Mamy więc w tekście zastosowane różne środki wyrazu artystycznego i artystycznej organizacji wypowiedzi (wersyfikacyjne, stylistyczne, składniowe, leksykalne, fonetyczne, fleksyjne). Wszystkie te wyróżniki wzajemnie się warunkują, a zarazem występują w różnym stopniu wyrazistości w utworze literackim.

Kategoria odbiorcy: autor tworzy wypowiedź literacką adresowaną do zaprojektowanego odbiorcy (odbiorcy wirtualnego). Bez względu na to, w jakim stopniu ów odbiorca odpowiada rzeczywistemu czytelnikowi, ukształtowanie wypowiedzi jest od owego odbiorcy wirtualnego uzależnione (porównaj język artystyczny Lokomotywy Juliana Tuwima adresowany do dzieci a np. wiersz To było tak... czy Apokalipsa Juliana Tuwima zaprojektowane dla dorosłego, wyrobionego czytelnika).

Konwencja literacka to zasady wyboru środków językowych i komponowania wypowiedzi literackiej zgodnie z zespołami reguł i form utrwalonych w praktyce literackiej i świadomości kulturowej różnych epok. Reguły te są historycznie zmienne. Twórca ma je do dyspozycji, może z nich wybierać pewne elementy i je przekształcać, są one jednak czynnikiem sprawiającym społeczne funkcjonowanie literatury. Dzięki nim czytelnik może się orientować, z jakim typem utworu obcuje, jak je ocenić, a autor poznać oczekiwania czytelników oraz zamanifestować swą oryginalność.

Funkcje tekstu

Funkcje tekstu,

Kod językowy oraz mówienie służą wytwarzaniu tekstów, które pełnią wiele funkcji. Nadrzędną funkcją każdego tekstu jest funkcja komunikatywna - celem tekstu jest przekazanie przez nadawcę danego komunikatu. W obrębie funkcji komunikatywnej możemy wyróżnić teksty o funkcji: poetyckiej, ekspresywnej, impresywnej, fatycznej oraz informatywnej. Funkcje języka w różnym jego rozumieniu można przedstawić w następującym schemacie:

Schemat 1. Źródło: S. Dubisz, M. Nagajowa, J. Puzynina, Język i my, Warszawa 1996, str. 30


Omówienie odmian funkcji komunikatywnej tekstów

1. Funkcja informatywna
   Podstawową funkcją tekstu jest funkcja informatywna. Nadawca przekazuje odbiorcy dowolną informację. Może być to: proza, literatura naukowa, beletrystyka, urzędowa korespondencja, rozmowa przekazująca jakieś informacje (np. pytanie o drogę, relacja z wyprawy), może to być także ogłoszenie prasowe. Dla tekstów o funkcji informatywnej charakterystyczne są:

• wypowiedzenia oznajmujące, często złożone

• brak wykrzyknień, wypowiedzi eliptycznych, czy rozkaźników

• brak słownictwa nacechowanego emocjonalnie

• jednoznaczność, spójność, prawdziwość tekst

2. Funkcja ekspresywna
   Cechą tej funkcji jest to, że nadawca przekazuje swoje informacje poprzez odpowiednią intonację, wykrzyknienia, odpowiednie słownictwo. Nadawca daje więc upust swoim uczuciom poprzez słowa, może to czynić zarówno w zwykłej rozmowie, jak i poprzez poezję. Z funkcją tą spotykamy się również wtedy, gdy nadawca używa ironii. Najczęściej jednak spotykamy się z nią w wypowiedziach potocznych, gdy nadawca wyraża radość, bądź złość. O funkcji tej świadczą nie tylko wykrzyknienia, ale i wyrazy nacechowane emocjonalnie, w tym wulgaryzmy. Teksty o wyłącznie funkcji ekspresywnej należą do rzadkości. Dla tekstów o funkcji ekspresywnej charakterystyczne są:

• zdania wykrzyknikowe, często urwane

• zdania eliptyczne

• apostrofy

• brak spójności tekstu

• liczne równoważniki zdania

3. Funkcja impresywna
   Nadawca dąży do określonego celu, dąży do ukształtowania opinii, postawy, zachowania, wyboru odbiorcy. Teksty o tej funkcji są bardzo zróżnicowane, nadawca posługuje się bogatą gamą środków. Są to różnego rodzaju teksty będące nakazami, zakazami, rozporządzeniami, regulaminami, także teksty ustaw. Mogą to być również wszelkie poradniki, instrukcje, apele. Funkcja ta często wykorzystywana jest w reklamie (slogany, hasła przekonujące nas do czegoś/kogoś). Z funkcją tą często spotykamy się również współczesnej publicystyce oraz różnego typu mowach, przemówieniach, ocenach. Przeciwieństwem wypowiedzi impresywnej (przestrzegającej etyki), jest wypowiedź manipulacyjna - nadawca nie ujawnia swoich rzeczywistych intencji, i traktuje odbiorcę jako nieświadome narzędzie, za pomocą którego pragnie osiągnąć własne cele.
   Dla tekstów o funkcji impresywnej charakterystyczne są:

• zdania oznajmujące z orzeczeniami o znaczeniu normatywnym np. powinien, należy wolno, wskazane jest itp.

• zdania oznajmujące z oceną np. dobry, podły itp.

• zdania rozkazujące

• teksty te są najczęściej niezwykle spójne, posiadają tezę, wyraźną argumentację

• slogany są jasne, dobitne, odnoszące się do wartości

4. Funkcja poetycka
   Nadawca pragnie odbiorcę zachwycić, bądź też zbulwersować, zaskoczyć, rozśmieszyć. Funkcja ta dotyczy tekstu, który może być wierszem, ale może być i prozą. Może wystąpić w przemówieniach, żartach, kalamburach, ale i rozmowie potocznej, czy korespondencji. Często spotykamy się z nią w przysłowiach, które oparte są na przenośniach, jak również w literaturze pięknej. Funkcja ta posiada różne cechy w zależności od epoki, do której przynależy nadawca.
   Dla tekstów o funkcji poetyckiej charakterystyczne są:

• poetyzacja tekstu

• różnorodność stylistyczna i gatunkowa

• uczuciowość tekstu

• zróżnicowanie budowy

5. Funkcja fatyczna
   Wszelkie wyrażania, za pomocą których nadawca wita się i rozstaje z odbiorcą, oraz wyrażenia, które służ podtrzymaniu rozmowy typu: aha, tak..tak... Są one często marginesem rozmowy, w tekstach spotkamy się z nimi, gdy np. czytamy zapis rozmowy.
   Dla tekstów o funkcji fatycznej charakterystyczne są:

• wszelkie pozdrowienia

• elementy zbędne dla tekstu, typu: aha, tak tak, ech, uf itp.

• brak spójności tekstu

Poniżej informacje o funkcjach w podsumowującym schemacie.

Schemat 2. Źródło: J. Kowalikowa, U. Żydek-Bednarczuk, Współczesna polszczyzna, Kraków 1996, s.171.

Fatyczna, stanowiąca i magiczna funkcja tekstu

Funkcje tekstu

Funkcja fatyczna - jest to funkcja, która polega na podtrzymywaniu (stwarzaniu) stosunków społecznych za pomocą języka. Często są to konwencjonalne rozmowy, prowadzone tylko w celu podtrzymania kontaktu, czy też dobrych układów społecznych. W tym wypadku akt rozmowy jest ważniejszy, od tego, co się mówi. Z funkcją tą najczęściej spotykamy się w rozmowach potocznych, są to również wszelkiego rodzaju grzeczności, pożegnania, powitania, jak np. dzień dobry. Elementy funkcji fatycznej o niczym nie informują, ani do niczego nie nakłaniają, niekoniecznie również wiążą się z wyrażaniem uczuć, stąd też mówiąc: dzień dobry!, nie twierdzimy, że dzień jest rzeczywiście dobry, bądź też mówiąc: cześć! - nie oddajemy nikomu czci, a jedynie staramy się podtrzymać kontakt, czy też dobre stosunki z rozmówcą.

Funkcja stanowiąca - polega na zmianie czegoś w rzeczywistości pozajęzykowej, społecznej, prawnej, faktycznej. Dostrzec ją możemy w ustawach, aktach prawnych. Funkcja ta stanowi i kreuje rzeczywistość. Przykładem tekstu o funkcji stanowiącej jest np.: tekst mianowania, pasowania (na rycerza, żołnierza), formuła: "ogłaszam was mężem i żoną", czy słowa: "zwalniam pana z pracy", jak również nadanie dziecku imienia. Funkcja stanowiąca wiąże się nie tylko z przekazaniem informacji, lecz także z pewnym dokonaniem, stworzeniem, określonego stanu, sytuacji.

Funkcja magiczna (kreacyjna) - opiera się na wierze człowieka w to, że znaki językowe, są naturalnymi częściami nazywanych przedmiotów, rzeczy, a więc używając ich możemy oddziaływać na dane rzeczy, czy świat; (np. ufność w to, że jeśli życzymy komuś dobrego dnia, mówiąc: dzień dobry, to taki on rzeczywiście będzie). Z funkcję tą spotykamy się w zaklęciach, przekleństwach, eufemizmach. Jest ona bliska funkcji stanowiącej, ponieważ mówienie wiąże się tutaj z działaniem.

Współcześnie funkcja magiczna związana jest ściśle z funkcją impresywną, nakłaniającą nadawcę do czegoś. Wykorzystuje się jej cechy, aby odbiorcę o czymś przekonać - stąd też np. wielokrotne powtarzanie pewnych sformułowań, sloganów np. w reklamie, wiąże się z funkcją magiczną. Podobnie w hitlerowskich Niemczech powtarzanie przez propagandę sloganów np. obca rasa, fanatyczny (z nacechowaniem pozytywnym), zamaskowany (z nacechowaniem pejoratywnym, w sensie Żyd), służyło do oddziaływania na społeczeństwo. Ponadto z funkcją tą powiązane jest ściśle pojęcie tabu językowego - unika się na przykład wypowiadania imienia Boga, bogów, duchów, ze względu na możliwe skutki.

Gatunki publicystyczne

Środki medialne, w tym prasa, radio i telewizja są dzisiaj poważnym instrumentem oddziaływania mentalnego i kształcenia literackiego i językowego. Aby rozwijać kompetencje nadawczo-odbiorcze i umiejętności przetwarzania wiedzy docierającej kanałami medialnymi, warto skupić uwagę na strukturze i funkcjonowaniu najpopularniejszych gatunków publicystycznych.

W naszym materiale znajdziesz krótkie omówienie następujących gatunków publicystycznych:

1. recenzji

2. reportażu

3. felietonu

4. artykułu

5. eseju

6. wywiadu

Recenzja to sprawozdawcze omówienie, zawierające krytyczną analizę i ocenę aktualnego wydarzenia kulturowego np. wydań książkowych, przedstawień teatralnych, filmów, widowisk telewizyjnych, audycji radiowych, koncertów, wystaw itp.

Pierwsze polskie recenzje pojawiły się w czasopismach w XVIII wieku. Wyrosły z potrzeby informacji o licznie ukazujących się wydaniach książkowych i wydarzeniach kulturalnych. Wiek XIX ożywił działalność recenzencką i ukształtował konwencję krytyki literackiej. Od połowy XIX w., w związku z rozkwitem polskiej prozy narracyjnej, recenzenci stali się popularyzatorami wartościującymi dzieła twórców już znanych oraz pisarzy i artystów debiutujących. Ich wypowiedzi ukazywały się w czasopismach i prasie codziennej.

Od pierwszych lat XX w. zaczynają się ukazywać pisma krytyczno-literackie, na łamach których wypowiadali się wybitni krytycy i recenzenci. Przyjąć tu należy rozróżnienie krytyka i recenzenta, uznając, że krytyk zajmuje się analizą, wartościowaniem, klasyfikacją dzieł i ich interpretacjami, a recenzent jest publicystą uwzględniającym sprawozdawczą i krytyczną ocenę wykonania dzieła.

Zadaniem recenzji jest:

• powiadomienie odbiorców o istnieniu dzieła i wzbudzenie zainteresowania nim, podanie autora i tytułu dzieła, określenie dziedziny sztuki do której dzieło przynależy (powieść, scenariusz, sztuka teatralna, widowisko, film, wystawa itp.), oraz podanie uzależnionych od typu dzieła, informacji o wydawnictwie lub reżyserze, scenografii, wykonawcach czy miejscu i czasie prezentacji.

• analiza problematyki utworu, jego układu kompozycyjnego i interpretacja tematu.

• ocena poprzez wskazanie walorów i ujemnych stron dzieła, uwzględniająca wartości preferowane przez recenzenta, zachęta do czynnego odbioru dzieła.

Język i styl recenzji zależy w znacznym stopniu od indywidualności autora, warunkuje go także miejsce publikacji, uwzględniające typ odbiorcy. Publikacja w gazecie, adresowanej do masowego odbiorcy sygnalizuje treść, zawiera informacje uwypuklające atrakcyjność dzieła, zachęca do czynnego odbioru. Recenzja w czasopismach literackich, naukowych lub artystycznych ma rozbudowaną część oceniającą, uwzględnia wiele elementów, zbliżając się do formuły wypowiedzi analityczno-krytycznej, adresowanej do wyrobionego odbiorcy, opartej na ugruntowanych argumentach, znajomości przedmiotu i stałych kryteriach.

W odbiorze, czy tworzeniu własnej recenzji, nie należy pomijać faktu, że jest ona oparta na subiektywnym odbiorze dzieła. Ocena dzieła jest zgodna z przeżyciami estetycznymi recenzenta, wywołanymi dziełem, ale także troską o stworzenie obiektywnej wizji recenzowanego utworu.

Reportaż jest gatunkiem twórczości dziennikarskiej, zawierającym zapis faktów znanych autorowi z własnych obserwacji lub autentycznych materiałów. Ukazuje w bezpośrednim zbliżeniu sprawy ludzkie, przeżycia bohaterów i ich refleksje, łączy informacje z próbą ich interpretacji z określonego punktu widzenia przedstawianej sprawy. Należy do gatunków epickich.

Korzenie reportażu według niektórych teoretyków sięgają czasów starożytnych, uznających za ich pierwowzór zapiski podróżnicze znane już w VI wieku p.n.e., inni wskazują na okoliczności powstania zawodu reportera i powstania nazwy reportaż w wieku XIX. Na gruncie polskim tradycja tego gatunku rozwija się od czasów oświecenia (Jan Potocki Podróż do Turek i Egiptu, Podróż do Holandii).

Obok sprawozdań podróżniczych rozwijał się także szkic środowiskowy, dający początek reportażom społecznym, dalej reportaże sądowe, wojenne, a w okresie polskiego socrealizmu, reportaże „produkcyjne” przedstawiające schematycznie, zgodnie z doktryną, ludzi i ich problemy.

Cechy reportażu:

Funkcja sprawozdawcza polega na ukazywaniu zdarzeń, ludzi i sytuacji, ujawnia osobisty stosunek autora i aktualność przedstawionego materiału. Reportaż pełni więc funkcję informacyjno-przedstawiającą oraz ekspresyjno-impresyjną i wychowawczą. Podstawowym elementem struktury reportażu jest tzw. ujęcie statyczne lub dynamiczne. Pierwsze to podawanie faktów, precyzyjne powiadamianie i przytaczanie najważniejszych danych. Wzbogaca reportaż ujęcie dynamiczne tzw. akcyjność czyli prezentacja wydarzeń rozwijanych w czasie.

Ujęcia statyczne i akcyjność są nośnikami autentycznych wątków zdarzeniowych. Prawdziwość przedstawionego materiału podkreśla obecność reportera w miejscu zdarzeń, ujęcia komentujące i oceniające dające wyraz stanowisku autora, i forma relacji, zawsze w pierwszej osobie liczby pojedynczej lub mnogiej.

Rodzaje reportażu:

Podział tematyczny reportażu:

• podróżniczy

• zagraniczny

• sądowy

• kryminalny

• wojenny

• naukowy

• socjologiczny

• interwencyjny

Podział reportażu ze względu na miejsce publikacji i środki realizacji:

• reportaż prasowy (pisany, fotoreportaż) zawiera relacje informacyjne oraz przedstawienia obrazowe. Problem tematyczny unaoczniają określone fakty i przytoczenia wypowiedzi bohaterów. Publicystyczną wymowę nadają reportażowi komentarze i ocena autora. Wyznaczają one odbiorcy kierunek interpretacji przedstawionego materiału.

• reportaż radiowy jest fonicznym przekazem dotyczącym otaczającej rzeczywistości. Cechy podkreślone w omówieniu reportażu prasowego znajdują tu realizację poprzez tworzywo foniczne - mowę ludzką i inne elementy dźwiękowe. Zadanie reporterskie autor wypełnia poprzez zebranie i skomponowanie materiału, wykorzystanie wzmacniających efektów akustycznych i skoordynowanie ich z tekstem autorskim. Tworzywem jest żywa mowa oraz różnorodne dźwięki i efekty foniczne (intonacja wypowiedzi, barwa głosu), służące dynamizacji i konkretyzowaniu przedstawionych zdarzeń i postaci.

• reportaż telewizyjny i filmowy jest audiowizualnym przekazem sprawozdawczym, wykorzystującym tworzywo obrazowe, mowę ludzką i różnego rodzaju dźwięki. Pracę reportera wspomaga ekipa techniczna, skomplikowana aparatura, wóz techniczny. Środki techniczne i sprawna praca ekipy realizatorskiej pozwalają na rejestrację aktualnie dziejącego się wydarzenia lub odtworzenie go z przeszłości. W trakcie opracowania materiału włączony jest komentarz odautorski, prezentujący własny pogląd reportera, w imię wyznawanych wartości.

Felieton - to jeden z gatunków publicystyki. Jest swobodną wypowiedzią, często o humorystycznym zabarwieniu, dotykającą aktualnych wydarzeń lub problemów. Jego subiektywno-refleksyjne ujęcie tematu, posługiwanie się literackimi środkami ekspresji, a nade wszystko możliwość dopuszczenia fikcji w obrazie rzeczywistości przedstawionej, stawia felieton na pograniczu publicystyki i literatury.

Felieton pojawił się w Polsce na łamach XVIII wiecznej prasy (Monitor i Zabawy Przyjemne i Pożyteczne i inne). Jednak rozkwit felietonistyki przypada na wiek XIX, szczególnie na okres pozytywizmu. Wpłynęły na to założenia ideowe tej epoki, wyodrębnienie się profesji dziennikarza, ale także fakt, że uprawili go równocześnie z twórczością literacką najwybitniejsi jej przedstawiciele (Orzeszkowa, Prus, Konopnicka, Sienkiewicz).

Wyznaczniki gatunkowe felietonu:

Cechuje go:

• dystans narratora wobec autora

• wyraźnie subiektywno-refleksyjne ujęcie

• barwny, komunikatywny styl

• humorystyczna lub satyryczna ocena przedstawionej, autentycznej rzeczywistości

• możliwość wprowadzenia fikcji powiązanej z światem rzeczywistym

• zasób środków zewnętrznego oddziaływania na odbiorcę

Struktura felietonu

• zawsze opiera się na faktach, celem jest przekazanie konkretnych informacji o świecie rzeczywistymi i refleksji nad nim.

• fakty i zdarzenia są pretekstem do rozważań, często pozostawionych do indywidualnej oceny odbiorcy.

• narrator jest kreatorem wypowiedzi uzależnionej od związku zdarzenia incydentalnego, które jest punktem wyjścia do rozważań i uogólnionym zjawiskiem, pojedynczym faktem i regułą.

• autor często wykorzystuje jako skuteczny środek oddziaływania ironię, sarkazm lub ośmieszenie przywołanego zdarzenia lub postaci.

• opierając się na konkretnych faktach, felietonista charakteryzuje bohaterów autentycznych, ale tworzy także fikcyjne zdarzenia i bohaterów fikcyjnych, typowych dla określonej grupy ludzi.

• fikcja w felietonie spełnia funkcje pomocnicze, wspiera kreowanie świata autentycznego i jest zespolona z wydarzeniami lub faktami zaczerpniętymi z rzeczywistości.

Rodzaje felietonów:

Poza scharakteryzowaną formą felietonu dokonać można podziału:

• ze względu na podział tematyczny uwzględniający całą różnorodność poruszanych w nich zagadnień (literackie, filmowe, teatralne, itp.).

• ze względu na techniki realizowania wypowiedzi (prasowy, radiowy telewizyjny).

• ze względu na rozróżnienie gatunkowe uwzględniające odmiany:

mikrofelieton - krótki utwór o prostej konstrukcji, odwołujący się do jednego faktu, lakonicznie opisanego, ale o silnym zabarwieniu emotywnym i wyraźnie sformułowaną pointą.

kronika - to najczęściej przegląd wydarzeń, publikowany w stałych odstępach czasu i przez tego samego autora. Cechuje ją swoboda w wyborze tematu i osobisty ton wypowiedzi.

gawęda - najczęściej wykorzystywana jest w programach radiowych i telewizyjnych. Odwołuje się do wydarzeń z przeszłości i przystosowuje ją do potrzeb współczesności. Często przybiera charakter osobistego zwierzenia.

Istotny wyróżnik felietonu stanowi także jego warstwa zewnętrzna. Każdy felieton jest samodzielną całością, a jego cykliczność w prasie uzewnętrzniają środki wizualnego oddziaływania. Są to stałe winiety, typ składu drukarskiego, ramki, często pseudonim autora pod tekstem.

Artykuł publicystyczny to publikacja prasowa na aktualne tematy polityczne, społeczne, kulturalne itp. Posługuje się różnymi metodami oddziaływania intelektualnego: argumentacja, wyjaśnienie, wywód. Celem artykułu publicystycznego jest popularyzacja, interpretacja i ocena faktów i problemów z zakresu różnych dziedzin życia społecznego.

Struktura artykułu:

• zachowuje trójczłonową, zamkniętą kompozycję (podobnie jak rozprawka).

• osobiste stanowisko autora jest podporządkowane tokowi logiczno-dyskursywnemu.

• opiera się na logicznie uporządkowanych argumentach, zmierzających do uzasadnienia tezy postawionej we wstępie.

• podstawą uogólnień jest analiza zgromadzonego i wyselekcjonowanego materiału, poddanego indukcyjno-dedukcyjnemu tokowi rozumowania.

• cytaty pełnią funkcję integrującą elementy wywodu i autorytatywnego uzasadnienia postawionej tezy.

• staranne rozbicie graficzne służy podkreśleniu związków logicznych pomiędzy poszczególnymi argumentami i usprawnia odczytanie toku wywodu.

• struktura artykułu musi być dostosowana do możliwości recepcyjnych odbiorcy, co pozostaje w związku z przeznaczeniem artykułu dla konkretnego typu publikatora.

Styl i język artykułu:

• język artykułu musi być dostosowany do przewidywanego środka przekazu i planowanego odbiorcy.

• tekst winien dążyć do zobiektywizowania wypowiedzi, unikania wyrażeń nacechowanych emocjonalnie, ograniczenia obrazowania, choć jest ono dopuszczone w artykułach przeznaczonych dla masowego odbiorcy.

• w artykułach przeznaczonych dla wyspecjalizowanego odbiorcy często dominuje słownictwo specjalistyczne i odwołanie do wiedzy fachowej.

• najczęściej stosowaną formułą jest posługiwanie się pierwszą osobą liczby mnogiej, stwarzającej wrażenie współuczestnictwa odbiorcy w tworzeniu komunikatu.

Rodzaje artykułów:

Ze względu na sposób ujęcia tematu można wyróżnić:

• artykuł informacyjny, którego zasadniczą funkcją jest dostarczenie odbiorcom wyczerpujących, opartych na sprawdzonych materiałach informacji o konkretnych faktach i wydarzeniach. W artykule informacyjnym autor komentuje przedstawiony materiał i nakierowuje interpretację odbiorcy zgodnie ze swoimi przekonaniami.

• artykuł publicystyczny służy prezentacji stanowiska autora wobec określonych zjawisk czy problemów. Materiał poddany jest analizie służącej udowodnieniu tezy postawionej na wstępie i jest podporządkowany tokowi logiczno-dyskursywnemu. Jego celem jest kształtowanie opinii publicznej. Artykuł publicystyczny, ze względu na ogromne zróżnicowanie tematyczne podlega dalszemu rozróżnieniu na:
  
  artykuł wstępny prezentujący stanowisko redakcji wobec ważnych spraw i problemów.

artykuł polemiczny prezentujący krytyczne stanowisko wobec czyjejś wypowiedzi i przedstawienie własnych poglądów.

artykuł dyskusyjny mający pobudzić odbiorców do pisemnego wyrażenia swoich poglądów na temat zasygnalizowany w artykule.

artykuł popularnonaukowy popularyzujący w uproszczonej formie wyniki konkretnych badań naukowych.

artykuł naukowy przeznaczony dla wyspecjalizowanego odbiorcy, zachowujący ściśle przestrzegany rygor logiczno-dyskursywny, wsparty właściwą stylowi naukowemu frazeologią, słownictwem.

Esej to szkic filozoficzny, naukowy, publicystyczny lub krytyczny pisany prozą, swobodnie rozwijający interpretację jakiegoś problemu czy zjawiska. Wypowiedź ukształtowana jest tak, by odbiorca przyjmował ją jako wypowiedź prawdziwą, ujawniającą rzeczywisty pogląd autora, a nie jako fikcję. Esej dopuszcza różnorodność środków stylistycznego oddziaływania, akcentuje osobisty charakter rozważań, akcentuje niekonwencjonalność wypowiedzi i troskę o oryginalny sposób przekazu.

Pierwszymi eseistami byli już starożytni filozofowie: Platon, Arystoteles, Seneka, Cyceron. Rozwój prasy w XVII i XVIII wieku wpłynął na rozwój eseju, ale i dał początek angielskiej powieści obyczajowej. Wzory angielskiego eseju, realizowane były w polskim Monitorze, oraz innych pismach okresu oświecenia. Oświeceniowy dydaktyzm zastąpiły w czasach romantyzmu nastrojowość, skrajny subiektywizm i refleksyjność.

Esej jest trwałą formą publicystycznej wypowiedzi, modyfikowaną wpływami literackich wyróżników epoki, w każdej z nich znajdując znakomitych autorów. Odegrał również znaczącą rolę w modyfikowaniu powieści, szczególnie uwidocznioną w prozie XX w.

Cechy gatunkowe eseju

• tworzywem eseju są fakty, poglądy, postawy, poddane refleksji i życiowemu doświadczeniu autora. Cechuje go subiektywna ocena faktów i tworzenie nowej rzeczywistości, opartej na własnych przemyśleniach i doświadczeniu. Jest więc esej formą ujawniającą indywidualną interpretację problemów i spraw poświadczonych osobistym doświadczeniem.

• wypowiedź jest bardzo osobista, często niezgodna z obiektywnymi ocenami. Ujęcie tematu odwołuje się do światopoglądu lub filozofii. Nawet sprawy błahe prowadzone są do filozoficznej perspektywy.

• w tej formie wypowiedzi nie przedstawia się złożonego systemu zjawisk, prezentowany wycinek rzeczywistości i jego interpretacja służy zrozumieniu problemów nadrzędnych.

• w eseju dopuszcza się luźne przedstawianie problemu, dokonywanie przeskoków z problemu na problem, jego niesystematyczność i ogólnikowość.

Struktura eseju

Esej nie jest zbiorem luźnych refleksji, zestawionych w dowolny lub przypadkowy sposób. Spójność wypowiedzi osiąga się poprzez:

• operowanie powtórzeniami różnych fragmentów rozważań.

• tworzenie stałych eseistycznych ujęć.

• wprowadzanie do tekstu cytatów i wykorzystanie ich do różnorodnych zabiegów interpretacyjnych.

• autor eseju dąży do emocjonalnej, a nie merytorycznej zgody z odbiorcą.

Rodzaje esejów

• esej publicystyczny dotyczy aktualnych spraw i zagadnień społecznych, kulturalnych i politycznych, kształtuje poglądy i postawy odbiorców. Narrator utożsamia się z autorem.

• esej naukowy jest zwykle autorstwa ludzi nauki. Jego celem jest popularyzowanie osiągnięć badawczych i ujawnienie własnej interpretacji zagadnień specjalistycznych.

• esej literacki obejmuje swoją tematyką problemy filozoficzne i warsztatowe pisarza. Nad funkcją informacyjną i dydaktyczną właściwą dwóm wyżej omówionym rodzajom eseju dominuje funkcja estetyczna i ekspresyjna.

Wywiad jest dziennikarskim gatunkiem informacyjnym ujętym w formę dialogu między dziennikarzem i rozmówcą. Ma on charakter autorski w podwójnym sensie - autentyczności pytającego i odpowiadającego. Funkcje wywiadu:

• wywiad przekazuje sądy określające poglądy rozmówcy, sprowokowane tendencyjnymi pytaniami.

• pytający uwzględnia oczekiwania czytelników i punkt widzenia redakcji środka przekazu.

• pytany traktuje swoją wypowiedź jako środek przekazu dla szerokiego odbiorcy.

Struktura wywiadu

Rozmówca pełni w nim rolę pierwszoplanową, dziennikarz zadaje pytania, pozostawiając odpowiadającemu pełną swobodę w formułowaniu odpowiedzi. Tok rozmowy przebiega zgodnie z zapowiedzianą tematyką i dopuszcza repliki pytającego. Dialog jest prowadzony jako „konfliktowy” i uruchamia różne punkty widzenia na omawiany temat. Przekaz wywiadu jest adresowany.

Rodzaje wywiadów:
Z uwagi na środki przekazu obok omówionego już wywiadu prasowego wyróżniamy:

• wywiad radiowy - stwarza on sytuacje rozmowy, w której sposób artykulacji i modulacji głosu ma znaczenie przekazu, ujawniając emocje pytanego.

• wywiad telewizyjny - wzbogaca go, poza warstwą fonicznego ukształtowania, warstwa obrazowa, wygląd postaci, mimika, gesty, przemawiające do odbiorcy nie tylko warstwą słowną wywiadu, ale i jego oddziaływaniem obrazowym, podkreślanym przez techniki zbliżeń kamery, itp.

[Opracowano na podstawie: Ryszard Jedliński: Gatunki publicystyczne w szkole średniej, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1984.]

Zróżnicowanie wypowiedzi ustnych - style wypowiedzi

Język, Mowa,

Styl (fr. style, z łac. Stylu, stylius: szpic, ostrze, rylec do pisania na tabliczkach powleczonych woskiem) - jest to zespól cech charakterystycznych dla sztuki jakiejś epoko, jakiegoś regionu, jakiejś dziedziny twórczości, jakiegoś twórcy lub dzieła. Jest to także sposób wyrażania się, wypowiedzi, stała tendencja w wyborze środków ekspresji językowej, charakterystyczna dla autora, kierunku, gatunku literackiego, dzieła epoki. Można także mówić o stylu postępowania, zachowywania się, mody.

Wyróżnia się:
- style indywidualne (styl autora, styl utworu)
- style typowe (np. styl gatunku, prądu literackiego, styl epoki).

Rodzajem stylu typowego jest:
- styl funkcjonalny (np. styl poetycki, urzędowy)

O wyborze stylu decyduje cel wypowiedzi.

Style:

- styl abstrakcyjny - jest to styl posługujący się uogólnieniami i pojęciami oderwanymi, stanowi przeciwieństwo stylu plastycznego. Jest to styl charakterystyczny dla języka naukowego
- styl afektowany - jest to styl nienaturalny, polegający zwłaszcza na sztucznym naśladowaniu naiwności i wdzięku
- styl artystyczny - jest to styl kształtowany w oderwaniu od celów utylitarnych, właściwy utworom literackim
- styl czysty - jest to styl polegający na doborze wyrazów i zwrotów należących do aktualnie używanego języka literackiego (unikanie archaizmów, neologizmów, zapożyczeń). Por. puryzm językowy
- styl dynamiczny - jest to styl żywy. Por. styl żywy
- styl dźwięczny - styl polegający na takiej organizacji fonicznej, dzięki której wypowiedzenie jest łatwe do wygłaszania, a jego brzmienie sprawia przyjemność. Por. eufonia
- styl jasny - jest to styl wypowiedzi, który sprawia, że tekst jest w pełni zrozumiały dla odbiorców, do których jest kierowany
- styl kolokwialny - jest to styl właściwy dla rozmowy, uzależniony od sytuacji dialogowej, swobodny, wspierany dodatkowymi środkami ekspresji w wypowiedzeniu ustnym
- styl koturnowy - jest to styl wzniosły, patetyczny. Por. grandilokwencja, koturny
- styl lakoniczny - jest to styl maksymalnie zwięzły, treściwy, oszczędny. Por. lakonizm
- styl makaroniczny - jest to styl, w którym występują obok siebie elementy dwu lub więcej języków. Por. makaronizm
- styl napuszony - zob. styl wymuszony
- styl naturalny - jest to styl osiągający pozornie prostymi środkami wrażenie łatwości i walory artystyczne. Naturalność podmiotowa cechuje wypowiedzi autora, przedmiotowa odtwarza zgodnie z intencją autora sposób wysłowienia postaci wprowadzanych do utworu
- styl naukowy - jest to styl charakterystyczny dla dzieł specjalistycznych, np. podręczników, encyklopedii, publikacji naukowych, leksykonów itp. Wyraźnie wyodrębnia się w tego typu tekstach teza lub hipoteza, zwięzła argumentacja, obecny jest język specjalistyczny
- styl obrazowy - zob. styl plastyczny
- styl ozdobny, kwiecisty (obrazowy) - jest to styl, w którym autor posługuje się wszystkimi środkami urozmaicenia i uniezwyklenia, figurami retorycznymi itp., aby rzecz przedstawić jak najokazalej i wzbudzić żywą reakcję odbiorcy
- styl plastyczny (obrazowy) - jest to styl odwołujący się do wyobraźni odbiorcy, przedstawiający wyraźnie konkretne osoby, przedmioty, zjawiska. Przeciwieństwo stylu abstrakcyjnego
- styl pospolity - jest to styl posługujący się środkami najbardziej w danym czasie rozpowszechnionymi, gotowymi szablonami, pozbawionymi oryginalności
- styl popularnonaukowy - jest to styl będący na pograniczu pracy naukowej oraz eseju. Często jest to praca naukowa, w której pojawiają się anegdoty, dygresje
- styl prosty - jest to styl czerpiący wyrazy i zwroty tylko z mowy potocznej
- styl publiczny - jest to styl zwany również monologowym. Jest to język wypowiedzi polityków, działaczy społecznych, kazań, wystąpień sądowych, itp., a także każdego, kto publicznie zabiera głos
- styl publicystyczny - jest to styl gatunków dziennikarskich, jak np. artykuł, reportaż, felieton
- styl rozwlekły - jest to przeciwieństwo stylu zwięzłego, styl wielosłowny, posługujący się określeniami i zdaniami tautologicznymi
- styl retoryczny - jest to styl wykorzystywany przez mówców (oratorów), jego cechą jest klarowność oraz m.in. ozdobność (kwiecistość), wzniosłość, patos, dowcip
- styl ucinany - zob. styl urywany
- styl ucinkowy - zob. styl urywany
- styl urozmaicony - jest to styl, w którym autor używa środków służących odświeżaniu obrazów i skojarzeń, uniezwykleniu wypowiedzi, uwydatnieniu treści zawartej w wyrazach i zwrotach, pobudzaniu zaciekawienia i wyobraźni odbiorcy
- styl urywany (ucinany, ucinkowy) - jest to styl, w którym używa się zdań krótkich, nierozwiniętych lub ich równoważników. Służy wyrażaniu silnego wzburzenia, gwałtownych uczuć, przedstawianiu szybkiej akcji
- styl urzędowy - jest to styl służący do regulowania stosunków oficjalnych między ludźmi, do informowania o działaniach lub do nakazywania wykonania czynności. Stylem urzędowym są pisane zawiadomienia, ogłoszenia, rozporządzenia, zażalenia, deklaracje, upomnienia, nakazy itp.
- styl wymuszony - jest to styl napuszony, w którym znać wysiłek uczynienia go ozdobnym, pozbawiony istotnych walorów artystycznych, sztuczny, przesadny, napuszony - przeciwieństwo stylu naturalnego
- styl zwięzły - jest to styl posługujący się jak najmniejszą ilością wyrazów, ograniczający się do niezbędnych dla jasnego wyrażania myśli i uczuć
- styl żywy (dynamiczny) - jest to styl uwydatniający środkami stylistycznymi zmienność uczuć i myśli lub szybkie tempo przedstawionych zdarzeń, pobudzający wyobraźnię i ciekawość odbiorcy

Pojęcia wiążące się ze stylem wypowiedzi:

Puryzm językowy - (z fr. purism, pochodzi od słowa pur: czysty) jest to rygorystyczna dbałość o czystość języka, często popadająca w przesadę. Wyraża się w tępieniu obcych zapożyczeń, dialektyzmów i wulgaryzmów. Przeciwstawia się innowacjom leksykalnym i frazeologicznym (neologizmom).

Grandilokwencja - styl koturnowy, wzniosły, napuszony. Sposób przemawiania górnolotnymi frazesami.

Koturny - obuwie na wysokich podeszwach, nadające nadnaturalny wzrost. Stąd pochodzi określenie „koturnowy” i oznacza pozę, sztuczną wzniosłość, teatralność stylu, gestów itp.

Eufonia - przyjemne brzmienie wypowiedzi.

Makaronizm - używanie wielkiej ilości zapożyczeń, ale polegające nie tylko na wtrącaniu obcych wyrazów, lecz i na gramatycznym kształtowaniu formy wyrazów rodzimych na wzór obcych. Określanie odnosi się przede wszystkim do mieszania języka rodzimego z łaciną.

Parole - dosłownie „słowo”. Do terminologii literackiej wszedł ten wyraz jako określenie wypowiedzenia, czyli jednorazowej realizacji możliwości tkwiących w systemie językowym. Jeśli rozważamy np. język utworu literackiego, to mamy na myśli właśnie parole, analizujemy środki językowe użyte w nim, a nie system, do którego należą.

Porte-parole - podmiot literacki (narrator albo podmiot liryczny) lub bohater (postać literacka), który prezentuje w utworze punkt widzenia, poglądy, doznania i uczucia samego twórcy.

Licentia poetica - swoboda poetycka dopuszczająca odstępstwa od norm językowych, reguł formalnych czy wierności w stosunku do prawdy realnej.

Indywidualizmy językowe - są to neologizmy użyte sporadycznie, tworzone doraźnie, które nie utrwaliły się w języku albo wyrazy niezwykłe, rzadko używane, które pojawiając się szczególnie często w indywidualnej praktyce językowej, nadają stylowi autora swoiste piętno.

Idiolekt - styl wyróżniający mowę, pisarstwo danej osoby, kształtujący się pod wpływem jej przynależności do grupy społecznej, tradycji rodzinnych, wykształcenia, gustu stylistycznego.

Aluzja literacka - napomknienie odnoszące się do pisarza, elementu dzieła literackiego (motywu, postaci, zdarzenia, stylu), metody twórczej, epoki, prądu itp.

Parafraza - przeróbka i szersze rozwinięcie myśli zawartych w jakimś utworze.

Konwencja literacka - schematyczny, skrystalizowany wzorzec (tematyczny, formalny), przejmowany z przeszłości w gotowej, jakby zautomatyzowanej już postaci, oderwany od zasad twórczych prądu czy okresu, w którym powstał i utrwalił się, asymilowany biernie, statycznie w nowych dziełach literackich.

Charakterystyka składniowa języka mówionego

Język, Składnia, Komunikacja językowa, Tekst, Formy wypowiedzi

Rodzaj przekazu komunikatu (przekaz ustny bezpośredni, radiowy telefoniczny, pisemny itd.) oraz wiążące się z nim odmienności sytuacji komunikacyjnej to czynniki, które wpływają w sposób istotny na jakość wypowiedzi.

Teksty przekazywane ustnie, tj. mówione można podzielić na mówione spontanicznie i na odtwarzające tekst pisany (recytacje, wyuczone na pamięć przemówienia, teksty scenariusza) itp.).

W niniejszym opracowaniu zajmiemy się podstawową grupą tekstów mówionych, czyli tekstów spontanicznych, które w sposób wyraźny odróżniają się od tekstów pisanych. Teksty mówione spontanicznie mogą stanowić wytwór dyskusji naukowych, rozmów dyplomatycznych, a więc kontaktów językowych oficjalnych, w trakcie których rozmówcy starają się bardzo kontrolować sposób wypowiadania się, upodabniać go do form tekstów pisanych. Opracowanie to służy przybliżeniu języka mówionego potocznego, charakterystycznego dla rozmów codziennych, w kontaktach nieoficjalnych, bezpośrednich.

Język pisany może być również językiem wtórnie pisanym, tj. zapisem tekstów mówionych. Tak jest w dużej części utworów dramatycznych, dialogów powieściowych itp.

Język mówiony to system znaków mówionych, służących porozumiewaniu się określonej społeczności i wytwarzanych za pomocą narządów artykulacyjnych.

Język pisany to wtórna względem mówionej odmiana języka . Na podstawie poziomu poprawnościowego identyfikuje się przeważnie ludzi o niskim stopniu wykształcenia (np. podstawowym, zawodowym) ze względu na nasilenie różnego rodzaju błędów (m.in. ortograficznych). Na podstawie 5 poziomów (fonetycznego, morfologicznego, leksykalnego, składniowego i poprawnościowego) ustala się poszczególne subjęzyki nawarstwiające się w badanym tekście. Przy identyfikacji na podstawie języka pisanego należy mieć na uwadze - oprócz odpowiedniego materiału porównawczego - dwa szczególnie ważne fakty: możliwość zaniżania własnych umiejętności językowych (doraźne podwyższenie jest niemożliwe) oraz współudział w sporządzeniu tekstu w tym znaczeniu, że kto inny tekst redaguje, a kto inny zredagowany tekst przepisuje pismem ręcznym lub na maszynie. Wskazówką w tych dwóch przypadkach może być popełnianie błędów banalnych i poprawność w sytuacjach trudnych lub znaczna rozbieżność pomiędzy poziomem zredagowanego tekstu a stopniem wyrobienia pisma

Język mówiony różni się od języka pisanego przede wszystkim dużo większym udziałem całej sytuacji aktu komunikacyjnego w przekazie treści.

Wiążą się z tym liczne wypowiedzi eliptyczne, w których niepełny znaczeniowo tekst uzupełniany jest tym, co jest oczywiste na tle danej sytuacji mówienia.

Wiele cech języka mówionego łączy się z samą formą przekazu. Formułowanie myśli nie zawsze przebiega tak szybko, jak tego wymaga ustna wypowiedź, stąd takie cechy języka mówionego, jak:

1. Obecność wyrazów i wyrażeń opóźniających, zarówno na początku zdań, jak też w środku.

2. Obecność różnego typu wykolejeń składniowych:

1. zdań gramatycznie niespójnych, zwanych anakolutami, jak np.: to było coś okropnego urządzili, a w niektórych miejscach byłem na jednym weselu takim;

2. zdań eliptycznych, np. u nas jak kto chciał do Sierpca, to musiał iść do gminy po zaświadczenie (w pierwszym zdaniu opuszczone dopełnienie bezokolicznikowe jechać);

3. niedopowiedzeń, np. czasem się upiekło parę ciastek, jak było na to; a jak nie było, no to…

4. niepotrzebnych powtórzeń wyrazów w dwóch kolejnych zdaniach, np. on wczoraj zabił zająca i on tego zająca przyniósł do domu;

5. poprawek własnego tekstu, np. nam osiem drzewek mróz wymroził… dziesięć raczej…

6. mowy zależno-niezależnej, np. w końcu on mówi, że ja nie pójdę (= że on nie pójdzie). Spójnik że w tego typu wypowiedzeniach wskazuje na mowę zależną - dalszy ciąg zdania jest natomiast formułowany tak, jakby to było przytoczenie (mowa niezależna);

7. wyrazów i zdań wtrąconych, np. Oni poszli - zaraz, nie pamiętam - chyba o siódmej.

 

Konieczność szybkiego formułowania treści powoduje pozostawanie przy takim toku składniowym, jaki narzuca bieg myśli.

Przejawia się to niejednokrotnie:

• w inwersji szyku zdania pojedynczego, np. Dużo by mówić, jakie ja choroby przechodziłam straszne. Wójcik, mój kolega, nie przeszedł…wynajęli go do buraków pielenia.

• w stawianiu na początku wypowiedzenia wyrażenia odnoszącego się do tematu zdania, a we właściwym zdaniu zastępowania go zaimkiem, np. Wójcik, to on nigdy nie mówi prawdy. A ten naczelnik, to ja mu mówiłem, że ja nie będę pracować dłużej.

 

W zdaniach mamy do czynienia z szykiem jako wykładnikiem struktury tematyczno-rematycznej. Szyk ten, wysuwający temat przed zdanie, wsparty jest wystąpieniem w zdaniu zaimka osobowego, odnoszącego się do tematu (w przytoczonych przykładach są to zaimki on, mu).

Podporządkowanie tokowi myśli może się przejawiać również w powstawaniu tzw. potoku składniowego, tj bardzo długich, wielokrotnie złożonych zdań o nie zawsze jasnych stosunkach wzajemnych.

Konicznością szybkiego wypowiadania zdań tłumaczą się też zakłócenia dotyczące posługiwania się spójnikami: bądź nadmierna ich liczba, bądź też używanie spójników niewłaściwych (głównie na zasadzie wielokrotnego powtarzania tych samych).

Często spotykaną cechą języka potocznego jest jego ekspresywność, czasem związana również z funkcją poetycką tekstu. Przejawy dążenia do ekspresywności przybierają różne formy:

1. Często występują w wypowiedziach ustnych równoważniki zdań. Szczególnym typem ekspresywnych równoważników charakterystycznych dla języka mówionego są wypowiedzenia z wyrażeniami dźwiękonaśladowczymi typu   buch, cap, bęc itp.

2. Z ekspresywnością języka mówionego związane są również formy orzeczeń czasownikowych. Należą do nich zwroty z  jak nie…, np. a piotr jak nie ryknie, z wziął, i, np. A Jan wziął i przyjechał oraz orzeczenia powtórzone, np. Anka siedziała i siedziała.

3. Ekspresywność języka mówionego znajduje wreszcie swój wyraz w dużej liczbie wykrzykników i pytań retorycznych.

 

Tylko część cech składniowych języka mówionego stanowi sygnał funkcji ekspresywnej, ewentualnie również poetyckiej.

Dokonany tu podział tych cech na trzy grupy jest nieostry - niektóre zjawiska można tłumaczyć dwojako. Na przykład wiele równoważników zdań może mieć po prostu związek z formą przekazu, powtórzenia mogą mieć czasem funkcję opóźniającą lub też być wynikiem braku samokontroli; różne mogą być też przyczyny stosowania wołaczy (może chodzić i o ekspresję, i o ich impresywność), inwersji szyku (może ona mieć także funkcję ekspresywną).

Warto również sobie uzmysłowić, że nawet język mówiony potoczny bywa bardzo różny w zależności od poziomu wykształcenia, zawodu, wieku, płci rozmówców, tematu i rodzaju wypowiedzi.

Komunikacja językowa

Język, System językowy, Komunikacja językowa, Informacja

Komunikacja (z łac. communicatio - wymiana, łączność, rozmowa), - czyli porozumiewanie się. Aby dwoje ludzi mogło się porozumieć, konieczne jest spełnienie kilku warunków. Nadawca musi wypowiedzieć, bądź napisać komunikat, który ma na celu dotrzeć do odbiorcy. Nadawca jest stroną aktywną, tym, który mówi lub pisze, posiada więc swój cel wypowiedzi, który nazywamy intencją. Między nadawcą i odbiorcą musi zaistnieć kontakt przez kanał komunikacyjny. Kanałem komunikacyjnym może być powietrze, papier, przewód telefoniczny itp. Aby odbiorca mógł zrozumieć komunikat, niezbędne jest, aby odbiorca i nadawca posługiwali się tym samym kodem, czyli inaczej systemem językowym. Kod języka naturalnego złożony jest z słownictwa, czyli zbioru wyrazów oraz gramatyki. Kod ten może występować w dwóch postaciach: mówionej bądź pisanej. Jeżeli wszystkie warunki zostały spełnione, wtedy mamy do czynienia z aktem komunikacji, każdy z kolei akt komunikacji językowej jest aktem mowy, bądź też składa się z większej liczby aktów mowy.

Akty mowy mogą mieć różnego rodzaju intencje, mogą być pytaniem, rozkazem, prośbą, obietnicą, stwierdzeniem, usprawiedliwieniem, ostrzeżeniem, radą, powitaniem, życzeniem, gratulacjami, itp. Należy dodać, że odbiorca zawsze interpretuje wypowiedź lub zapis nadawcy, stąd też można mówić o: udanym akcie mowy (gdy interpretacja odbiorcy jest zgodna z intencją nadawcy), lub też o nieudanym akcie mowy (gdy interpretacja odbiorcy jest niezgodna z intencją).

Warto jednak także zaznaczyć, że komunikacja to nie tylko nadawanie komunikatu, lecz także aktywne słuchanie, czy też czytanie ze zrozumieniem. Ponadto porozumiewamy się w określonych miejscach i czasie, a więc w konkretnym kontekście - sytuacji.

Oprócz kodów werbalnych (wypowiedzi mówionych bądź pisanych), występują także kody niewerbalne (gesty, mimika, ton, barwa oraz natężenie głosu, gestykulacja, dotyk i kontakt fizyczny, dystans przestrzenny, kontakt wzrokowy, język ciała).

Język - przez system języka należy rozumieć zbiór wyrazów (morfemów) i zbiór wszystkich reguł (modeli) ich łączenia, czyli gramatykę. Dzieli się on na trzy podsystemy:

- fonologiczny (całość warstwy dźwiękowej języka)
- morfologiczny (całość warstwy znaczeniowej języka)
- syntaktyczny, inaczej składniowy (obejmujący zbiór zasad i wzorów łączenia wyrazów w związki wyższego rzędu, tj. wypowiedzenia pojedyncze i złożone)

Funkcje aktu mowy:

Językowe wypowiedzi i zapisy pełnią różne funkcje. Podstawową funkcją jest funkcja komunikacyjna. Można ją podzielić na wiele pomniejszych takich jak: informatywną, ekspresywną, impresywną, fatyczną, rytualną, stanowiącą, magiczną, poetycką itp.

Style komunikatu:

Można także mówić o rodzajach, czy też stylach komunikatu. Wśród nich wyróżniamy:
- komunikaty krytyczne (np. krytyka danej osoby, zachowania)
- komunikaty strukturalne (np. pouczanie kogoś)
- komunikaty opiekuńcze (np. udzielanie komuś pomocy)
- komunikaty wspierające (np. wsparcie kogoś)

Nadawanie informacji:

Nadawanie, przekazywanie, informacji może odbywać się jednokierunkowo lub dwukierunkowo.
W komunikowaniu jednokierunkowym nadawca przekazuje informacje bez sprzężenia zwrotnego z odbiorcą. Komunikacja jest tu szybka. Tego typu komunikacja może być stosowana w przypadku komunikatów prostych i łatwych do przekazania. Stosuje się ją np. wtedy, gdy trzeba zapanować nad masą ludzi, zgromadzaniem publicznym.
W dwukierunkowym komunikowaniu się istnieje sprzężenie zwrotne nadawcy z odbiorcą. Tego typu komunikacja jest dokładniejsza. Odbiorca przez możliwość zadawania pytań lepiej rozumie komunikat.
Komunikacja językowa jest ponadto możliwa dzięki narządom mowy. W powstawaniu dźwięków mowy biorą udział następujące narządy mowy:

• płuca,

• tchawica z krtanią,

• jamy: gardłowa, nosowa i ustna wraz ze znajdującymi się w niej narządami.

Monolog i jego rodzaje (np. strumień świadomości). Dialog i jego rodzaje (np. dialogizm, psychomachia). Mowa: niezależna, zależna i pozornie zależna.

Mowa, Język, Komunikacja językowa,

Mowa (oratio) - jest to po pierwsze zjawisko porozumiewania się za pomocą sygnałów dźwiękowych (wtórnie: gestów i pisma), po drugie jest to wypowiedzenie, struktura językowa, a po trzecie w retoryce, jest to specjalne ukształtowane przemówienia w celu przekonania słuchaczy, oddziałania na ich uczucia i wolę. Dzięki mowie, możemy wyrażać nasze sądy, uczucia, myśli.

Mowa niezależna (oratio recta) - jest to struktura językowa służąca dosłownemu przytoczeniu czyjeś wypowiedzi. Jednocześnie zachowuje charakterystyczne cechy stylu indywidualnego i jest wyraźnie wyodrębniona. W tekście wyróżniają ją takie znaki graficzne jak pauza i cudzysłów. Mowa niezależna są to więc wszelkie typu przytoczenia wypowiedzi, działających na zasadzie expressis verbis. W tego typu wypowiedzi dominuje forma pierwszej osoby gramatycznej (niezależnie od osoby cytującej w tekście). Charakterystycznym łącznikiem są takie słowa, jak "pomyślał, myślał, rzekł, powiedział" itp. Po nich bezpośrednio następuje dosłowne przytoczenie wypowiedzi.
Mowa niezależna często służy do uwypuklenia przebiegu myśli bohatera, może także ukazać właściwy mu sposób i styl myślenia.

Mowa zależna (opatio obliqua) - jest to struktura językowa, która pozostaje w ścisłym związku składniowym od wyrazów takich jak: powiedział, że, pomyślał, że itp. Posiada ona postać zdania podrzędnego. Mowa zależna jest ściśle podporządkowana narracji i słabo wyodrębnia się z tekstu głównego. Na ogół nie wykazuje charakterystycznych cech indywidualnego stylu osoby, która przemawia. W strukturze tej, słowa bohatera zostają całkowicie wchłonięte w opowiadanie narratora, dzięki czemu możemy zapoznać się z skrytymi myślami, doznaniami, przemianami wewnętrznymi bohatera. Narrator referuje więc myśli danego bohatera. Na przykład: "myślał, że jest najszczęśliwszym człowiekiem na ziemi".

Mowa pozornie zależna - jest to struktura językowa mieszana, która zaciera granice pomiędzy mową zależną a niezależną. Monolog wewnętrzny bohatera (pomyślał, zaczął sobie wyobrażać, myślał) wyrażone jest zwykle w trzeciej osobie. Możemy zaobserwować to w opowiadaniu, w którym narracja przechodzi na przykład nieznacznie w przytaczanie myśli i przedstawianie stanów psychicznych z pozycji postaci literackiej, choć pozornie narrator mówi jakby od siebie. Jest to chwyt stylistyczny szczególnie charakterystyczny dla prozy współczesnej, odgrywa duże znaczenie m.in. w powieści psychologicznej. Posługiwał się nią na przykład S. Żeromski, czy też Z. Nałkowska.
W prozie jednoczesne są więc dwa niezależne punkty widzenia zarówno monologującego bohatera, jak i przedstawiającego ten monolog narratora.

Monolog - jest to wypowiedź ciągła jednego podmiotu mówiącego, która nie wchodzi w skład dialogu. Struktura monologu zależna jest w dużej mierze od tego, czy jest on główną formą podawczą (nadrzędną i jedyną, modyfikującą inne w obrębie całości), czy też jest on użyty tylko fragmentarycznie. Istotne jest również to, czy jest on odwołaniem się do postaci wypowiedzianej, np. gawędy, relacji ustnej, czy też pisanej np. listu, pamiętnika, bądź też myślanej (monolog wewnętrzny). Ważny jest także cel wypowiedzi - poinformowanie, pouczenie, wzruszenie odbiorców, charakterystyka podmiotu. Najsłynniejsze monologi literackie to: Wielka Improwizacja Konrada w III części Dziadów, monolog Kordiana na szczycie Mont Blanc z dramatu J. Słowackiego, monolog Hamleta z dramatu W. Szekspira.

Wyodrębnić możemy różne rodzaje monologów, jak np:

• monologi relacjonujące przeżycia podmiotu, często jest to autocharakterystyka

• wypowiedzi o charakterze narracyjnym;

• wypowiedzi kierowane do konkretnych realnych adresatów, jak np. wykład, przemówienie.

Wyróżnić możemy:

• monolog estradowy - jest to monolog wchodzący w skład większego programu scenicznego (zwykle posiada zabarwienie humorystyczne, obfituje w anegdoty)

• monolog liryczny - jest to forma obecna w liryce, są to wynurzenia podmiotu lirycznego o silnym zabarwieniu uczuciowym i refleksyjnym.

• monolog sceniczny - jest to monolog właściwy w dramacie, postaci dramatu wyrażają swoje poglądy, myśli, zamiary podczas nieobecności innych osób na scenie lub przy umownym założeniu, że osoby znajdujące się na scenie jej nie słyszą, jest to tzw. zwrot na stronie.

• monolog wewnętrzny - jest to odtworzenie w kształcie językowym myśli, przeżyć i uczuć bohatera utworu, a zwłaszcza w utworach epickich. Przybiera on formę uporządkowaną, bądź też naśladuje strumień świadomości. Często wyodrębnia się on z narracji autorskiej, zależnie czy ma kształt mowy zależnej, niezależnej, czy pozornie zależnej.

Strumień świadomości - dążenie do wiernego odtworzenia nieuporządkowanego i pogmatwanego toku myśli. Służy on odtwarzaniu chaosu przeżyć, stanu przedrefleksyjnego, skojarzeń. Pozwala to na dokładniejszą charakterystykę psychicznego wnętrza postaci, które zazwyczaj jest pełne kompleksów, powierzchownych doznań i spostrzeżeń, zaskakujących pomysłów, skojarzeń. Cechami stylistycznymi strumienia świadomości są np. brak interpunkcji, zaburzona lub błędna składnia, częsta i zaskakująca zmienność tematyczna, eliptyczność zdań, asocjacja, zaburzenie chronologii. Z strumieniem świadomości spotkać się możemy u: Virginii Woolf, czy też u James'a Joyca

Dialog - rozmowa, zwłaszcza dwu osób w utworze literackim. Jest to szereg wypowiedzi dwu lub więcej osób, których repliki następują kolejno i wiążą się z sobą, przybierając postać mowy niezależnej. Stanowi on strukturę podawczą w utworach literackich, charakterystyczną szczególnie dla dramatu, genetycznie wywodzi się od rozmowy.

Dialogi występują w utworach epickich w funkcji trojakiej:

• charakterystycznej

• dramatycznej

• informacyjnej

Wyróżnić możemy:

• dialog charakterystyczny - rodzaj dialogu, gdzie celem jest charakterystyka postaci i ukazanie ich wzajemnych stosunków.

• dialog dramatyczny - rodzaj dialogu, którego celem jest posunięcie akcji do przodu. Wypowiedzi postaci ujawniają zamiary i znaczenie czynów. W tym wypadku może mieć on charakter komiczny lub tragiczny.

• dialog epicki - rodzaj dialogu, którego celem jest powiadomienie o zdarzeniach, faktach mających miejsce. Stąd też dialog ten zawiera fragmenty opowiadania.

• dialog niezawisły - rodzaj dialogu, który uniezależniony jest składniowo od wypowiedzi autorskiej, jako forma podawcza w utworze.

• dialog pozorny - rodzaj dialogu, w którym wypowiedzi poszczególnych osób nie wiążą się z sobą. Jest to więc pozorny dwugłos, lub też szereg monologów występujących obok siebie. Ma on na celu odzwierciedlić myśli tej samej osoby. Jest to często tzw. psychomachia - walka wewnętrzna z samym sobą o zachowanie zdrowego rozsądku, uratowanie własnej duszy. Psychomachię możemy odnaleźć w Skardze umierającego oraz Wielkiej Improwizacji III. cz. Dziadów Adama Mickiewicza.

• dialog zawisły - rodzaj dialogu, w którym wypowiedzi wiążące się z sobą, składniowo uzależnione są od wypowiedzi autorskiej.

• dialog zmarłych - rodzaj dialogu, który toczy się pomiędzy osobami nieżyjącymi, np. cieniami na polach elizejskich. Np. A. Stern, Dialogi zmarłych.

• dialogi pobożne - jest to rodzaj dialogu o treści religijnej, inaczej misteria, był często obecny w dramatach średniowiecznych.

Warto także zapoznać się z pojęciem dialogizm - jest to figura retoryczna, która polega na wpleceniu w narrację lub wywód krótkiego dialogu (często bywa aluzją lub reminiscencją).

Należy również zaznaczyć, że wypowiedzi bohaterów (monologi i dialogi) można podzielić na trzy grupy ze względu na sposób ich przytoczenia przez narratora i stopień związania z narracją. Są to:

1. Przytoczenia dramatyczne

• monolog w mowie niezależnej

• dialog w mowie niezależnej

Przytoczenia narracyjno - drastyczne

• monolog w mowie zależnej

• dialog w mowie zależnej

• Przytoczenia narracyjne

• monolog w mowie pozornie zależnej

• dialog w mowie pozornie zależnej

Żadna z omówionych form nie występuje w utworze epickim samodzielnie, zazwyczaj łączą się z sobą w rozmaite formy i oddziałują na siebie. Elementem spajającym jest natomiast narracja.

---