Antyk

Podział mitów:

a) kosmologiczne - wyjaśniające powstanie świata

b) teogoniczne -wyjaśniające powstanie Bogów i relacje między nimi

c) antropogenetyczne - mówiące o ludziach i ich charakterach i postępowaniu relacjach między ludźmi a bogami

d) eschatologiczne zajmujące się problemami śmierci przemijania życia pośredniego

Funkcja mitu - przekazuje ludziom doświadczenia i tworzy archetypy

Mit syntezą ludzkich doświadczeń:

„Mit o Korze”(Persefonie i Demeter) Uczy, że nieposłuszeństwo może mieć opłakane skutki. Kora ściągnęła nieszczęście nie tylko na siebie, ale na matkę, której Hades zabrał córkę.

Podobną prawdę o życiu przekazuje mit o „Dedalu i Ikarze”

„Mit o Narcyzie” opowiada o młodzieńcu, który odrzucił miłość nimfy Echo - Afrodyta ukarała go za to: zakochał się w swoim odbiciu w wodzie i umarł z tęsknoty. Po śmierci został zamieniony w kwiat- Narcyz Historia ta poucza nas, że gdy jesteśmy zimni, nieczuli wobec innych sami możemy być też tak potraktowani.

„Mit o Niobe” Przestroga przed zarozumiałością. Niobe nie doceniła radości macierzyństwa. Domagała się hołdów i została za to surowo ukarana. Śmierć dzieci i skamienienie.

„Mit o Syzyfie” Ci, którzy nie dotrzymują tajemnic mogą być skazani na wieczne cierpienie. Został ukarany. Syzyfowa praca- praca bezowocna.

Archetyp - prastary wzorzec, obraz, wzór. Archetypy są pozostałością powtarzających się doświadczeń ludzi, dziedziczone są przez nich i zakorzenione w ich podświadomości.

Przykłady archetypów z literatury starożytnej:

1. matki cierpiącej - Niobe skamieniała z rozpaczy po stracie dzieci.

2. wiernej żony - Penelopa - czekała na Odyseusza przez 20 lat oddalała swe ponowne zamążpójście uciekając się do różnych podstępów można ją też uznać za archetyp przebiegłości - by się przekonać czy na pewno przybysz jest je mężem kazała wnieść jego łoże do sypialni, tylko ona i Odys wiedzieli, że to niemożliwe, gdyż nogę łoża stanowił pień oliwny zaryty w ziemię

3. wiary w przetrwanie, wierności ideału - Odyseusz pozostał wierny ojczyźnie, żonie, synowi

4. męstwa i siły - Herkules e)

5. odwagi i poświęcenia - Prometeusz - jest także symbolem bezinteresowności rozwoju mądrości

6. głupiej i bezmyślnej ciekawości - Epimeteusz

g) nierozwagi i postawy marzycielskiej - Ikar

h) postawy racjonalnej a także pracowitości - Dedal

9. zazdrości - Hera

j) miłości egocentrycznej - Narcyz

k) miłości umysłowej, piękna, wdzięku - Afrodyta Eros

m) pracowitości - Hefajstos

n) zwycięstwa - Nike

Budowa eposów Homera świadczy o tym, że pierwotnie eposy śpiewano, ale powstawały już wówczas, gdy Grecy umieli pisać. Wykonywane były przez Aoidów - wędrujący śpiewacy i Rapsodów - recytatorzy. Źródłem eposów były mity, baśnie, był podstawowym gatunkiem epiki aż do czasu powstania powieści.

Cechy eposu:

1. Rozbudowany utwór wierszowany

2. Wydarzenia rozgrywają się równocześnie w świecie Bogów i w świecie ludzi. Jest to tzw. paralelizm płaszczyzn fabularnych: - Bogowie rządzą światem ludzi - ludzie zaś powiązani są ze społeczeństwem, w którym żyją.

3. Fabuła ma charakter epizodyczny: poszczególne elementy tekstu można czytać jako odrębne całości

4. Narrator: wszechwiedzący - zachowuje dystans wobec wydarzeń opowiada w trzeciej osobie - subiektywny - ujawnia się najczęściej w inwokacji

5. Inwokacja - rozbudowana apostrofa umieszczona na początku utworu

6. Styl - patetyczny, dostosowany do heroizmu czynów bohaterów przeplata się ze stylem realistycznym, szczegółowo opisującym osoby, przedmioty itp.

7. Utwór pisany jest heksametrem

8. Występują w eposie stałe epitety np. szybkonogi Achilles, gromowładny Zeus, Eos różanopalca ···············porównania Homeryckie - drugi człon jest rozwiniętym obrazem poetyckim wprowadzającym w opowieść dygresję - epizod

9. Retardacja - celowe opóźnienie akcji przez wprowadzenie opisów zdarzeń lub charakterystyki bohatera

Gatunki liryki:

1. Pean - hymn na cześć Apolina

2. Dytyramb - hymn na cześć Dionizosa

3. Anakreontyk - wywodzi się od Anakreonta: utwór wierszowany sławiący uroki życia: wino, miłość beztroską, biesiady z towarzyszami

4. Elegia - utwór liryki żałobnej, ale mogła mieć również inne treści np. miłosną, biesiadną, dydaktyczną, polityczną

5. Tren - utwór żałobny pisany

6. Sielanka - utwory o tematyce wiejskiej twórca Teokryt

7. Pieśń - Homer stroficzny, zawiera rymy

8. Dramat - tragedia

komedia

Safona - najsławniejsza poetka starożytnej Grecji. Pochodziła z wyspy Lesbos, była arystokratką. Zajmowała się nie tylko poezją, ale także kształceniem młodych dziewcząt. Pozostawiła dorobek literacki w postaci 9 ksiąg. Znajdują się w nich pieśni miłosne i weselne, modlitwy oraz hymny.

Cech wierszy Safony.

1. Lapidarne - nawet w ocalałych fragmentach poezji kryją się złote myśli

2. Wyszukane słowa, bogactwo obrazów

3. Wątki mitologiczne np. „Do Hery”, „Do Afrodyty”

4. Różnorodność tematyki: miłość, przyroda, wyznania osobiste np. o córce, o bracie, o sobie, o przyjaciółkach. Safona opisywała ludzi i świat, który ją otaczał. Jej wiersze są niezwykle liryczne pełne sentencji.

5. Nowatorskie rozwiązania dziedzinie wersyfikacji - stworzenie strofy soficznej

Jan Kochanowski Tren VI „Safosowieńska”

Przełożył epidramat znajdujący się na grobie poetki „Z greckiego” fraszki

Maria Pablikowska - Janorzewska tomik poezji „Róże dla Safony”

Horacy - syn wyzwolonego niewolnika największy rzymski poeta. Kształcił się w Rzymie i Atenach był oficerem republikańskiej armii Brutusa w wyniku klęski Brutusa skonfiskowano mu majątek. Powrócił do Rzymu następnie zaopiekował się nim Mecenas, który podarował mu posiadłość na prowincji „Epody”, „Satyr”, „Pieśni”, „Listy” tematyka:

1. Miłość wzorował się na Anakreoncie miłość to właściwie miłostka, z której trzeba korzystać. Utwory miłosne poświęcił poeta 12 dziewczętom i nazwał to „Carmina 23 ks”. Poeta pisząc o miłości ma świadomość niestałości uczuć cieszy się, że uniknął cierpienia z zazdrości.

2. Uczta i wino - to właśnie jest sposobem na ucieczkę od smutku ono wyzwala śmiałość, pozwala wypowiedzieć skrywane dotychczas myśli, sprawia, że uczta staje się wielką przyjemnością Carpe Diem „ Hymn do Amfory” W niektórych utworach poeta przestrzega przed brakiem umiaru w piciu wina

3. Przyjaźń - najwięcej utworów poświęcił Mecenasowi „Nie masz”, „Ci rozum mówi”, „Nic nad przyjaźń”

4. Liryka refleksyjna - ody, satyry, listy - poeta zwarł elementy filozofii stoickiej i epikurejskiej

5. Poglądy Horacego - życie- pragnie żyć spokojnie, beztrosko chce być swobodny, niezależny, za najważniejsze szczęście uważa spokój ducha, trzeba cieszyć się tym, co niesie dzień· - - - - - - - - śmierć - nie należy jej się bać przynosi spokój, jako poeta nie umrze, gdyż jego poezja jest nieśmiertelna.

Jan Kochanowski, Jan Andrzej Morsztyn, Adam Mickiewicz

Wergiliusz - pochodził z ubogiej rodziny ojciec był garncarzem, majątek zdobył hodując pszczoły, dzięki czemu mógł zapewni synowi wykształcenie. Kształcił się w Mediolanie, Rzymie, studiował retorykę, astronomię i medycynę, jego opiekunem był Mecenas „Eneidę”

Twórczość „Wokoliki„ - obrazku z życia wiejskiego, bohaterami są pasterze wiodący sielankowe życie (grający na flecie, pasą bydło, flirtują z dziewczynami), w malowniczej scenerii w cieniu drzew, nad potokiem

„Georgiki” - utwór w całości poświęcony rolnictwu, ma charakter poematu dydaktycznego, składa się z czterech ksiąg.

Owidiusz - poeta rzymski, tworzył w Rzymie w czasach epoki Augustowskiej. Wywodził się z bogatej rodziny.

„Amores” - elegie miłosne, pełne humoru z ironią traktują miłość i problemy z nią związane.

„Medea” - tragedia wzorowana na dramacie Euklidesa

„Heroidy” - (listy Heroin) fikcyjne listy będące studium psychiki kobiecej

„Ars amatoria” (sztuka miłosna) - przewodnik sztuki miłosnej na pół żartobliwy na pół poważny.

Elegie wygnańcze - napisane w bardzo osobistym tonie. Wyraża żal, cierpienie, rozgoryczenie, ponieważ nie mógł powrócić z wygnania do Rzymu.

Tragedia antyczna:

1 Kompozycja tragedii:

Prolog

Parados - pierwsza pieśń chóru

Epejsodia - dialogi lub monologi przeplatane z tasimonami - pieśniami chóru stojącego zwykle od 3 do 5

Eksodos - końcowa pieśń chóru

2 Zasada trzech jedności: akcji, czasu, miejsca

3 Aktorzy - może występować ich trzech, tylko mężczyźni. Na początku aktorami byli sami autorzy, potem niewolnicy. Mieli odpowiednie kostiumy:

tragedia: chiton z długimi rękawami pas wysoko pod piersiami luźny płaszcz przerzucony przez ramię, obuwie na grubej podeszwie - koturny, na głowie wysoka czapka, maska tragiczna

komedia: z przodu i z tyłu często wynaturzenie postaci np. gad maska komiczna

4 Rola chóru

1. Zapowiada wydarzenia

2. Informuje o wydarzeniach z przeszłości i o tym, co dzieje się za kulisami

3. Komentuje rzeczywistość

4. Wygłasza nauki moralne

5 Konflikt dwóch racji

homartia -wina tragiczna fałszywa ocena własnej sytuacji pogrążająca bohatera

hybris - pycha duma bohatera zuchwałość wobec Bogów powodująca karę

katharsis - oczyszczenie

fatum

Dramat szekspirowski.

1. Złamanie zasady trzech jedności akcja może obejmować nawet kilka lat, przenosi się w różne miejsca, jest wielowątkowa

2. Wprowadzenie scen zbiorowych, przeplatanych scenami z udziałem 2-3 aktorów

3. Rezygnacja z chóru

4. Tekst podzielony na dialogi i monologi

5. Zachowanie budowy akcji tragedii antycznej

6. Świat Bogów zastąpiony został światem fantastycznym, który wskazuje bohaterom drogę do zła, ale to od bohatera zależy czy ją wybierze

7. Konflikt dwóch racji został zastąpiony konfliktem wewnętrznym bohatera.

8. Bohater ma dwie drogi wyboru, z których tylko jedna prowadzi do klęski. Wybiera właśnie tę wiedzioną ambicjami czy namiętnościami. Ponosi klęskę.

9. Złamanie zasady dekorum poprzez przemieszanie elementów tragizmu i komizmu. Wprowadzenie groteski i postaci komediowych zastosowanie humoru i ironii dla umówienia spraw poważnych.

10. Psychologizm postaci.

Septuaginta - nazwa pierwszego przekładu Starego Testamentu z języka hebrajskiego na grecki dokonanego przez 72 tłumaczy.

Wulgata - przekład Łaciński dokonany w większości przez św. Hieronima pierwszego polskiego przekładu Biblii dokonał ks. Jakub Wojciech w 16-tym wieku.

Kosmogonia biblijna:

Jest tylko jeden przedwieczny Bóg (monoteizm), który istnieje poza czasem. Świat został stworzony w czasie 6- dni.

2. Bóg powołuje wszystko do życia swoją mocą. Siłą sprawczą jest jego słowo.

3. Bóg nadaje nazwy zjawiskom, co według tradycji wschodniej oznacza wzięcie czegoś w posiadanie

4. Bóg nit tylko stwarza świat, ale tez porządkuje dzieło stworzenia np. oddziela światło od ciemności.

5. Człowiek, który został powołany do życia jest koroną stworzenia. Został stworzony na obraz i podobieństwo Boga. Bóg ustalił również różnicę płci.

6. Wszystkie dzieła Boga są dobre.

7. Stworzenie Boże jest kontynuowane dzięki pracy ludzi i prokreacji.

8Biblijne pojęcie stworzenia zakłada ciągłe wznoszenie się rozwój i dojrzewanie.

Kosmogonia mitologiczna

1. Bogowie nie są przedwieczni (politeizm) wyłaniają się z chaosu.

2. Nie ma jednego stwórcy.

3. Nie mówi się nic o tym jak długo tworzył się świat.

4. Bogowie utożsamiani są z siłami i zjawiskami natury.

5. W opisie stworzenia wzmiankuje się tylko o pojawieniu się pierwszych ludzi (ich ród wkrótce wyginie). Człowiek nabiera znaczenia dopiero po ponownym stworzeniu go przez Prometeusza.

6. Historia stworzenia łączy się z walką o władzę między Bogami.

7. Świat jest wyraźnie zróżnicowany od samego początku: istnieją na nim dobro i zło podobnie bogowie mają cechy pozytywne i negatywne.

8. Dalszy rozwój świata widziany jest jako ścieranie się przeciwstawnych sił.

Przypowieść inaczej parabola ot gatunek literatury moralistycznej przedstawione w niej postacie czy zdarzenia nie są ważne ze względu na swe cechy jednostkowe, postrzegane są jako przykłady uniwersalnych prawideł ludzkiej egzystencji, postaw życia i kolei losów. Przypowieść ma dwa znaczenia dosłowne i ukryte (alegoryczne)

„O siewcy” - ludzie, których wiara wyparta została przez radości i troski codziennego życia symbolizuje ziarno rzucone między ciernie, zapomnieli o słowie Bożym, koncentrują się przede wszystkim na codziennych sprawach, pracy, zarabianiu pieniędzy, domu, rodzinie. Tępo życia i nawał obowiązków nie sprzyjają postawie głęboko religijnej.

„O synu marnotrawnym” - Syn marnotrawny to ten, który zbłądził, ale nawrócił się przyznał do winy i poprosił o przebaczenie. Parabola ta kładzie, więc nacisk na wewnętrzną przemianę człowieka nobilitującą go i zapowiadającą nowe życie.

„Przypowieść o miłosiernym Samarytanie” - Celem przypowieści było wyjaśnić, kogo możemy nazywać prawdziwym bliźnim. Wynika z niej, że bycie bliźnim nie zależy od piastowanej godności czy urodzenia, ale chęci służenia pomocą i poświęcenia się dla innych. Uniwersalność tej przypowieści polega na tym, że ustaliła ona na zawsze ideał człowieka prawdziwie zaangażowanego w sprawy ludzi, altruisty służącego innym pomocą. Propaguje następujące cechy:

bezinteresowność, miłosierdzie, dobroć, prawość, poświęcenie, altruizm. Aktualność: w dzisiejszych czasach brakuje tych cech, ponieważ większość skoncentrowana jest przede wszystkim na sobie.

„O faryzeuszu i celniku” - W kościele modli się dwóch mężczyzn: faryzeusz i celnik. Pierwszy z nich dziękuje Bogu za to, że różni się od innych ludzi: nie cudzołoży, nie kradnie, nie oszukuje i zachowuje post dwa razy w tygodniu. Drugi z nich błaga Boga o wybaczenie grzechów. Przypowieść ta obrazuje dwa modele ludzkiego myślenia i charakteru. Faryzeusz to człowiek, który dostrzega wyłącznie grzechy i winy innych nie widząc w swoim postępowaniu nic karygodnego stawiając w ten sposób siebie ponad innymi ludźmi jego postawa nacechowana jest pychą. Celnik to człowiek świadomy swych ułomności, otwarcie przyznaje się do grzechów i błaga o wybaczenie. Jego postawa nacechowana jest pokorą. Uniwersalność tej przypowieści polega na tym, że i dzisiaj spotykamy ludzi, którzy mają pretensje do całego świata, obwiniają innych o zło i nienawiść, podczas gdy sami dalecy są od doskonałości. Niewielu jest ludzi pokornych, którzy potrafią przyznać się do błędów. Przypowieść piętnuje następujące cechy; ślepotę, zadufanie, pychę, przekonanie o własnej doskonałości a każe naśladować pokorę, krytycyzm wobec samego siebie

Jak „Biblia” widzi istotę społeczeństwa?

a) Istotę społeczeństwa „ Biblia” rozważa w odniesieniu do człowieka wierzącego

b) Prawdziwym człowiekiem jest ten, który ufa Bogu ( Noe, Abraham, Hiob uczniowie Chrystusa, św. Paweł

c) człowieczeństwo równorzędne jest z postępowaniem według przykazań Bożych (ks. Koheleta, kazanie na Górze)

d) Życie doczesne jest jedynie etapem przejściowym, dlatego też nie należy przywiązywać uwagi do dóbr doczesnych.

e) Sprawiedliwy i bogobojny człowiek nie wątpi w mądrość Boga i słuszność jego decyzji (ks. Hioba, ks. Psalmów)

f) Istotną cechą prawdziwego człowieka jest jego pragnienie doskonalenia się wewnętrznego (czystość moralna, głęboka wiara),Które pomogą mu znieść trudy życia (listy św. Pawła)

g) Istotną cechą jest także cierpienie będące próbą, ale też drogą doskonałości duchowej

h) Człowiekiem prawdziwym będzie także nawrócony grzesznik, który zrozumiał swe błędy, żałuje za nie i prosi o przebaczenie (przypowieść o synu marnotrawnym) W Biblii nawrócenie się i przyznanie do grzechów zapoczątkowuje proces odnowy moralnej bohaterów, po którym staną się lepsi i silniejsi

i) Wybaczenie i miłosierdzie, to warunki konieczne by zostać uczniem Chrystusa

j) Bycie człowiekiem nie jest utożsamiane z trwaniem, ale z uczestniczeniem w życiu swoim i innych ludzi jak i z trudem, jaki wiąże się z tym zadaniem (ks. kapłańska, ks. mądrości, kazanie na Górze, listy św. Pawła)

k) Podstawą prawdziwego społeczeństwa powinna być miłość zarówno do Boga jak i do drugiego człowieka, tylko dzięki niej człowiek stanie się prawdziwą i pełną istotą ludzką („Pieśń nad pieśniami”, „Hymn o miłości św. Pawła”

Gatunki literackie występujące w Biblii:

• Poemat epicki np. pieśń nad pieśniami

• Saga rodowa - opowieść prozą przedstawiająca dzieje znanego bohatera lub całego rodu np. księga rodzaju, księgi królewskie

• Kronika - księga wyjścia, księgi królewskie

• Nowela dydaktyczna np. z Biblii „ Opowieść o Zuzannie i starcach” księga Daniela

• Dialog filozoficzny np. Księga Hioba

• Przypowieść (parabola) - przypowieść uniwersalne

• Modlitwa - błagalna, dziękczynna, pochwalna np. Ewangelia św. Łukasza

• Kazanie tzw. Fragment z Biblii „ Kazanie na Górze”

• List - listy apostolskie, list św. Pawła do Rzymian, do Koryntian

• Satyra - satyra na upadek tyrana - księgi Izajasza

• Apokalipsa - apokalipsa św. Jana

• Proroctwo - proroctwo Jeremiasza, Chrystusa

Biblijne związki frazeologiczne

• Hiobowe wieści

• Piętno Kaina

• Wieża Babel

• Sadom i Gomora

• Wdowi grosz

Gatunki antyczne

Cechy eposu Homeryckiego

• Rozbudowany utwór wierszowany

Związki frazeologiczne

Pięta Achillesa

Syzyfowe prace

Nitka Ariadny

Róg obfitości

Paniczny strach

Stajnia Augiasza

Olimpijski spokój

Koń trojański

Puszka Pandory

„Pieśń nad pieśniami” to szereg poematów opiewających miłość oblubienicy (pasterki) i oblubieńca (króla pasterzy), którzy to tracą się to odnajdują. Forma utworu to dialog a czasem monolog oblubieńca i oblubienicy, do których przyłącza się chór, bohaterowie wygłaszają hymny pochwalne o urodzie ukochanej, ukochanego opowiadają o swych uczuciach i miłosnych perypetiach.

Oblubienica - młoda dziewczyn (pasterka), która dopiero rozpoczyna dorosłe życie, zakochana w doskonałym oblubieńcu niezwykle piękna, czysta (duchowo)

Oblubieniec - król pasterzy, piękny i dojrzały mężczyzna kochany przez wiele kobiet, jest bohaterem już ukształtowanych, nie ewoluuje

Autor tekstu nie charakteryzuje psychiki bohaterów, skupia się na ich wyglądzie, oboje opisują się nawzajem a opisy piękna kobiecego i męskiego ciała spełniają nie tylko funkcję estetyczną: wychwalając urodę ukochanego - ukochanej jednocześnie obnażają swe uczucia. Miłość oblubieńca i oblubienicy: - miłość ta ma charakter zmysłowy: kochankowie nie ukrywają fascynacji erotycznej

- oblubienica wielokrotnie deklaruje swe uczucia jest to uczucie odwzajemnione. Oblubieniec jest o wiele bardziej powściągliwy w swych uczuciach siłę jego miłości widać jednak, kiedy targuje się z braćmi oblubienicy o ukochaną (oddaje im swą winnicę)

„Hymn o miłości św. Pawła”

- tematem dzieła jest miłość Boga do człowieka i całej ludzkości, której odbiciem jest miłość ludzka ku Bogu i drugiemu człowiekowi

• Człowieka, który nie zna tego uczucia Paweł uznaje za bezwartościowego i prostego

• Miłość przewyższa wszelkie dary i zdolności, jakimi został obdarowany człowiek

• Jednocześnie Paweł buduje wyidealizowany obraz miłości bezinteresownej skierowanej na dawanie a nie branie

• Cech miłości „nie zazdrości”, nie szuka poklasku, nie znosi się pychą, nie poduszcz się bezwstydu, nie pamięta złego, wszystko przetrzyma

• Hymn kończą słowa „tak, więc trwają wiara, nadzieja, miłość „ - te trzy: z nich zaś najpiękniejsza jest miłość.

Średniowiecze

Wizja człowieka i świata w epoce średniowiecza.

Wzorce ascety - podobieństwo:

1. zarówno dla św. Aleksego jak i dla św. Franciszka podstawą systemu wartości była żarliwa wiara

2. obaj dążyli do naśladowania Chrystusa choć każdy z nich inaczej to naśladownictwo rozumiał

3. obaj porzucili swe rodzinne domy, zrezygnowali z dostatku, aby żyć w ubóstwie zgodnie z nauką Chrystusa

4. życie obu ascetów obfitowało w cuda różnice

5. stosunek do innych ludzi.

Aleksy rozdał majątek żebrakom, ale w swych dalszych działaniach skoncentrował się na sobie i niewygody, cierpienia i upokorzenia znosił myśląc przede wszystkim o swoim zbawieniu. Wiódł życie samotne z wyboru, niewiele myślał o innych ludziach, przyjął postawę bierną.

Św. Franciszek również wyrzekł się bogactwa, ale z miłości do ludzi poświęcił się służbie chorym i ubogim, oprócz ubóstwa propagował także cnot jak miłosierdzie i braterstwo.

POSTAWA WOBEC WŁASNEJ CIELESNOŚCI.

Postawę św. Aleksego można powiązać z augustynizmem, według którego człowiek jest istotą rozdartą między duchowością a cielesnością i przezwyciężenie wszystkiego, co ziemskie i cielesne, wiedzie do doskonalenia duchowego- a zatem dla tego typu ascezy charakterystyczne jest pogardzanie tym, co cielesne i umęczanie ciała prowadzące nawet do samozniszczenia.

Św. Franciszek wskazywał na to, że ciało jest także stworzone przez Boga, a więc jako dziełu bożemu „bratu-ciału” należy mu się

Miłości i szacunek

POSTAWA WOBEC ŻYCIA ZIEMSKIEGO.

Św. Aleksy pogardzał doczesnym życiem, które nie było dla niego wartością wyrzekł się radości, przyjemności i szukał cierpienia.

Św. Franciszek akceptował życie wiążące się nie tylko z radością, ale i z cierpieniem, głosił afirmację życia.

POSTAWA WOBEC ŚWIATA.

Św. Aleksy odwracał się od świata doczesnego, koncentrując się wyłącznie na doskonaleniu ducha i pogardzał tym, co ziemskie, uznając, iż jest to właściwy sposób dążenia do Boga.

Dla Św. Franciszka miłość do świata była wyrazem miłości do Boga - stwórcy. Bóg jest ojcem wszelkiego stworzenia, więc wszyscy jesteśmy braćmi. Franciszek głosi potrzebę harmonijnego współistnienia człowieka z przyrodą.

„Rycerz i pan władca”

Rycerz- „Pieśń o Rolandzie”,

1. poczucie godności.

Rycerz - najważniejszą wartością jest honor, a on wartością jest honor, a on wymaga pomszczenia każdej zniewagi, dbałość o dobre imię nakazuje dopełnienie wszelkich przyjętych na siebie zobowiązań.

Asceta - z pokorą przyjmuje obelgi i upokorzenia, żyje w poniżeniu

2. słowa

Rycerz - szuka okazji do rozsławienia swego imienia, pragnie, aby po śmierci sławiono go w pieśniach.

3. stosunek do dóbr materialnych.

Rycerz - potrzebny mu majątek na kosztowną zbroję, tarczę, nie rzadko wysadzaną drogimi klejnotami, musi on dbać o swój wygląd. Spośród dóbr materialnych szczególnie wyróżnia konia i miecz, od nich w wielkim stopniu zależy powodzenie w walce. W jego środowisku szczodrość jest bardziej ceniona niż gromadzenie bogactw. Roland dawał swoim rycerzom dużo złota, srebra, konie, zbroję, jedwabie.

Asceta - gardzi dobrami materialnymi, żyje w ubóstwie.

4. postawa wobec własnej cielesności.

Rycerz- dba o piękno ciała, musi być silny i sprawny, ale duch jest dlań najważniejszy niż ciało, dlatego przed bitwą pamięta o modlitwach.

Asceta- gardzi tym, co cielesne, nie dba o zaspokajanie potrzeb ciała, umartwia duszę.

5. stosunek do innych ludzi, udział w życiu publicznym.

Rycerz- otoczony jest przyjaciółmi, wobec których jest lojalny ma silne poczucie odpowiedzialności za honor swego rodu. Bierze udział w życiu publicznym.

Asceta- jest samotnikiem z wyboru, unika ludzi, opuszcza rodzinę, zachowuje obojętność wobec praw publicznych.

6. stosunek do kobiet

Rycerz- ma swoją damę serca, której jest wierny, kocha i najczęściej jest kochany (narzeczona Rolanda umarła na wieść o jego śmierci)

CECHY WSPÓLNE

a) żarliwa wiara, obaj byli chrześcijanami, gotowi do ofiar

b)maksymalizm- obu cechował brak umiaru, Aleksego w ascezie, Rolanda w dumie (upór, brak rozwagi i bezkompromisowość w obronie honoru, dla, którego poświęcił życie powierzonych mu rycerzu)

c) triumf wartości duchowych.

Obaj bohaterowie dowiedli swoim życiem, że wartości były dla nich najważniejsze niż przemijające dobro materialne.

d) znaki od Boga świadczą o tym, że miła mu była ofiara zarówno Aleksego jak i Rolanda szczególnie widoczna w chwili śmierci bohaterów

NIEZWYKŁE OKOLICZNOŚCI TOWARZYSZĄCE ŚMIERCI BOHATERÓW.

„Pan władca”

Bolesław Chrobry

1. w zwycięskich walkach sławił się walecznością i męstwem

2. był wodzem odważnym, przezornym, cieszącym się wielkim autorytetem, także poza granicami kraju

3. wyróżniał się religijnością walczył o rozszerzenie chrześcijaństwa

4. kochał i szanował swoich poddanych

5. sprawiedliwie rozstrzygał wszystkie spory, zawsze wysłuchiwał obydwu stron

6. był niezwykle hojny zarówno dla gości z innych krajów jak i dla swoich rycerzy

7. dbał o bezpieczeństwo swoich ziem i potęgę państwa, za które czuł się odpowiedzialny nawet na łoży śmierci

8. zdobył miłość i zaufanie poddanych, wzbudzał ich podziw i szacunek, zasłużył na swój przydomek

Chrobry - waleczny, mężny

Bolesław Krzywousty

1. urodzony w cudownych okolicznościach

2. już w dzieciństwie dawał przykłady niezwykłej siły, odwagi i waleczności, ze względu na te cechy nazywany jest przez Gala synem Marsa

3. walczył z poganami(Prusy, Pomorze)

4. znał rycerskie rzemiosło i był dobrym wodzem

5. odznaczał się wielką ruchliwością, szybkością działania i wytrzymałością fizyczną, nie dawał przeciwnikowi wytchnienia, wzbudzał wśród wrogów przerażenie, nazwano go Bolesławem, który nie śpi, znał zasady strategii

6. dążył do zjednoczenia królestwa, był władcą dbającym o potęgę swojego państwa.

Kreacja Matki Boskiej w „Bogurodzicy” i w „Lamencie Świętokrzyskim” (posłuchajcie bracia miły - drugi tytuł)

„Bogurodzica” - osoba święta, matka syna Bożego, która jest pośredniczka między ludźmi a Bogiem. Do niej zwracają się w modlitwach, by wysłuchał ich próśb i spełnił je. Ludzie proszą o pobożne, ale i dostatnie życie na ziemi, a po śmierci życie wieczne.

„Lament świętokrzyski” - Matka Boska ukazana jest jako zwykła kobieta po ludzku, cierpiąca przeżywająca męczeństwo swego jedynego syna, jej cierpienie spotęgowane jest przez poczucie bezsilności. Jest to monolog skierowany do wielu adresatów posłuchajcie bracia miła - ogólny zwrot do zgromadzonych pożałuj mnie stary, młody - te słowa wskazują, że każdy jest odbiorcą wypowiedzi

- adresatem jest także archanioł Gabriel, który w czasie zwiastowania obiecał jej radość, wesele, z racji narodzin syna, ale nic nie wspominał, że przeżyje tragedię patrząc na jego śmierć.

Skargę kieruje matka Chrystusa do zebranych matek, a za ich pośrednictwem do wszystkich matek, które najbardziej zrozumieją jej cierpienie. Ona miała tylko jedno dziecko i to utraciła.

- zwrot do wiszącego na krzyżu Jezusa wyraża swą bezradność, że nie może mu pomóc, bo ona znajduje się pod krzyżem, a on wisi wysoko.

Matka Chrystusa jest pełna smutku i żałości, ujawnia swoje zawiedzione nadzieje, szuka współczucia u wszystkich ludzi, zwłaszcza ziemskie matki mogą pojąć ogrom jej bólu.

Średniowiecze i rezonansowe gatunki literackie

1. Liryka

Epidramat - krótki, zwięzły utwór poetycki wywodzący się ze starożytności

- napis na nagrobkach, budowlach, przedmiotach użytkowych

Epitafium - napis nagrobny, poświęcony osobie zmarłej

Dialog - rozmowa, co najmniej dwóch osób ma charakter moralistyczny ( pouczający)

Hymn - pieśń liturgiczna, treścią jej były najczęściej osoby świętych.

Kolęda - pieśń sławiąca narodziny Chrystusa potem nawiązująca do jasełek

Pieśń - utwór poetycki, w którym tekst współistnieje z muzyką, o różnej tematyce. Utwór stroficzny

Psalm - gatunek wywodzący się z Biblii, zbiory psalmów nazywano psałterzami, utwory pochwalne

Satyra - utwór ośmieszający, krytykujący wady ludzkie

2. Epika

Apokryfy - pisma nawiązujące treściowo do tematyki biblijnej, ich tematem była przede wszystkim święta rodzina

Chanson de geste - pieśń o czynach - poematy epickie opiewające czyny bohaterów historycznych lub legendarnych

Kazanie

Homilia - typ kazania objaśniającego ustęp z Biblii przeznaczony na dany dzień roku kościelnego

Kroniki - wpisywanie dziejów państwa Gala Anonima, Wincentego Długosza

Legenda - pieśń epicka lub opowieść prozą opiewająca przeważnie losy świętych, męczenników

Traktat - rozprawa na jakiś temat

Dramat:

• Misterium - tematy zaczerpnięte z Biblii i żywotów świętych

• Widowiska - kościoły, place miejskie np. misteria Bożonarodzeniowe, Wielkopostne - męka Chrystusa, hagiograficzne

• Moralitet - charakter dydaktyczny, posługujący się alegorią. Bohaterami były upersonifikowane pojęcia Dobra, Zła, Cnoty, Występku, Wiary, Pychy

• Dramat liturgiczny - obejmował utwory związane z liturgią kościelną o tematyce ewangelicznej

• Mira cle - obejmował obrazy sceniczne z życia Marii Panny, świętych i męczenników

Teatr ludowy

Intermedium - wstawka komiczna satyryczna, wprowadzona do misteriów i moralitów jako element rozrywki, zmiany nastroju. Mogły to być scenki pantomimiczne, improwizowane monologi, dialogi, wypowiedzi chóralne. Tematyka dowolna

Komedia mięsopustna - wesołe utwory dialogowe o charakterze farsowo - błaźnienskim wystawiane w teatrach jarmarcznych w okresie „Mięsopustu” - ostatnie dni przed środą popielcową

Farsa - odmiana komedii o błahej intrydze wykorzystująca komizm sytuacyjny

1.Podział społeczeństwa

• duchowieństwo

• rycerstwo (szlachta)

• mieszczaństwo

• chłopi

System szkolnictwa:

• trivium - stopień niższy

• quadrivium - stopień wyższy

Szkoły dzieliły się na:

• parafialne

• klasztorne

• katedralne

W trivium nauczano następujących przedmiotów

Gramatyka - czytanie i pisanie po łacinie

Retoryka - nauka poprawnego wysławiania się

Dialektyka - podstawy logiki i filozofii

Do programu wyższego należały:

arkmetyka, geometria, astronomia, muzyka

Po ukończeniu dwóch stopni uczeń mógł pójść na rok wstępny gdzie powtarzano wszystkie przedmioty obydwu stopni. Przedmioty te nazywano siedmioma sztukami wyzwolonymi. Najwyższy stopień - Akademia Krakowska:

• wydział humanistyczny

• wydział prawny

• wydział teologiczny

Językiem wykładowym była Łacina. Wiedzę przyswajano sobie systemem pamięciowym. Księgi łacińskie lub pisarzy starożytnych. Przy szkołach rozwijał się teatr. Aktorami byli uczniowie. Wystawiano krótkie sceny, obrazki tzw. misteria. Dotyczyły one żywotów świętych i poszczególnych świąt.

Hasła średniowiecza:

• „Wszystko ku chwale Boga”

• „Z prochu powstałeś w proch się obrócisz”

• „Me mento mori”- pamiętaj o śmierci

• „Asceza” umartwianie się

Filozofia okresu średniowiecza

Filozofia ma charakter pouczający, dydaktyczny. Najczęściej wszystkie kierunki wynikały z wiary chrześcijańskiej.

1. scholastyka - filozofia wykładana w szkołach, przedstawicielem był św. Anzelm, który uważał, że chrześcijanin powinien dojść do zrozumienia przez wiarę a nie do wiary przez zrozumienie. Podawano dogmaty ich zadaniem było uzasadnienie znaczenia wiary objawionej

2. mistyka - przedstawicielem był św. Bernard, który uważał, że poznajemy wiarę nie przez zrozumienie a przez kontemplację, bogate życie wewnętrzne. Uważał, że wiedza dla wiedzy jest haniebna najważniejsza jest miłość.

3. augustynizm - poglądy św. Augusta sprowadzały się do ujmowania człowieka jako istoty filozofującej, która rozważa swą obecność w świecie i w czasie, swe dramatyczne niejasne miejsce na granicy bytów między aniołami a zwierzętami. To umiejscowienie człowieka między bytami wyższymi a niższymi powodowało poczucie wewnętrznego rozdarcia, rodziło nieustający konflikt między cielesnością a duchowością pożądaniem dobra i złą.

4. franciszkanizm - twórcą jest św. Franciszek z Asyżu, zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej w świecie pełnym okrucieństwa. Czasy, w których żył były nie spokojne (wojny grabieże) głosił ewangeliczny ideał miłości i służby człowiekowi przebaczenia i miłosierdzia. Głosił zjednoczenie człowieka z przyrodą pochwałę życia ludzi ubogich żyjących w kontakcie z przyrodą. Pokora, cierpienie jako droga do nieba, element miłości do Boga.

Istota franciszkanizmu w świetle „Kwiatków z ogrodu” św. Franciszka

„Kwiatki św. Franciszka” - zbiór, który został napisany w języku łacińskim a następnie przełożonym na język włoski. Pierwsze tłumaczenie w języku Polskim, niepełne miało miejsce w 1891 roku, natomiast całość przełożył Leopold Staff. Kompozycja utworu jest wzorowana na żywotach świętych

1. - składa się z prologu (Pieśń słoneczna)

2. - opowieści z życia bohatera

3. - rozważania o stygmatach

4. - narrator jest anonimowy może być nim jeden z uczniów św. Franciszka, który znał szczegółowo wszystkie wypowiedzi św. Franciszka

Każdy rozdział jest trójdzielny

1. zapowiedź tematu

2. obrazki z życia świętego

3. moralizatorskie, dydaktyczne omówienia tematów. Polszczyzna jest stylizowana na język ewangelii. Franciszek postępuje tak jak Chrystus: uzdrawia, kieruje się miłością, rozmawia ze zwierzętami, itd.

Rozdział II - pierwszym towarzyszem Franciszka był brat Bernard. Zanim podporządkował się idei Franciszka był bardzo bogaty. Chciał poznać Franciszka i sprawdzić czy on jest naprawdę taki jak o nim mówią. W tym celu zaprosił go na kolację i nocleg. W nocy ujrzał, że Franciszek modli się. Kiedy rano ujrzał nadal modlącego się przyjaciela postanowił być taki jak on. Udali się do pałacu biskupiego by otrzymać dalsze wskazówki. Franciszek miał objawienie, w którym Chrystus powiedział mu, że Bernard ma sprzedać majątek, rozdać biednym, mają wyruszyć w świat i głosić ewangelię. Tak też uczynili. W tym rozdziale elementem filozofii jest pochwała życia w ubóstwie, skromności.

Rozdział XVI - św. Franciszek głosi kazania do ptaków. Prosi, by chwaliły Boga za to, że dał im skrzydła, że przygotował im miejsca na ziemi. Filozofią jest tu zjednoczenie człowieka z przyrodą.

Rozdział XXV - Franciszek uzdrawia trędowatego oczyszcza jego duszę z grzechu. Filozofia: ewangeliczny ideał miłości i służby człowiekowi. Kieruje się miłością. Nie zraża go trąd ani to, że ten człowiek jest przeciwko Bogu.

„Pieśń Słoneczna” -jest to przede wszystkim pochwała Boga. Jego dobroci, stworzonych rzeczy. Franciszek w utworze mówi o ogniu, wodzie, widzi dobro, radość. Twierdzi, że życie składa się z radości i smutków. Akceptuje je takim, jakim jest. Franciszek mówi również o śmierci jako rzeczy naturalnej. Śmierci nie można się bać, jeśli człowiek zasłużył na niebo. Ukazuje ją jako przejście przez granicę do lepszego życia. Świadomość śmierci nie powinna nam odbierać radości życia. W pieśni ukazana jest cała istota Franciszkanizmu to jest zjednoczenie się z przyrodą. Pochwała ubogiego życia ukazuje człowieka jako element wielkiej harmonii między matką a człowiekiem.

F. VILLON - PIEWCA BOLESNEGO ROZDARCIA CZŁOWIEKA „WIELKI TESTAMENT „

Uznaje się go za największego, najwybitniejszego poetę francuskiego okresu średniowiecza. Villon to nazwisko opiekuna, który zajął się wykształceniem Franciszka. Studiował na uniwersytecie paryskim. Prowadził burzliwy tryb życia. Spotykał się z ludźmi z marginesu społecznego (bandyci, złodzieje), lubił hulaszczy wesoły tryb życia. Wielokrotnie był karany wygnaniem z miasta. W jednej z ulicznych bójek zabił człowieka, został skazany na karę śmierci, którą potem zamieniono mu na banicję. Dzieje swego życia spisał w „Wielkim Testamencie”. Dominującym tematem jest śmierć, starzenie, rozpadające się ciało. Twierdzi, że najwyższą wartością w życiu człowieka jest zmysłowa miłość. Należy korzystać z życia, cieszyć się nim, dbać o szczęście - elementy nowej epoki. Kiedy Villon czuł, że śmierć jest blisko, przyjął postawę buntu ( hedonizm), lubi korzystać z życia, używa go, żałuje jednak młodości, która przeminęła, nie potrafił jej w pełni wykorzystać. Przeraża go czas, przemijanie. Zastanawia się nad sensem i twierdzi, że wartości materialne są nieważne, najważniejsza jest idealna miłość, która również przynosi ból.

Renesans

1) Rozwój odrodzenia we Włoszech.

2) Rozwój odrodzenia w Polsce.

Bernard z Lublina: 1 tłumaczenie "Raj duszny".

Klemens Janicki- "Elegia o sobie do potomności"- dostał nagrodę w postaci wieńca laurowego.

Był to syn chłopa, biedny, dzięki Piotrowi Knicie- mecenasowi udaje mu się ukończyć Akademię Krakowską i studia we Włoszech. Zmarł młodo, znany poeta.

Jan Ostroróg- " Memoriał w sprawie uporządkowania Rzeczypospolitej", pierwszy reformator Polski, był starostą i doradcą króla Kazimierza Jagielończyka. Występuje ostro przeciwko zależności państwa od papieża, przeciwstawia się przeciw hegemonii władzy kościelnej i żąda ograniczenia uprawnień politycznych kleru. Domaga się zniesienia świętopietrza- to jest daniny dla papieża. Uważa, że te ogromne sumy należy przeznaczyć na wzmocnienie obronności granic. Domaga się również reform w prawodawstwie. Król nie powinien podlegać władzy papieskiej. Szczytowy okres odrodzenia XVI w.

Wzorce osobowe:

Szlachcic ziemianin- człowiek przeciętny, dobry gospodarz, mąż, pan dla swych poddanych, poczciwy, szlachetny, prawy, służy ojczyźnie uczestnicząc w obradach sejmu, sejmiku. W razie wojny idzie na nią. Oddaje się pracy na swoim gospodarstwie- przede wszystkim.

Obywatel patriota- posiada cechy rycerza doskonałego. Obowiązek wobec króla i ojczyzny, ceni honor, sławę zdobywa na polu walki, wszechstronnie wykształcony.

Gatunki literackie:

Fraszka, tren, bajka, hymn, elegia, oda, pieśń, sielanka, dramat.

Gatunki publicystyczne:

List, mowa, memoriał, traktat.

Drukarze:

Ungler, Haller, Wietor.

Reformacja- rozłam w obrębie kościoła.

1) Luteranizm

2) Kalwinizm

3) Husytyzm

4) Arianie- bracia polscy.

1)Marcin Luter- Niemiec, domagał się reformy kościoła, swoje poglądy ogłosił w 96 tezach, które przybijał na drzwiach kościołów. Przeciwstawił się narzucaniu przez papieża swej interpretacji Pisma Św. i żądał prawa do swobodnej, indywidualnej interpretacji św. ksiąg. Sam przetłumaczył biblię na język niemiecki.

Nabożeństwa w języku ojczystym. Zniesienie odpustów i świętopietrza. Zniesienie odpustów i sądów biskupich. Awans na wyższe stanowisko niw powinien zależeć od majątku duchownego. Prawo obrony chłopów. Domagał się kościoła narodowego. Oddzielić interesy państwowe od kościelnych.

2)Jan Kalwin- pochodzenie francuskie, zmuszony został na wyjazd do Szwajcarii, gdzie głosił swoje poglądy zbliżone do poglądów Lutra. Głosił, że życie ludzkie zależne jest od Boga, że śmierć jest rzeczą nie uniknioną. Nie należy się jednak tym martwić, korzystać z życia doczesnego, gromadzić dobra materialne. Jest twórcą bankowości.

3)Jan Hus- Czech, kaznodzieja, profesor uniwersytetu w Pradze, przełożył na język czeski Pismo Św., żądał wprowadzenia języka ojczystego do nabożeństw, uznano go za heretyka. Został potępiony przez sobór Konstancji i spalony na stosie.

4)Arianie- bracia polscy, byli zbliżeni do husytów. Wysuwali najbardziej radykalne żądania, opierali życie społeczne i polityczne na zasadach wiary. Uznawali równość wszystkich ludzi, znosili przedziały stanowe gdyż uważali, że prawdziwy chrześcijanin nie może mieć poddanych ani niewolników. Nie wolno zabijać, ani brać udziału w wojnach, na znak protestu nosili u boku drewniane szabelki. Na czele tego odłamu stał minister, modlili się w tzw. zborach, po swojemu interpretowali biblię, uznawali tylko Trójcę Św. Chrzcili dorosłych ludzi tak jak chrzczony był Chrystus. Przeciwko Arianom wystąpili zarówno katolicy jak i protestanci. Byli prześladowani, organizowano zajazdy na dworki ariańskie. W XVII w. zostali skazani na banicję, konfiskata majątków. Jeżeli ktoś przeszedł na wiarę katolicką mógł pozostać w kraju. Większa grupa Arian wyjechała do Holandii i tam stworzyli swoją gminę religijną braci polskich. Arianie położyli ogromne zasługi w rozwoju kultury renesansowej. Mieli swoje szkoły w Rakowie- uniwersytet, który był na wyższym poziomie niż krakowski. Mieli swoje drukarnie w Rakowie i Pińczowie. Najwięcej Arian było w Kielecczyźnie i Lubelszczyźnie.

Andrzej Frycz Modrzewski- ojciec myśli demokratycznej.

Andrzej Frycz Modrzewski- ok. 1503- 72, pisarz polityczny, publicysta, najwybitniejszy przedstawiciel postępowej myśli społeczno- politycznej polskiego renesansu; w traktacie społecz.- polit. "O poprawie Rzeczypospolitej..." dał wnikliwą analizę ustroju społecz. i państw. Polski; jeden z pionierów nowożytnej nauki europejskiej o państwie i prawie.

1 księga o prawach.

Poruszył kary za mężobójstwo. Uważał, że wszyscy powinni być karani za to samo przestępstwo jednakowo.

Jeżeli szlachcic zabije szlachcica płaci niewielką karę grzywny lub osadza się go w wieży. Zatrzymuje swój majątek, tytuły, urzędy. Po odsiedzeniu kary wychodzi jak bohater, nadal jest tolerowany i szanowany w swoim towarzystwie. Szlachcic może zabić chłopa bezkarnie. Za zabicie mieszczanina płaci niewielką grzywnę. Chłop lub mieszczanin za zabicie szlachcica karany był śmiercią. Żadne pieniądze nie przywrócą życia człowiekowi. Za kradzież dokonaną przez szlachcica nie ma kary, a nawet otrzymuje nagrody. Chłop, który kradł z głodu był wieszany i wisiał tak długo, aż spadł jako przykład dla innych.

2 księga o obyczajach- mówi, że Rzeczpospolita wspiera się na trzech filarach:

1) uczciwość obyczajów

2) surowość sądów

3) sztuka wojenna

Obyczaje są głównym sposobem postępowania i działania ludzkiego, które wspiera moralne poparcie zbiorowości. Zatem los i powodzenie państwa zależą od dwóch głównych czynników.

1)Od mądrego i troszczącego się o dobro ogółu rządu.

2)Od karności i moralności wszystkich jego obywateli.

Pisarz poddaje ostrej krytyce obyczaje konkretnych grup, mówi o zepsuciu obyczajów. Zanika wzajemna życzliwość, natomiast wzrasta próżność, chciwość, pycha, źle pojmowana gościnność. Mówi również o wychowywaniu młodzieży. Rodzice powinni zadbać o dobre wychowanie swojego dziecka. Należy mu wpajać cnoty, to jest: odróżnianie dobra od zła, przyzwyczajanie do życia umiarkowanego, dawać takie nauki, aby dziecko wyrosło na porządnego obywatela. Należy eliminować nadmierną pychę i dumę, gdyż o zacności człowieka decydują nie herby i zasługi przodków, lecz jego postępowanie, życie. Autor uważa, że państwo powinno otoczyć opieką najuboższych, znieść plagę żebraczą. Młodych zdrowych żebraków przymusić do pracy, chorych umieścić w szpitalu, starych ludzi w tzw. przytułkach, osierocone dzieci w sierocińcach.

3 księga o wojnie.

Modrzewski wyróżnia dwa rodzaje wojen:

1)Niesprawiedliwą- napastnicza prowadzona w interesach bogaczy lub króla, a nie ojczyzny.

2)Sprawiedliwa- obronna- obowiązkiem każdego obywatela jest obrona zagrożonej ojczyzny. Jest to jedynie dopuszczalna wojna.

Protestuje przeciwko wojnom, gdyż widzi w nich zło, śmierć, zniszczenie kraju. Wiele osób zostaje kalekami lub giną. Rodziny najuboższych pozostają bez opieki, często są wyrzucane z chat i powiększają wówczas rzeszę żebraków. Mężczyźni kradną, żebrzą, zajmują się rozbojem, kobiety i młode dziewczyny "oddają się nierządowi". By temu zapobiec panowie i król powinni otoczyć opieką kalekich chłopów lub rodziny nieżyjących, gdyż życie i zdrowie stracili walcząc o ich prymatem. Proponuje rodzaj renty sierocej lub inwalidzkiej.

4 księga o szkole.

Modrzewski domaga się szkół świeckich ze świeckimi nauczycielami, które by były pod opieką króla i sejmu. Językiem wykładowym powinien być j. polski, nowoczesne programy nauczania. Z fundacji kościelnych należy utworzyć fundusz szkolny, z którego opłacano by nauczycieli, przyznawano by stypendia dla uczniów wyróżniających się i dla biednych. Domaga się podniesienia godności i szacunku dla nauczycieli, gdyż oni są wychowawcami młodzieży "takie będą Rzeczpospolite, jakie ich młodzieży chowanie". Autor domaga się kościoła narodowego, w którym nabożeństwa odbywałyby się w języku ojczystym. Król powinien decydować o obsadzaniu stanowisk kościelnych. Odłączenie państwa od zależności papieskiej. Najwyższą instancją powinien być sobór powszechny. Domaga się zniesienia świętopietrza. Modrzewski był zwolennikiem luteranizmu, dlatego też wiele cech Lutra rozwinął w swoim dziele.

Życie i twórczość Mikołaja Reja.

Ur. 1505- zm. 1569, pierwszy wybitny pisarz polski, którego nazwano ojcem literatury polskiej; zwolennik reformacji i programu egzekucji praw; "Postylla", dialog satyryczny, "Krótka rozprawa między panem, wójtem i plebanem", moralitety, traktaty dydaktyczne, "Żywot człowieka poczciwego", epigramaty i fraszki.

Zwierciadło, Zwierzyniec dwa tomiki wydane przez niego. Dwa dramaty Reja: "Kupiec", "Żywot Józefa z pokolenia żydowskiego".

Problematyka społeczna, w "Krótkiej rozprawie między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem".

Utwór wydany pod pseudonimem Korczbok Różek. Pierwszy utwór przedstawiający konflikt między stanami (Pan- mieszczan, Wójt- chłopów, Pleban- kościół).

Odprawia msze byle jak, zaniedbuje obowiązki duszpasterskie (szybkie msze, nie wygłasza nauk). Nie odprawia nabożeństwa rannego, gdyż musi sobie długo pospać- lenistwo. Obżarstwo, pijaństwo. Wykorzystywanie chłopów, płacenie danin- chciwy, nawet chleba zabiera.,,,,,, Duchowieństwo- chytrość, zbieranie dziesięcin.

Krytyka pana- w urzędach panuje przekupstwo, łapownictwo, korupcja, prywata, w sądzie wygrywa sprawę ten, kto więcej zapłaci. W czasie obrad sejmowych każdy myśli o sobie, by ustanowić takie ustawy, które byłyby korzystne dla posłów, a nie dla kraju. W okresie żniw posłowie przerywają obrady, bo ważniejsze są ich korzyści. Wójt i Ksiądz krytykują Pana za ciemiężenie chłopów, którzy oprócz pańszczyzny odrabiają tłukę. Często są bici. Muszą zwozić zboże z pola dla Pana i Księdza, wymłócić, nie mają czasu by pracować na swych niewielkich zagonach. Wójt krytykuje życie panów ponad stan, które w efekcie doprowadza do zadłużenia majątków, a nawet do ich utraty. Gdy przyjdzie nowy właściciel tak samo gnębi chłopów, aby mieć jak najwyższe zyski.

Ideał szlachcica ziemianina w "Żywocie człowieka poczciwego" Mikołaja Reja.

Utwór składa się z 4 części, tak jak pory roku, do których porównane jest życie ludzkie (wiosna- dzieciństwo, młodość; lato- wiek męski; jesień- wiek dojrzały; zima- starość).

Rej oddaje w utworze wskazówki natury wychowawczej, dydaktycznej, gospodarskiej.

Rej uważa, że dziecko rodzi się jak goła tabliczka i od rodziców zależy jak się ukształtuje jego charakter, jakie wpoją mu zasady moralne, by wyrósł na uczciwego prawego, szlachetnego człowieka. Gdy chłopiec podrośnie, nauczy się czytania i pisania, należy wówczas rozwijać jego sprawność fizyczną. Powinien umieć jeździć na koniu, harcować, ćwiczyć kopią w trafianiu w pędzie zawieszony pierścień. Dobrze by było, aby przebywał w poczciwym, a nie opitym towarzystwie, bo może się nauczyć dyskutować, nabierze ogłady towarzyskiej, dzięki czemu potem będzie miał uznanie, szacunek. Nie zaszkodzi, gdy będzie umiał tańczyć, grać na lutni, haftować. Największą wadą jest próżnowanie. Wszystkie czynności należy robić rozsądnie, z umiarem. Rej krytykuje średniowieczny system nauczania tzw. siedem sztuk wyzwolonych, które są nieprzydatne w życiu. Zaleca nauki praktyczne, takie jak: malarstwo, rzeźbiarstwo, złotnictwo, szermierstwo i inne. Gdy młodzieniec dorośnie pozna życie, powinien się wówczas ożenić z panną ze swego stanu i zająć się gospodarstwem. O tym, że człowiek jest poczciwy nie decydują zasługi i herby przodków, klejnot rodowy, lecz jego zasługi dla ogółu i ojczyzny.

Człowiek poczciwy powinien posiadać następujące cechy: dobry mąż, ojciec, pan dla poddanych, roztropny, sprawiedliwy, stanowczy, rozumny.

Rady gospodarskie:

Wiosna- grządki trzeba wykopać, ziół nasiać, sałatek, ogórków. Zioła później się przydają na leki. Pestkę brzoskwini, śliwki zasadzić lub włoski orzech.

Lato- jest to okres żniw, dobry pan jedzie na pole bez nahajki. Rozmawia z chłopami na polu, jeżeli źle wykonują swoją robotę, zgoni ich. Na polowaniu pan nie niszczy zagonu.

Jesień- z pól, ogrodów zebrać owoce i warzywa, pole zaorać i przygotować do następnego roku.

Zima- jest to czas odpoczynku, szlachcic może sobie do woli polować. Z tego będzie zysk, część futer można sprzedać. Można też łowić ryby, jeżeli się ma stawy.

Renesansowy charakter fraszek J. Kochanowskiego

1. Okres twórczości J. Kochanowskiego- padewski - pisał po łacinie drobne utwory, oda, elegia, fraszki itp. dedykował je znajomym.

2. Okres Dworski - przebywał na wielu dworach mecenaskich, P. Myszkowski, P. Padniewski byli jego pierwszymi mecenarzami. Dzięki M. Firlejowi zostaje sekretarzem na dworze króla Augusta. Pisał głównie fraszki żartobliwe, pieśni refleksyjno- filozoficzne.

3. Okres Czarnoleski - zakłada rodzinę, zajmuje się gospodarstwem, uczestniczy w życiu towarzyskim i politycznym. Pisze fraszki poważne, pieśni, dramat, tłumaczy biblię.

Ze wzgl. na tekst fraszki dzielimy na:

- autobiograficzne

- refleksyjne

- dydaktyczne

- społeczne

- religijne

- miłosne

- patriotyczne

- biesiadne

"O życiu ludzkim" (ref.)- poeta rozmyśla nad sensem życia ludzkiego. Życie jest ulotne, przemijające, dlatego należy cieszyć się tym, co się ma, korzystać z chwili, z dnia. Nie należy przywiązywać się do rzeczy trwałych, bo wszystko przeminie tak jak polna trawa. Poeta porównuje ludzi do marionetek, a życie do teatrzyku.

"Raki'- (dydaktyczna)- poeta daje rady panom by nie wierzyli kobietom, ponieważ nie są idealne. Czytając fraszkę normalnie poeta wychwala zalety pań: nie mają cnót ujemnych, cenią cnotę i godność, szczerze kochają, nie zdradzają, nie kłamią, nie pragną darów, nie są rozrzutne. Czytając fraszkę wspak zalety stają się okropnymi wadami.

" O doktorze Hiszpanie" (biesiadna) -poeta ukazuje zabawną scenę z życia dworzan. Fraszka jest zbudowana na zasadzie dialogów. Poeta ukazuje skutki nadużywania alkoholu. Doktor narzeka na trudne życie z panami, którzy zmusili go do picia. Cały humor zawarł poeta w jednym: „ Doktor nie puścił, ale drzwi puściły"

"Do gór i lasów"(autobiograf.)- Poeta na tle przyrody wspomina swe najmłodsze lata. Wiele podróżował, był studentem, rycerzem, dworzaninem, księdzem w kapitule, jako opat miał korzyści materialne. Porównuje siebie do Proteusza, bożka wodnego, który dowolnie zmieniał postać. Poeta głosi afirmację życia, korzysta z każdej chwili, nie myśli o tym, co będzie jutro.

"Na dom w Czarnolesie"(religijna)- poeta prosi o błogosławieństwo i opiekę nad sobą. Nie pragnie bogactw, zaszczytów, chce mieszkać w swym domu rodzinnym, żyć skromnie z umiarem, cieszyć się zdrowiem, czystym sumieniem, ludzką życzliwością i doczekać spokojnej starości.

"Na fraszki" (dydakt.)- Poeta daje rady swemu towarzyszowi, każdy niech rozwija swoje hobby, ale niektóre przynoszą szkodę. Każdy ma różne zainteresowania, ale niektóre przynoszą szkodę:

Pijaństwo - utrata zdrowia, Gry hazardowe - strata pieniędzy, Nieszczęśliwa miłość - ból, cierpienie.

Poeta uwielbiał pisać fraszki.

Humanizm i troska o los ojczyzny w pieśniach J. Koch.

Napisał 48 pieśni, które zebrał w dwóch księgach. Pieśni dzielimy na refleksyjno - filozoficzne, biesiadne, obyczajowe, patriotyczne, miłosne, religijne.

Pieśni refleksyjno - filozoficzne

"Chcemy sobą być radzi"- poeta mówi, że nie ma człowieka, który wiedziałby, co będzie jutro. Los ludzki należy do Boga i fortuny, która jednak jest zmienna. Z jednych robi biedaków a z drugich bogaczy. Nie należy gardzić innymi. Szczęście i nieszczęście trzeba jednakowo znosić. Chwali szczęście stateczne. Poeta chce skromnie i uczciwie przejść przez życie.

"Miło szaleć, kiedy czas ku temu"- poeta głosi afirmację życia. Kiedy przyjdzie czas na wolną chwilę miło jest się wtedy pobawić. Wszyscy powinni być wtedy sobie równi. Powinni bawić się razem, być szczęśliwi. Należy być na " luzie", a nie sztywniakiem. Należy się bawić, bo nie wiemy, co czeka nas jutro.

"Nie rzucaj nadzieje" - poeta porównuje życie przyrody, która wciąż się zmienia. Życie ludzkie składa się ze szczęścia i nieszczęścia. Powinniśmy ze spokojem przyjmować to, co daje nam los. Wszystko zależy opatrzności boskiej. Nie należy rozpaczać.

"Serce rośnie" - przyroda ukazuje dwie postawy ludzkie: pesymisty i optymisty. Optymista cieszy się życiem, umie z niego korzystać, wierzy w lepsze jutro, ma czyste sumienie, dostrzega uroki przyrody, radość budzą w nim wiosenne obrazy. Pesymista- odwrotność optymisty.

Pieśni patriotyczne.

" Pieśń o spustoszeniu Podola"- została napisana po napadzie Tatarów na Podole. Pieśń jest apelem do szlachty. Poeta ukazuje to, co zostało po najeździe: spalone wsie, nieżyjących ludzi, kobiety i dzieci, które zostały zabrane do niewoli. Poeta nazywa Tatarów psami tureckimi, ponieważ Turcy posługiwali się nimi jak myśliwi psami, zbójcami gdyż bezkarnie napadali na ziemie polskie wykorzystując bezkrólewie i wewnętrzny chaos. Zwraca się do apelem do szlachty i magnatów by się ocknęli póki jeszcze czas i pomścili krzywdy doznane od barbarzyńskiego, koczowniczego narodu. Krytykuje pospolite ruszenie, które nie spełnia swego zadania. Prywata góruje nad obowiązkiem wobec ojczyzny. Zwraca się z apelem by przekuto srebrne talerze na talary by były na armię zaciężną. Nie należy żałować ofiar, gdy ojczyzna jest w niebezpieczeństwie. Poeta kończy pieśń pesymistycznym stwierdzeniem, że Polaków nic rozumu nie nauczy gdyż " Przed szkodą i po szkodzie głupi"

"Pieśń o dobrej sławie" - poeta mówi, że każdy powinien dbać o dobre imię i sławę. Trudno nazwać człowiekiem tego, kto tylko myśli o sobie, by dobrze zjeść, wypić, pobawić się. Po to Bóg dał człowiekowi rozum by odróżnić go od zwierząt. Poeta mówi, że Ojczyźnie można służyć dwoma sposobami.:

1.uczciwą pracą, talentem poetyckim, dobrą wymową, przestrzeganiem praw, obyczajów, swobody, dbanie o czystość języka ojczystego

2."poczciwą" sławę można zdobyć na polu walki, lepiej zginąć niż żyć długo i umrzeć bez zasług o zapomnieniu.

"Pieśń o cnocie" - poeta mówi, że cnota idzie w parze z zazdrością. Człowiek prawy, szlachetny, posiadający wiele przymiotów charakteru nie powinien przejmować się tym, że ktoś zazdrości sławy, zaszczytów itd.

Dobry obywatel, który służy Ojczyźnie i ma na uwadze dobro ogółu, nie żąda za swe usługi nagrody, bo taką otrzyma od Boga " A jeśli komu droga otwarta do nieba, tym, co służą ojczyźnie. Wątpić nie potrzeba".

" Pieśń świętojańska o Sobótce" - obyczajowa, a właściwie poemat o wsi, składający się z pieśni dwunastu panien. Każda, z nich śpiewa o różnych problemach związanych z życiem wsi. Na początku opis święta Sobótki na wsi.

xxxxxxxxxxxxxxxx

Renesansowy charakter trenów J. Koch.

Tren- utwór żałobny poświęcony zmarłej osobie

Epitakium - napis nagrobkowy (krótki wiersz)

Brak było zaangażowania uczuciowego poety. Renesansowy charakter trenów Kochanowskiego polega na tym, że stworzył cykl 19 utworów połączonych wspólnym tematem - śmierć Urszulki.

W pierwszych trenach poeta zwraca się do wszystkich płaczów i lamentów by razem z nim opłakiwały stratę. Ma żal do Boga i Persefony, że tak wcześnie zabrali Urszulkę. W następnych wspomina charakter, zabawki, ubranka córki, buntuje się przeciwko Bogu i filozofii stoickiej. Szuka Urszulki w świecie mitologicznym, w niebie, na wyspach szczęśliwości. Zastanawia się, jaką postać przyjęła. Chciałby ujrzeć córkę choćby we śnie. Marzenia się spełniają gdyż w trenie XIX we śnie ujrzał swoją matkę, która trzymała na ręku wnuczkę i tłumaczyła synowi, by już dłużej nie rozpaczał, pogodził się z losem, gdyż, Ulka w niebie jest szczęśliwa, ponieważ uniknęła ziemskich problemów związanych z dorastaniem, zamążpójściem itd. Do cyklu dołączył poeta epitafium poświęcone córce Hannie, która zmarła po Urszulce.

Tren V - porównanie Urszulki do młodego pędu oliwki, którą niebaczny ogrodnik podciął. Tak jak nie urosła oliwka, tak i nie urosła Urszulka. Ma pretensje do Persefony, że zabrała dziecko, a starym rodzicom pozwoliła żyć.

Tren VI - Urszulka miała być pierwszą polską śpiewaczką. Od trzech lat układała piosenki i je śpiewała. Miała talent poetycki, miała być pierwszą polską poetką. Tak jak słowik przestaje śpiewać, tak szybko umilkła jego córka i rozwiały się jego nadzieje, poeta włącza do trenu fragment pieśni weselnej.

Tren IX - poeta buntuje się przeciwko filozofii stoickiej, której zarzuca kłamstwa, mówi, że nie można być obojętnym na ból, rozpacz, nie można zachować spokoju ducha, gdy ktoś kogoś bliskiego traci. Całe swoje życie poświęcił na naukę, poznawaniu tajników wiedzy. Gdy był już na najwyższych stopniach prowadzących do przybytku mądrości został nagle strącony i znalazł się między zwykłymi ludźmi, którzy potrafią wyrażać swe ludzkie uczucia dobre i złe.

Tren X - poszukuje Ulki w mitologii, w niebie, na wyspach szczęśliwych, zastanawia się, jaką postać przyjęła, czy jest w podziemiach. Brak pewności gdzie znajduje się Urszulka.

Ocena społeczeństwa polskiego w "Odprawie posłów greckich" J. Kochanowskiego

1.Geneza

a)zadedykował utwór Janowi Zamoyskiemu. Miał być wystawiony w czasie ślubu Zamoyskiego z Radziwiłłówną Krystyną.

b)protest przeciwko wyprawie na Moskwę

c)próba sił w nowym gatunku literackim

2.Koloryt polski

a)słownictwo: marszałek, starosta, rotmistrz, Rzeczpospolita

b)obrady sejmu: Marszałek stuka laską by uciszyć posłów, głosowanie przez rozstąpienie się na strony i decyzje zapadały większością głosów, warcholstwo posłów.

3.Budowa dramatu- wzorował się na Euklidesie- są trzy części dramatu starożytnego: Prolog- jest nim monolog Antenora; Stessimon i Epejzodia. Utwór spełniał taką samą rolę jak w starożytności, ale zamiast starców są panny trojańskie. Zachowana jest zasada trzech jedności, na scenie zawsze jest dwóch aktorów.

4. Ocena społeczeństwa polskiego znajduje się w wypowiedziach chóru, w monologu Ulissesa i przepowiedni Kasandry.

Charakterystyka Makbeta i Lady Makbet

Makbet: - jest tytułową postacią tragedii Szekspira. Jest to szkocki szlachcic , który odznaczył się w bitwie z Norwegami, za co otrzymał od króla nagrodę. Na wstępie słyszymy o Makbecie jako o człowieku uczciwym, dzielnym wojowniku, wiernym poddanym, ambitnym, rządnym zaszczytów i władzy. Od tej chwili zaczyna się jego wewnętrzna walka. Makbet myśli o zbrodni i o koronie, ale nigdy by tego nie wykonał, gdyby go nie namawiała do tego żona. Pierwsza zbrodnia popycha go do dalszych. Po swych czynach ma wyrzuty sumienia, które będą mu towarzyszyły do końca życia. Zaczyna rządzić krwawo i tyrańsko odstraszając od siebie każdego. Jego duma przemienia się w pychę i rządzę władzy. Początkowo kochał ojczyznę i władzę. Bardzo kochał swoją żonę i był jej ślepo oddany. Makbet ostatecznie ponosi śmierć gdyż zło nie może panować. Poniósł zasłużoną karę za swoje czyny.

Makbet- oddany królowi, wierny, waleczny, oddany, cenił godność i sławę, ambitny, ale mający poczucie lojalności, typ rycerza średniowiecznego, po dokonaniu czuje się winny, ma wyrzuty sumienia.

Lady Makbet- dumna, ambitna, rządna władzy, sprytna, przewrotna, pełna złości, obłudna, kłamliwa. Po dokonaniu zbrodni ma serce twarde jak skała, jednak wraz z upływem czasu doznaje wyrzutów sumienia, zaczyna chorować. Żądza władzy powoduje, że do zbrodni prowadzi Makbeta. Gdy on się waha gra mu na uczuciach. Dokonanie morderstwa jest dla niej sprawą bardzo prostą.

Obraz wsi pańszczyźnianej w "Żeńcach"

"Głodnemu, jako żywot syty nie wygodzi", "Zawsze u niego chmura i kozieł na czele „, „Wziąłbyś była pewnie na poty czerwone”, „Dobrze mieć jako mówią język za zębami", "Żart pański stoi za gniew i w gniew się obraca”, „Prawieś mi się sianem wykręciła"mieć jako mówią język za zębami", "Żart pański stoi za gniew i w gniew się obraca”, „Prawieś mi się sianem wykręciła"

Wady pana: -chce by kobiety pracowały bez przerwy przez cały dzień; - za najmniejsze przewinienie bił kobiety; - nie pozwalał rozmawiać ani odpoczywać; - nie wolno się do niego odezwać lub zażartować; - był srogim, surowym, bezlitosnym stróżem pracy kobiet; - cały czas pogania kobiety; - zawsze jest pochmurny

Troska o los ojczyzny - Piotr Skarga "Kazania sejmowe" Choroby RP:

1.Nieżyczliwość ludzka ku RP: chciwość domowego łakomstwa; 2.Niezgodu i rozterki sąsiedzkie; 3.Naruszenie religii katolickiej i przysada heretyckiej zarazy; 4.Dostojności królewskiej i władzy osłabienie; 5. Prawa niesprawiedliwe; 6.Grzechy i złości jawne, które się przeciw Panu Bogu podniosły i pomsty do niego wołają.

Kazanie, wtóre o miłości ku ojczyźnie.

Obowiązkiem każdego jest kochać ojczyznę, matkę swoją, która swe dzieci wychowała, wspomogła, obdarzyła licznymi dobrami, dała przywileje szlachecki, złotą wolność, wiarę katolicką, majestat królewski. Dzieci są jednak niewdzięczne gdyż źle pojmując słowo wolność stali się tyranami, nie przestrzegają sprawiedliwości, panuje samowola. Żyją ponad stan, tracą pieniądze na zbytki, dogadzają swym żądzom. Ojczyźnie, matce nie dają nic skarb państwa pusty, nie ma pieniędzy dla armii, granice są niestrzeżone, zamki obronne popadają w ruiny, bo nie naprawia się murów, brakuje dział, armat, pospolite ruszenie jest zniewieściałe, prywata góruje nad obowiązkiem wobec ojczyzny. Brak miłości do ojczyzny doprowadzi do zguby. Porównuje ojczyznę do tonącego okrętu, jeżeli szlachta i magnaci będą dbać tylko o własną prywatę, a nie o ojczyznę okręt zatonie, a wraz z nim ich bogactwa.

Barok

. Wacław Potocki - kontynuator poezji Czarnoleskiej

Mowa Chotkiewicza

W swej mowie Chotkiewicz zwraca się do rycerstwa, by walecznie bronili ojczyzny. Nie trzeba wzniosłych oracji dla tych, którzy na pierwszym miejscu stawiają obowiązek wobec Boga ojczyzny i Króla. Od matki utrapionej (Polska) mają wszystko: dostatek, przywileje, złotą wolność szlachecką, dlatego muszą jej bronić, chroniąc jednocześnie swe rodziny, by nie dostali się w jasyr. Dla siebie nie pragnie wódz niczego, jeżeli zwycięży czeka go wieczna sława rycerska. Mówi by nie bali się Turków, gdyż nie są żołnierzami. Armia ta składa się z dziadów, głupców, żydów, handlarzy, niewolników, rzemieślników. Brak im animuszu do walki, gdyż „każdy zostawił serce u warsztatu”. Polacy wywodzą się ze szkoły marsowej. Byli rycerzami od pradziada i dlatego nie będzie ich przyrównywał „Do tak nikczemnej, marnej szewskiej smoły”.

Szturm Turków.

Turcy przeprowadzają szturm na obóz kozacki. Po zakończeniu ostrzały Osman uznał, że kozaków wybito. Kazał niedobitków wyrżnąć przynieść łupy. Turcy byli zaskoczeni, gdy kozacy zaczęli się bronić. Gdyby Polacy nie byli tak łapczywi na bogactwo i nie zatrzymali się w obozie tureckim w celu splądrowania go, bitwa zakończyłaby się pierwszego dnia, lecz Turcy odbili obóz i bitwa trwała 40 dni. Prywata zwyciężyła nad obowiązkiem wobec ojczyzny.

„Natura wszystkim jednaka”- fraszka społeczna, w której poeta mówi, że ludzie rodzą się sobie równi tak samo się smucą, chorują, umierają. Nie Bóg, lecz ludzie sami wprowadzili przedziały stanowe. Po śmierci nie można rozróżniać prochu ludzi, których pożywieniem były proste potrawy od prochu ciał ludzi wykwitnie jadających. Jest tylko różnica w tym, że prędzej rozłoży się ciało pana niż chłopa. Bogactwo jest „pokusą szatana”, dlatego panowie będą pokutować w piekle a chłop miał piekło na ziemi, więc pójdzie do nieba.

„Wolne kozy od pługa” - fraszka społeczna. Poeta bierze w obronę chłopów. Porównuje życie chłopa i woła. Wół ciężko pracuje przez cały tydzień. W niedzielę odpoczywa, gdy jest już stary, niezdatny do pracy podtucza się go i sprzedaje do rzeźni, pan ma zysk.

Chłop- ciężko pracuje przez cały tydzień. W niedziele odbywa kunę lub gąsior (rodzaj pręgierza) za długi, których nie zaciągnął u pana, gdy jest stary pan wypędza go z chaty i żebrze dotąd aż, gdzieś umrze pod płotem i nikogo to nie obchodzi. Za swe grzechy po śmierci panowie będą potępieni a biedacy pójdą za Łazarzem do nieba.

„Pospolite ruszenie” - fraszka patriotyczna. Krytyka pospolitego ruszenia, które nie spełnia swego zadania. Brak patriotyzmu karności dyscypliny panuje samowola,

Lekceważenie rozkazów, uczty i pijaństwa do białego rana. Nie obchodzi ich los ojczyzny prywata jest ważniejsza.

„Czuj! Stary pies szczeka” - fraszka patriotyczna.

Zbójcy - państwa ościenne.

Złodzieje - szlachta, magnaci, duchowni

Wszyscy jak mogą ochraniają komorę domu (ojczyznę). Zbójców można pokonać orężem, ale brakuje pieniędzy na armię gdyż domowi złodzieje wszystko rozgrabili. Chłop za kradzież jedzenia (kradł z głodu) karany był szubienicą i wisiał długo jako przestroga dla innych. Panowie, urzędnicy, magnaci bardzo szybko przywykli do tego, by kraść, ale nie na zaspokojenie głodu, lecz na zbytki, chłop oddaje wszystko, co ma na podatki, panowie nic. Panowie są wywyższani, wynagradzani za nic mają urzędy gdyż, nie przynoszą im sporych dochodów. Bezinteresownie nic nie zrobią dla ojczyzny, za wszystko trzeba im płacić. Krytykuje również (jezuitów), że ciemiężą i wyzyskują biedny lud, gromadzą ogromny majątki, nie płaca podatków i nie troszczą się zbytnio o ojczyznę. Gdy na kraj napadną poganie oni staną się spadkobiercami ich majątków. Porównuje wyższe stany, który nie zmiele zboża, jeżeli miarki nie weźmie dla siebie. Poeta z bólem stwierdza, że nikt nie chce słuchać „starego psa” jak również młodych patriotów, którzy na sejmikach nawołują do ratowania ojczyzny.

„Nie rządem Polska stoi” - patriotyczna fraszka. Poeta nawiązuje do słów Jana Kochanowskiego „O nierządne królestwo i zginienia bliskie”. Gdyby poeta z Czarnolasu wstał z grobu chciałby tam jak najprędzej powrócić, by nie ginąć razem z nierządną Polską. Co roku ustanawia się nowe prawa i konstytucje, ale nie wprowadza się ich w życie. Nie przestrzega się prawa, ani sprawiedliwości. Bogata szlachta i magnaci nie płacą podatków. Szerzy się anarchia, bezprawie, każdy dba tylko o siebie. Najbardziej pokrzywdzeni są ludzie biedniejsi, szlachta uboga, która ma w swym posiadaniu dziesiątą część ziemi w kraju. Jeżeli nie zapłacą podatków ich dobra są konfiskowane a oni z rodzinami stają się biedakami „Na łaskawym chlebie krewniaków”.

„Zbytki Polskie” - patriotyczna. Apokaliptyczna wizja zagłady ojczyzny. Poeta krytykuje stany wyższe, które myślą tylko o wystawnym życiu, balach, ucztach, rozrywkach, wygodnych i błyszczących strojach. Szlachta dba o zewnętrzną stronę swego życia, zapominając o ojczyźnie i obowiązkach wobec niej. Jej ideały to: splendor, elegancki strój, wykwintnie zastawione jadłem i trunkami stoły, karety zaprzężone w sześć koni, drogie kamienie, liczna służba na zawołanie. Tymczasem na ojczyznę napadają sąsiedzi i grabią ją. Żołnierze umierają z głodu, gdyż nie otrzymują żołdu. Ojczyzna ginie na oczach rozbawionej szlachty, magnaterii i książąt, nikogo to nie obchodzi. Prywata bierze górę nad patriotyzmem.

SYLWETKA JANA CHRYZASTAMA PASKA W ŚWIETLE JEGO „PAMIIĘTNIKÓW”.

Był on szlachcicem. Był ze szlachty biedniejszej. Rodzice zdecydowali, że ma zostać księdzem, wysłano go na Uniwersytet w Rawie. Nie czuje powołania duchownego, w związku z tym zrezygnował. Prawdziwą szkołą życia była dla niego służba wojskowa pod wodzą Czarnieckiego. Brał udział w wojnie ze Szwedami. Prawie szesnaście lat był w wojsku. Wstępowali do wojska żeby zdobyć łupy lub byli przywiązani do wodza. Po skończeniu służby w wojsku kupił sobie cztery wioski i stał się szlachcicem ziemianinem. Miał on gwałtowny temperament, szybko wpadał w gniew, z drugiej strony był dobrotliwym i rubasznym towarzyszem. Umiał bawić towarzystwo. Był dobrym panem dla swych poddanych, ale czasem też surowo ich karał. Sąsiedzi go lubili, każda uczta nie obeszłaby się bez niego. Był duszą towarzystwa. Ożenił się jako stary kawaler. Małżeństwo traktował jako transakcję handlową. Nie ważne dla niego było uczucie, wygląd, ale posag. Ożenił się z Anną Łęcką. Był warchołem sejmikowym za pokaźne sumy zrywał sejm krzycząc „liberum veto”, ale do czasu, gdy zawetował nie tę ustawę i ledwie uciekł z życiem. Był pieniaczem o byle, co się procesował. Pan Pasek był miłośnikiem zwierząt. Miał swój prywatny ogród zoologiczny. Jego ulubionym zwierzątkiem była wydra. Chowała się z psem, dlatego umiała wiele sztuczek. Przynosiła mu ryby. Nikogo nie dopuściła do niego, gdy spał.

Jan Andrzej Morsztyn - poeta dworski

„Pieśń w obozie pod Żwańcem” W 1653 roku król Jan Kazimierz stanąwszy pod Żwańcem (na Podolu) otoczony został przez połączone wojska kozaków pod wodzą Chmielnickiego i sprzymierzone oddziały Tatarów. Stojące we Lwowie pospolite ruszenie nie ruszyło na pomoc królowi, gdyż oczekiwali na wypłacenie im zaległego żołdu. Poeta krytykuje brak patriotyzmu, egoizm, małoduszność i pijaństwo szlachty.

„Nagrobek Perlisi” - tren. Utwór poświęcony suczce Perlisi, która zdechła w okresie kanikuły tj., kiedy świeci najjaśniej Syriusz zwany psią gwiazdą. Na początku opisuje wygląd, Perlisi. Byłą wielkości szczura, od, którego różniła się tylko ogonem, zakręconym w kilka skrętów, nos załamany, sierść biała miękka, oczy wypukłe. Była wesoła, lubiła pieszczoty, wierna, przyzwoita, czysta. Gdy zdechła cały dom ogarnęła żałoba. Urządzono jej pogrzeb i tylko śmiał się śnieg, bo bielszego nie masz nic pod niebem.

„Na kwiatki” -poeta zazdrości kwiatom, że będą wpięte we włosy i za gorset Kasi, chciałby być na ich miejscu. Będzie skraplał je swymi łzami. Mają się strzec oczu Kasi, które palą, nawet, jeżeli zwiędną powinny być szczęśliwe, bo to „dla tej, dla której wszystek świat umiera”.

„Niestatek” ( I ) prędzej można dokonać rzeczy niemożliwych np. wiatr zamknąć w worze, uspokoić burzliwe morze, zgasić ogień bez obrażenia ręki, w więzieniu będzie spokój, ludzie na pustyni itd. niż stała, wierna w uczuciach będzie kobieta. Poeta zastosował powtórzenia.

„Niestatek” ( II ) Poeta mówi, że jeśli panna mu sprzyja, darzy go uczuciem jest dla niego najpiękniejsza na świecie, gdy się pokłuci piękno zmienia się w szkaradę np.: złote włosy w pajęczynę, białe zęby w szkapią kość, ogniste oczy w pogorzelisko.

„Sonet do trupa” - poeta porównuje nieszczęśliwie zakochanego do trupa. Wiersz zbudowany na zasadzie analogi i kontrastów. Trup - zabity strzałą śmierci, blady, palą się świece. Twarz przykryta żałobnym suknem, ręce związane.

Zakochany - trafiony strzałą miłości, blady nie ma rumieńców, pali go płomień miłości, nie może logicznie myśleć.

Trup - milczy, nic nie czuje, zimny jak lud, rozsypie się w proch.

Zakochany - ciągle narzeka skarży się, cierpi ból, czuje się jakby był w upale, nie może rozsypać się w proch. Lepiej być trupem niż nieszczęśliwie zakochanym.

Oświecenie

Przedstawiciele filozofii i nauki:

• Franciszek Bacon

• Rene Descartes (Kartezjusz)

• Błażej Pascal

• Benedykt Spinoza

• Izaak Newton

• Jan Lacke (Lak)

Przedstawiciele literatury:

• Karol Ludwik Montesquieu

• Wolter

• Jan d'Alembert (Dalamber)

• Dionizy Diderot (Didero)

• Jan Jakub Rousseau (Russo)

Kierunki filozoficzne:

Racjonalizm - twórca Kartezjusz. Głoszono potęgę rozumu jako głównego narzędzia poznawania świata.

Empiryzm - doświadczenie Twórcą był Lacke pedagog, który wiele miejsca poświęcił zagadnieniom wychowania dzieci. Uważał, że wszystko, co wiemy, zawdzięczamy wyłącznie zmysłom. Umysł nie posiada, żadnych idei wrodzonych tzn. takich, z którymi człowiek przychodzi na świat, a które nie zależą od warunków, w których on żyje. Człowiek rodzi się jak czysta tabliczka, na której całą zdobywaną w ciągu życia wiedzę zapisuje całe nabyte doświadczenie

Deizm - deiści przyjmowali, że Bóg stworzył świat, uważali jednak, że nie wpływa on już na dalsze jego losy. Wszystko, co się dzieje na świecie zależy bezpośrednio nie od woli Bożej, lecz od nie zmiennych i nienaruszalnych praw natury

Ateizm - wysunęli pojęcie religii naturalnej to jest zespołu wierzeń, które są wspólne ludziom wszystkich wyznań, zaprzeczali istnieniu Boga.

Montesquiev można go nazwać literatem był prawnikiem i filozofem. Zasłynął jako autor dwóch dzieł „Listy Perskie” i „O duchu praw”. W pierwszym utworze w postaci listów, rzekomo pisanych przez dwóch Persów przebywających we Francji zawarł krytykę ówczesnego społeczeństwa francuskiego. W drugim utworze głosił teorię ograniczenia władzy królewskiej i podziału władzy państwowej na prawo dawną, wykonawczą, sądowniczą.

Jan d'Alembert, Dionizy Diderol byli głównymi redaktorami I autorami wydawnictwa pod tyt. Encyklopedia, czyli słownik rozumowany, nauk, kunsztów, rzemiosła. Encyklopedia wychodziła w latach 1751 - 1777 i skupiała wokół siebie najwybitniejszych publicystów, uczonych i pisarzy epoki, nazywano ich encyklopedystami. Najwybitniejszym pisarzem Oświecenia był Wolete - pisarz, filozof zajmował się również urbanistyką, transportem, handlem. Uprawiał różne gatunki literackie, od epopei i dramatów aż do drobnych epigramów i utworów okolicznościowych.

Czasopisiemnictwo - W 1765 roku w Warszawie powstaje „Monitor” na wzór angielskiego czasopisma „Spektator” redaktorem naczelnym był Franciszek Bohomorec współpracowali Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz, Franciszek Zabłocki i inni. Było to czasopismo społeczno-literackie. Popierało obóz reform, na łamach „Monitora” walczono z ciemnotą, zacofaniem, przesądami, z cudzoziemczyzną, pijaństwem, marnotrawstwem, zepsuciem obyczajów, z głupotą. Domagało się tolerancji religijnej. Monitor wychodził do roku 1785.

„zabawy przyjemne i pożyteczne” - 1770 rok założenie - powstały na wniosek i były pod patronatem króla. Czasopismo typowo literackie. Umieszczano w nim różne utwory, recenzje sztuk z działalności teatru, z obiadów czwartkowych.

„Merkuriusz Ordynacyjny”, „Gazeta Warszawska”, „Gazeta Narodowa i Obca” redagowana przez Niemcewicza i propagująca program obozu reform.

,”Co tydzień” wydawana i redagowana przez Ignacego Krasickiego.

Teatr - w 1765 roku powstaje na wniosek króla w Warszawie teatr publiczny nazwany później teatrem narodowym, przedtem istniały teatry dworskie z wędrownymi trupami aktorskimi, skupiające wąski krąg odbiorców. Król chciałby dostęp do sztuki mieli wszyscy, dlatego otworzył teatr publiczny. Pierwszym dyrektorem był Franciszek Bohomorec, który przez odpowiedni dobór repertuaru, realizował hasło, bawiąc uczyć. Wystawiał przede wszystkim komedie, ponieważ w każdym bohaterze scenicznym widz mógł ujrzeć samego siebie. W ten sposób teatr podjął walkę z wadami i przywarami ludzkimi. Bohomorec w większości wystawiał sztuki Moliera, które umiejętnie tłumaczył a nawet przerabiał dostosowując do realiów polskich. Pełny rozkwit teatru nastąpił za dyrektorstwa Wojciecha Bogusławskiego (1783 - 1814). Dbał nie tylko o sprawy organizacyjne, ale przede wszystkim o swych aktorów i odpowiednie pensje, stroje, warunki socjalno bytowe. Wprowadził odpowiednie dekoracje, kostiumy, oświetlenie sceny, wystawiał sztuki krajowe i obce jak również swoje własne. Dużą popularnością cieszyła się jego sztuka cud mniemany, czyli Krakowiacy i górale, pisał również dramaty historyczne położył również duże zasługi dla krzewienia kultury teatralnej w całym kraju, w latach 1784 - 1790 jeździł wraz ze swoją trupą z przedstawieniem do wielu miast polskich przyczyniając się w ten sposób do rozbudzania zainteresowania teatrem na prowincji.

Szkolnictwo - reformę szkolnictwa zapoczątkował Stanisław Koniarski, który w 1740 roku założył Kolegium Nobilium, czyli szkoła dla zamożnych synów szlacheckich. W 1773 roku sejm na wniosek króla powołuje Komisję Edukacji Narodowej, pierwsze Ministerstwo Oświaty w Europie. Przeprowadzono reformę szkolnictwa, pieniądze na to zdobyto przez kasację zakonów jezuickich. Zniesiono średniowieczny system nauczania i wprowadzono metodę poglądową. Językiem wykładowym stał się język polski, do programu nauczania wprowadzono nauki przyrodnicze, następnie fizykę, chemię oraz nauki humanistyczne, wychowanie obywatelskie i fizyczne. Po raz pierwszy dopuszczono do szkół dziewczęta. Utworzono szkoły: -elementarne

-podwydziałowe

-wydziałowe

-pierwsze szkoły zawodowe rolnicza w Hrubieszowie, górnicze na Śląsku).

Uczono praktycznej nauki zawodu u poszczególnych majstrów - opiekę sprawowały cechy. Komisję powołało Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które miało opracować podręczniki dla szkół. Pierwszą gramatykę języka polskiego opracował Grzegorz Piramowicz.

Stanisław Leszczyński - wywodził się z rodu magnackiego i był tzw. Królem elekcyjnym. Był mądry wykształcony, dostrzegający bolączki naszego kraju, dlatego próbował ratować jeszcze ojczyznę. Dwukrotnie musiał abdykować. Wyjechał do Francji na dwór króla. Tam dostaje od niego zamek i majątek. Zaczyna pisać dzieło swojego życia. Powraca do Polski, lecz znów abdykuje, ponieważ magnaci chcą nim kielować

„Głos wolny, wolność ubezpieczający” - nie wysuwa radykalnych żądań, chce tylko żeby ograniczyć veto gdyż zło tkwi nie w samej zasadzie, lecz w jej nadużywaniu. Można stosować veto tylko w przypadku, gdy, ustawy godzą w interesy kraju, nie może służyć prywacie, domaga się monarchii konstytucyjnej i dziedziczenia tronu, wzmocnienia autorytetu króla. Postrzegał, że cały ciężar utrzymania kraju spoczywa na chłopach, dlatego proponował pewne ulgi dla nich, wolność osobista chłopa. Pan był katem. Zamiana pańszczyzny na czynsz. Utworzenie sądów grodzkich, by chłop mógł odwoływać się do nich w sporze z dziedzicem.

Stanisław Koniarski - współpracownik Leszczyńskiego. Studiował w kraju potem w Rzymie. Zreformował szkoły piarskie. W 1740 założył Colegium Nobilium szkołę dla zamożnych synów szlacheckich.

„O skutecznym rad sposobie” - wysuwa takie same propozycje jak Leszczyński poszerzając je tylko. Domaga się zniesienia veto. Reformy szkolnictwa. Walczył o czystość języka polskiego z tzw. Makaroniarzami. Pisał dramaty, komedie

Bracia Zamojscy - pierwsza publiczna biblioteka.

Ignacy Krasicki - ur. się w 1735 roku. Od elekcji król Stanisława Augusta związany był programem jego reform. Od 1772 roku, czyli od drugiego rozbioru Polski, jako biskup warmiński podlega królowi Prus. Często przebywał na jego dworze zadziwiając go swoją wiedzą. Jego twórczość mimo rozłąki z ojczyzną skierowana do społeczeństwa polskiego. Pisał powieści, bajki, satyry i inne utwory. Zmarł w 1801 roku.

Krasicki pisał bajki epigramatyczne - krótkie i narracyjne - długie. Bajki zebrał w dwóch tomach „Bajki i przypowieści”, „Bajki nowe”.

„Wstęp do bajek” - poeta ukazuje idealne społeczeństwo, bez wad, ale dochodzi do wniosku, że może on istnieć tylko w bajkach.

„Malarze” - historia dwóch malarzy portrecistów. Piotr tworzył prawdziwe dzieła sztuki naturalista, mało miał klientów, żył w nędzy. Jan zły malarz, upiększał portrety, był bogaty, bo klienci chcieli się widzieć nie takimi, jakimi byli. Krytyka szlachty za brak samokrytycyzmu, nieznajomości sztuki. Woleli mieć kicze, niż prawdziwe dzieła.

„Wino i woda” - bajka społeczna. Gdyby nie ciężka praca chłopów panowie nie opływaliby w dostatkach.

„Szczur i kot” - historia szczura uczy, że nie można być zbyt dumnym, zarozumiałym, zadufanym w sobie, gdyż człowiek traci poczucie rzeczywistości. Zbytnia pewność siebie może doprowadzić do tragedii, gdyż nie zwraca się uwagi na czyhające niebezpieczeństwa

„Wół minister” - krytyka rządu. Na odpowiedzialnym stanowisku powinni być odpowiedzialni ludzie.

Wół - powolny, systematyczny, pracowity rządził sprawiedliwie, w kraju był ład i porządek.

Małpa - głupia, lekkomyślna, rozrzutna trwoniła pieniądze na zabawy. Dwór się bawił, ale płakał lud ubogi, ponieważ płacił wysokie podatki.

Lis - chytry, przebiegły, okradł skarb państwa, zdradził króla i uciekł.

Na stanowisko ministra wrócił wół i wszystko naprawił. Więcej można zyskać pracowitością i rzetelnością niż głupotą i przebiegłością.

„Lew i zwierzęta” - krytyka despotycznych, tyrańskich rządów. Król lew - pozornie był łagodny, dobry, pozwalał poddanym brać wszystko, by potem surowiej karać za popełnione czyny.

Krasicki napisał 22 satyry, które przyniosły mu sławę.

„Do króla” - w tej satyrze, krytykuje króla, lecz pod tym kryją się jego zalety. Nie ma królewszczyzn, nie pochodzi z rodu królewskiego. Był szlachcicem, został wybrany elekcyjnie. Ośmiesza szlachtę, która jest równa królowi. Nie daje żadnych przywilejów szlachcie. Król był za młody miał 30 lat jak się zestarzeje to powiedzą że jest za stary. Łagodny, uległy, dba o swych poddanych, ma za dobre serce. Powinien być srogi, żeby wszyscy się go bali a jednocześnie szanowali. Powinien być tyranem, despotą. Jest rozrzutny traci pieniądze na kulturę i oświatę. Chce zostawić Polskę mądrą, oświeconą.

„Pijaństwo” - autor kreśli portret nałogowego pijaka, który szuka tylko okazji do napicia się wódki i gani staropolski obyczaj, że gościa trzeba suto przyjąć. Szlachta pod wpływem alkoholu staje się bardzo patriotyczna, reformuje państwo, dba o dobro publiczne, wzbogaca skarb państwa, prowadzi zwycięskie wojny, odbiera utracone ziemie, ale gdy wytrzeźwieje o wszystkim zapomina. Uczta skończyła się bijatyką którą sprowokował gospodarz i musieli interweniować służący. Poeta mówi, że pijak traci wszystko i zdrowie, majątek, przyjaciół, dobre imię. Stacza się na dno upadku moralnego. Jest jak zwierzę, gdyż kieruje się instynktem a nie rozumem. Jako kontrast ukazuje człowieka wstrzemięźliwego, który ma wszystko, co pijak stracił.

„Świat zepsuty” - jest to podsumowanie wszystkich satyr. Poeta wymienia wszystkie wady świata zepsutego. Poeta wymienia wszelkie wady zepsutego świata. Poeta ubolewa nad tym, że nie szanuje się dawnych tradycji i obyczajów. Obecnym światem żądzą kłamstwa, krętactwa, za nic się ma cnotę, honor. Panuje nierząd rozpusta, różne występki, ludzie się kłócą, nie na widzą, okradają słabszych, bogacą się krzywda i łzami ludzkimi. Pełno jest „ksiąg bezbożnych” to jest romansideł, które wypaczają charaktery. Zepsucie idzie od stolicy i grozi dalszą zarazą. Brak szacunku dla króla, lekceważenie prawa, góruje prywata, zyski.

Krytyka duchowieństwa w „Monachomachi” Ignacego Krasickiego. Napisał trzy poematy heroikomiczne: „Myszedia” , „Monachomachia” i „Antymonachomachia”

„Myszedia” - opisuje walkę kotów z myszami w stylu homeryckim. Autor ośmiesza kronikarzy.

„Monachomachia” - poemat heroikomiczny. Gatunek literacki który ukształtował się już w starożytności jako parodia eposu homeryckiego. Treścią utworu jest konflikt pomiędzy przedstawicielami dwóch zakonów żebraczych. Zakonnicy zajmowali się dotychczas prawie wyłącznie pożeraniem ogromnych ilości i piciem beczek piwa, jednak pewnego dnia zdecydowali się na wszczęcie scholastycznej dyskusji. Uczona dyskusja bardzo szybko, z braku racjonalnych argumentów przeradza się w powszechną bijatykę. Jednak całą bitwa kończy się pomyślnie dla obu stron. Między walczących zostaje wniesiony uroczyście „puchar przesławny” stanowiący wezwanie do zakończenia walk i zapowiadający dalsze pijaństwo. Utwór ten ma na celu nakreślenie ówczesnych zakonników. Autor krytykuje ich niski poziom moralny i intelektualny. Nazywa ich „świętymi próżniakami” czy „wielebnym głupstwem”.

„Antymonachomachia” - utwór, który rzekomo ma odwoływać wizje zakonnego życia zawartego w „Monachomachi”. W rzeczywistości jest jednak powtórzeniem głównych założeń „Monachomachi”.

„Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” Ignacy Krasicki - pierwsza polska powieść.

W księdze I poznajemy dzieciństwo i młodość Mikołaja. Urodził się w domu szlacheckim. Ojciec jego był skarbnikiem, pełnił różne funkcje. Często uczestniczył w obradach sejmików, został za to wynagrodzony tytułem stolnika. Był człowiekiem prostym, niewykształconym, rzetelnym, szczerym, przyjacielskim. Przestrzegał tradycji obyczajów szlacheckich. Chorował na pedagrę. Matka byłą szlachcianką, kobietą prostą zajmującą się domem. Do siedmiu lat Mikołaj wychowywany był wśród kobiet, rozpieszczany, zniewieściały. Gdyby nie wuj nie szybko by się zaczęła edukacja Mikołaja. Mimo oporów matki został wysłany do szkoły powszechnej. Następnie uczęszczał do szkoły publicznej, lekcje nudziły go, powrócił do domu gdyż koledzy bili go. Od tego czasu rozpoczęła się prywatna nauka. Zatrudniono guwernera Damona, Francuza, markiza, który potem okazał się oszustem. Zamiast uczyć go konkretnych przedmiotów, nauczył go gier hazardowych, modnego ubierania się, czytania romansideł, korzystania z życia. Wypaczał mu charakter. W tym czasie przeżywa pierwszą młodzieńczą miłość. Zakochał się w kuzynce, biednej, która byłą wychowanką jego matki. Matka, gdy się zorientowała, wysłała wychowankę do klasztoru by tam pobierała nauki. Po śmieci ojca zostaje spadkobiercą majątku, prowadzi procesy z sąsiadami. W czasie pobytu w Lublinie przekonał się, że w Trybunale panuje przekupstwo, sędziemu i adwokatom musiał dać sowite łapówki np.: karetę, czwórkę koni, wydał przyjęci i sprawę wygrał. W Lublinie spotkał, Damona, który namówił go na wyjazd do Warszawy. Tam poznał hrabinę i jej rzekomą córkę. Razem korzystali z życia. Mikołaj rozkochał się w hrabiance, zaręczył się i po sutej kolacji poszli spać, a gdy się obudził nie było Damona, hrabiny, narzeczonej i pieniędzy. Powrócił do domu i zajął się gospodarstwem, ale po pewnym czasie postanowił zwiedzić świat. Część majątku wydzierżawił, pozostałą oddał pod opiekę zarządcy i wyjechał do Paryża. Tam szybko zdobył opinię bogatego, modnego panicza. Pieniądze wydawał na stroje, hulaszczy tryb życia. Kiedy mu zabrakło pieniędzy zaciągał długi, a że był wypłacalny, więc mu pożyczano. Kiedy zarządca napisał, że nie ma już pieniędzy Mikołaj postanowił uciec w nocy z Paryża przed wierzycielami i więzieniem. Dogadał się z kapitanem statku płynącego do Amsterdamu, który wziął go na pokład. W czasie rejsu rozszalał się sztorm, statek rozbił się a Mikołaj ocknął się na jakiejś nieznanej wyspie. Na wyspie mieszkał lud żyjący we wspólnocie plemiennej. Na czele stał mędrzec Xaoo a wyspa nazywała się Nipu. Troskliwie zajęto się rozbitkiem. Wśród Nipuańczyków Mikołaj przeszedł przemianę moralną, docenił pracę w życiu człowieka nabrał tężyzny fizycznej. Pewnego dnia do wyspy przypłyną statek, by zrobić zapasy. Mikołaj zabrał się z nimi, ale w czasie rejsu napadli na nich piraci. Mikołaj dostał się do niewoli, a następnie został sprzedany. Jako niewolnik pracował w kopalni diamentów w Ameryce Środkowej. Poznał tam pewnego Amerykanina, który go później wykupił. Dał mu trochę pieniędzy i diamentów i odesłał do domu. Po powrocie wykupił zastawione majątki i zaczął wcielać w życie doświadczenia zdobyte na wyspie. Swoim chłopom dał wolność osobistą, zniósł pańszczyznę dał im po kawałku ziemi. Sąsiedzi nazwali go dobroczynnym filozofem. Jego chłopi byli dobrze ubrani w kościele siedzieli w ławkach. Mikołaj ożenił się ze swoją kuzynkę. Założył rodzinę, udzielał się społecznie, zaczął piastować różne stanowiska. Był posłem. Stał się wzorem obywatela - patrioty. Dalsze losy Mikołaja ukazane są w powieści „Pan podstolnik”.

Stanisław Staszic - (1775-1826) mieszczanin syn burmistrza Piły. Skończył seminarium w Poznaniu, później studiuje w Paryżu. Wychowawca synów Andrzeja Zamojskiego. Nauczał w Akademii Zamojskiej. Swoim chłopom dał wolność osobistą. Założył szkołę rolniczą w Hrubieszowie

„Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego”

„Przestrogi dla Polski” -

Propozycje reform:

• domagał się tronu dziedzicznego

• monarchii konstytucyjnej

• zniesienia wolnej elekcji

• zniesienia liberum veto

Sejm - jest za sejmem stałym, wybieranym na kilka lat, obradującym na poszczególnych sesjach. Miał się składać z izby senatorskiej i poselskiej. W skład izby drugiej miałoby wchodzić stu reprezentantów szlachty i stu mieszczan. Sejmowi przyznaje władzę prawodawczą i wykonawczą. Wnioski powinny być rozstrzygane większością głosów.

Wojsko - proponuje utworzenie stutysięcznej armii dobrze wyposażonej, umundurowanej dowodzonej przez wyszkolonych oficerów ze szkoły rycerskiej. Podatkami na utrzymanie armii należy obciążyć szlachtę w zależności od posiadanej ziemi.

Mieszczanie - domaga się nadania praw mieszczanom. Uważa, że w niczym nie różnią się od szlachty, należy im dać takie prawo do posiadania ziemi, zasiadania w sejmie, piastowania stanowisk państwowych i godności kościelnych, awansów w wojsku. Zapewnić mieszczanom bezpieczeństwo, sprawiedliwość i wolność by swobodnie mogło rozwijać się rzemiosło, handel, przemysł.

Chłopi - proponuje zamianę pańszczyzny na czynsz lub robociznę, nadania chłopom wolności osobistej. Zniesienia sądów patrymonialnych a utworzenia grodzkich.

Do panów, czyli możnowładztwa „Samych panów możnowładztwa zguba Polaków”. Magnaci stanowią najwyższą warstwę ich majątki wzrastały w różny sposób:

• darowizny

• nagrody

• spadki bez uzasadnienia prawnego

• odbieranie spadków sierocych

• majątki bez spadkobierców, które przywłaszczano sobie

Oni zlekceważyli prawo, zamienili czczą formalność, prawo służyło ich dumie, łakomstwu i złości. Rzeczpospolita obywateli zamieniła się w Rzeczpospolitą łupieżców, zdrajców, krzywoprzysięzców. To możnowładcy zrywali sejmy uczyli biedniejszą szlachtę zdrady, podstępów, podłości, gwałtu, przekupywali ją i rozpijali. Urzędy sądowe zamienili „W targowisko sprawiedliwości albo w plac pijaństwa, przemocy i przekupstwa”. Panowie sprzedali ojczyznę wprowadzili do kraju obce wojska, „zamienili wolę narodu w wolę dworu moskiewskiego”. Doprowadzili do rozbioru kraju. „Rozpustni, lekkomyślni, chciwi, marnotrawni, dumni i podli, dzielność praw zniszczyli na wszystkie namiętności wyuzdani panowie byli w Polsce. Wielkie familie rządziły w kraju, podporządkowawszy sobie drobniejszą szlachtę. Trzymały w swoim ręku „wszystkie elekcje, władzę prawodawczą i wszystkie magistraty sądowe”. Nie ten brał urzędy, który miał zasługi, cnotę i wiadomości potrzebne, ale ten, kto najlepiej życiem i sumieniem szargał (pamiętać, lekceważyć). Bez woli popularnej familii nikt nie mógł piastować, urzędów cywilnych, godności kościelnych, jeżeli ktoś chciał się przeciwstawić mścili się odbierając mu w sposób nieuczciwy jego wsie. „Kto chciał mieć spokojność, majątek i sprawiedliwość zaciągał się pod magnatów przemoc”. Słabsze familie (mowa o Czartoryskich) szkodziły krajowi, lekceważąc nasz język, tradycje, kulturę. Wprowadzając cudzoziemszczyznę. Wysyłali swoje dzieci na różne wojaże zagraniczne, uczyli kosmopolityzmu stąd tak wielu modnych kawalerów fircyków. Przeciągali na swoją stronę biedniejszą szlachtę obiecując im urzędy, pieniądze, majątek, aby tylko popierali zdrajców szykujących zgubę ojczyźnie. Zatracili narodowy charakter, oddali się niewoli.

Hugo Kołątaj

Do Stanisława Monachowskiego - referenta koronnego, anonimów listów kilka.

Sejm - Kołątaj uważał, że powinny być dwie izby poselskie, jedna dla mieszczan, druga dla szlachty. Sejmowi przyznaje władzę prawodawczą a wykonawczą poszczególnym ministerstwom. Należy zamienić pańszczyznę na robociznę lub czynsz w oparciu o tzw. Kontrakty, które obie strony powinny przestrzegać. W kontraktach miał być ustalony rodzaj pracy, opłat, podziału zysku. Domaga się „ wolność osoby rolnika i własność gruntową dziedzica”. Chłop wolny pracujący bez przymusu na ziemi pańskiej wyżywi siebie pana i ojczyznę.

„Do Prześwietnej Deputacji” -

Deputacja - grupa ludzi wybrana do opracowania konstytucji. Autor zwraca się do nich z apelem by przy pracy nad konstytucją, kierowali się sumieniem, sprawiedliwością, by pod uwagę brali „Człowiek i jego bezpieczeństwo, obywatel i jego szczęśliwość, ojczyzna i jej całość będą jedynym prawidłem robót waszych”. Niech się nie boją podłości, zawiści i gróźb przeciwników reform, bo mają poparcie większości narodu i tworzą dzieło historyczne. Powinni uwzględniać propozycje dotyczące sprawy chłopów, bo „Nie może się ten naród nazywać swobodnym, gdzie człowiek jest nieszczęśliwym”. Autor domaga się praw dla chłopów i mieszczan. Nie należy oświecać pospólstwa, gdyż „Oświecony niewolnik czuje wtenczas cały ciężar niesprawiedliwości, który go uciska” będzie pragnął zemsty na tych, którzy go tak długo ciemiężyli. Dać chłopom to, co im się należy. Zabezpieczyć własność gruntową dziedzica. Mieszczanie powinni otrzymać swoje prawa by swobodnie mogły rozwijać się miasta.

Franciszek Salezy - Jezierski „Katechizm o tajemnicach rządu polskiego”.

Utwór składa się z pytań i odpowiedzi:

Chłop nie jest człowiekiem, bo .........................................

............................................................................................

Mieszczanin jest kimś przejściowym ma bogactwo, wygody, szkoły, lecz nie może być opatem, oficerem w wojsku. Szlachcic mu się kłania, gdy chce pożyczyć pieniądze.

„Powrót posła” - Julian, Ursyn Niemcewicz.

Ocena obozu patriotycznego. Do obozu patriotycznego należeli Podkomorzy, Podkomorzyna, Walery, Teresa, Jakub i Agata. Obóz patriotyczny był za wprowadzeniem dziedziczności tronu, a zniesienia elekcji, ponieważ w czasie bezkrólewia w Polsce był olbrzymi chaos. Byli za wprowadzeniem reformy podatkowej, aby zdobyć pieniądze na wojsko, ponieważ armia Polska, byłą o dużo słabsza od sąsiadów. Domagali się, aby zniesiono liberum veto, ponieważ zrywano sejmy, jeżeli ktoś podsuwał ustawy godzące w szlachtę. Chciano sojuszu z Prusami przeciwko Rosji. Mówili, że Polacy powinni przyjmować od cudzoziemców ich cnoty a nie śmieszne zwyczaje.

Podkomorzy - patriota, świadomy niebezpieczeństwa grożącego Polsce. Mówi mądrze o sytuacji w kraju, stara się być obiektywnym. W oświacie przeciwny jest salonowemu wykształceniu, powielania starych wzorów. Krytykuje kosmopolityzm, zacofanie i nieuctwo.

Walery - poseł na Sejm Czteroletni. Kocha ojca i jest mu wdzięczny za wychowanie, wpojenie patriotyzmu, zasady użyteczności. Uważa, że służba ojczyźnie jest obowiązkiem. Stara się przejmować od innych narodów dobre cechy. Myśli, że naród powinien decydować o losach kraju.

Do obozu konserwatywnego należeli Starosta, Starościna, Szarmancki.

Starosta jest straszliwym nudziarzem, który wykłada długie i bezsensowne horoskopy polityczne, chociaż nie zna się na polityce. Mówi, że Polska nie powinna zawierać sojuszy z nikim, a jeżeli już trzeba zawrzeć z kimś sojusz to z państwem oddalonym od Polski. Mówi, że szlachta była potężna za królów saskich tym samym wyraża niechęć do jakichkolwiek zmian. Jest przeciwko zniesieniu liberum veto, bo to godzi w szlachecką wolność. Uważa, że sejm, mimo że tak długo obradował to w zasadzie nic nie uchwalił. Sprzeciwia się szeroko posuniętej edukacji, mówi, że syna powinno wychowywać gospodarstwo, nie powinien on zaprzątać sobie głowy rzeczami niepotrzebnymi. O jego ślubie zadecydował posag, dlatego nie wie, co to miłość. Nie zważa na losy ojczyzny.

Starościna - typowa „żona modna”. Przez cały czas pogrążona jest w smutku. Zaczytana w romansidła nie dostrzega realiów ówczesnego świata. Narzeka nawet z bardzo błahych powodów. Jest typową kobietą tamtych czasów opanowaną przez makaronizmy.

Szarmancki - modny fircyk. Jest bez kompleksowym łowcą posagów. Podczas podróży po świecie i pobytu u Podkomorzego zajmuje się tylko zabawą i flirtem. Tak samo jak starostę nie obchodzą go losy państwa, dla niego ważne są pieniądze i zabawa.

Sentymentalizm

Franciszek Karpiński i Franciszek Dionizy Kniaźnin to przedstawiciele sentymentalizmu, kierunku literackiego o zasięgu europejskim głoszącego prymat uczuć nad rozumem. Rozwijał się on w drugiej połowie XVIII w. Sentymentalizm nawiązywało wielu popularnych w XVIII w. założeń filozoficznych, kładąc jednak nacisk na analizę sytuacji człowieka jako jednostkowego podmiotu poznającego świat i na problematykę stosunków międzyludzkich. Prowadzi to z jednej strony do indywidualizmu, do uznania „czucia” za najważniejszą cechę człowieka, z drugiej - do pokazania sprzeczności między nim a cywilizowanym światem.

Sentymentalizm był reakcją wobec racjonalistycznej postawy poetów oświeceniowych hołdujących poetyce klasycystycznej, nie dążył on jednak do podważenia jej naczelnych założeń. Wprowadzał do literatury szczególny rodzaj uczuciowości polegający, nie na zaprzeczaniu wartości rozumowania i zdrowego rozsądku, lecz na dojrzeniu znaczenia przesłanek uczuciowych w postępowaniu człowieka. Przedmiotem egzaltacji stawały się nie rozpacz i nie pohamowane namiętności bohaterów i nie litość czy nienawiść, były reakcjami czytelników. Bardziej ceniono uczucia takie jak: smutek, współczucie, bolesne rozpamiętywanie, rezygnację. Nawiązywano do przeszłości narodowej i tradycji rodzimej.

Jakub Macpherson - wydał zbiór poezji znany w tradycji literackiej pod nazwą „Pieśni Osjana”. Zawierał on poematy naśladujące bohaterskie pieśni w bogatej tradycji epiki rycerskiej średniowiecza. Przyczynił się nie tylko do ugruntowania sentymentalizmu, ale rozbudził zainteresowanie zabytkami literackimi dawnych czasów.

Wawrzyniec Stern - Anglik, prozaik, autor podróży sentymentalnej, w której ukazuje nie tylko same wydarzenia i dzieje bohatera, ale także przeżycia i refleksje narratora.

Jakub Rousseau - Francuz, twórca sentymentalizmu. Największą popularność przyniosła mu powieść „Nowa Heloiza” jest to romans napisany w formie listów, nawiązujący do.............................................. Jest to powieść o Heloizie i uczonym Hebelardzie oraz przedstawiającym dzieje idealnej, ale nieszczęśliwej miłości dwojga ludzi, którym rodzina nie pozwala się pobrać.

J. Wolfgang Goethe - Niemiec, romantyk rozpoczął swą twórczość w okresie prekursorskim, na rozwój sentymentalizmu w Niemczech ogromny wpływ wywarła jego powieść, pisana w formie pamiętników listów, do ukochanej Lotty. Dzieje Lotty podobne są do dziejów Heloizy. W „Nowej Heloizie” kochankowie pogodzili się z losem Werter popełnia samobójstwo.

Sentymentalizm w Polsce:

Franciszek Karpiński - pisał drobne wiersze, sielanki, elegie, pieśni religijne, dramaty i rozprawy. Karpiński wyznawca poglądów Rousseau widzi człowieka i wszystkie jego sprawy zawsze na tle natury i w związku z nią. Przyroda to przede wszystkim najbliższe wiejskie otoczenie człowieka, łąki, drzewa, strumienie, krzewy i kwiaty. Człowiek pracujący na roli jest bliżej natury jest, więc bardziej na jej działanie wrażliwy.

W okresie Sejmu Wielkiego zaczęła się rozwijać poezja ulotna, krążąca w odpisach ręko pisemnych. Poeci popierali obóz reform wyjaśniali znaczenie reform. Zwalczali przeciwników posługując się satyrą. Krytykowali zdrajców ojczyzny, będących na usługach mocarstw. W okresie insurekcji Kościuszkowskiej najbardziej radykalni pisarze polityczni i poeci zgrupowali się w klubie Jakobinów. Klub ten głosił przyjęte z Francji idee rewolucyjne wzywał do naśladowania Francuzów w stosowaniu terrorystycznych metod postępowania z wrogami. Domagał się odwetu za zdradę króla i ukarania targowiczan. Żądał odebrania połowy dochodów ludziom zamożniejszym i przekazania ich na cele publiczne, powoływał wszystkich do świadczeń na rzecz insurekcji. Głosił potrzebę energicznego podjęcia reform włościańskich. Najwybitniejszym poetą wśród pisarzy Jakobińskich okazał się Jakub Jasiński szlachcic. Po ukończeniu szkoły rycerskiej w Warszawie przez pewien czas był nauczycielem synów Piotra Potockiego, ale w skutek świeckiego kierunku, jaki nadawał ich edukacji musiał opuścić dom Potockich. Bierze udział w kampanii w 1742 roku jako pułkownik altyrerii. Otrzymał krzyż Virtuti - Militari. Przewodził insurekcji na Litwie. Zginął na Pradze w czasie oblężenia Warszawy.

„Do exulantów polskich” - wiersz skierowany jest do emigrantów po drugim rozbiorze. Jest apelem do patriotyzmu polskiego i wezwaniem do walki z carskim najeźdźcą. Zawiera pochwałę Kościuszki i wskazuje na Francję rewolucyjną jako ojczyznę wolności.

„Wiersz w czasie obchodzonej żałoby przez dwór polski po Ludwiku XVI” - po otrzymaniu wiadomości o ścięciu króla francuskiego dwór polski przywdział sześciotygodniową żałobę a prymas kazał bić w dzwony w całym kraju. Na kazaniach odczytywano listy pasterskie, które opisywały wydarzenia paryskie i przestrzegały przed niebezpieczeństwem płynącym z Francji. Wiersz ukazał się anonimowo, uznany za rewolucyjny, dlatego król wyznaczył wysoką nagrodę pieniężną za wykrycie autora. Autor poddaje ostrej krytyce Polaków, którzy opłakują obcego króla a nie widzą rzeczywistości, codzienności, która ich otacza, ludzie bez winy bez sądu są skazywani, panuje nędza, głód, warstwy niższe są ciemiężone. Bogacze prowadzą wojny dla własnych prywatnych zysków. Zdrajcy sprzedali ojczyznę panoszą się obce wojska, odebrano im wolność, honor, majątki. Te fakty Polaków nie rażą, nie wywołują współczucia, przyzwyczaili się do nich. Najwyższy czas by zerwać z przesądami, wszyscy są sobie równi i powinni podlegać takiemu samemu prawu. Przestroga Polaków przed możliwością powtórzenia się w Polsce wypadków paryskich. Ludwik zginął gdyż nie podporządkował się woli narodu, był tyranem, zdradził swój naród. Jeżeli sytuacja w kraju się nie zmieni lud Polski może powiedzieć „Niech zginą króle a świat będzie wolny” - akcent rewolucyjny.

”Do panujących i narodu” - w początkowych strofach nieznany autor dokonuje oceny rządzących. Nadszedł czas by skończyły się rządy możnych i tyranów. Od wieków narody dźwigały jarzma, mieli nad sobą panów, którzy odebrali ludowi swobody, wyzyskiwali i uciskali, prowadzili dla własnych prywatnych interesów różne wojny, w których ginęli ludzie. A powinni ginąć za wolność za ojczyznę. Autor zwraca się z apelem do narodu by wzięli przykład z Francji, zaczęli strącać z tronów władców gdyż godni są życia ludzkiego a nie bydlęcego. Lud będzie dla siebie panem i sędzią, najświętszą ustawą stanie się wolność, wszyscy sobie równi, a nad nimi prawo.

„Do broni” - utwór anonimowy. Apel do narodu by wszyscy wspierali Insurekcję Kościuszkowską. Kto tylko może niech chwyta za broń, przyłańcza się do Kościuszki gdyż ojczyzna ich wzywa. Najwyższy czas oczyścić kraj ze zdrajców, pysznych magnatów,, obcych „łotrów” wywalczyć wolność, lepszą przyszłość. W każdym płynie krew polska, będą walczyć do ostatniej kropli krwi gdyż nie wart życia ten, kto nie kocha ojczyzny i godzi się żyć w niewoli.

Cyprian Godebski -

„Wiersz do legionów polskich” - poemat poświęcony Polakom emigrantom, którzy za udział w powstaniu musieli opuścić ojczyznę i udać się na tułaczkę. Różne były ich losy. Jedni wstępowali do francuskiego wojska by w walce i śmierci szukać zapomnienia. Ci, którzy pozostali w kraju zrezygnowali z walki i zajęli się prowadzeniem gospodarstwa. Broń przerobili na lemiesze i radła. Poeta pamięta moment, kiedy Polskę wymazano z map. Polacy musieli porzucić dom rodzinę, dostatek rozpierzchli się po świecie „jak pszczoły bez matki”.

„Tartufe” - człowiek o dwóch twarzach, udaje pobożnego, manifestuje swoją wiarę, skromność i dobroć. W kościele urządza przedstawienie jest doskonałym aktorem. Udaje surowego dla siebie i innych, cnotliwego ascetę. Celem jego jest zdobycie majątku i żony Orgona. Świętoszek był już notowany w spisach więziennych za nieuczciwe odbieranie majątków ludziom, dlatego Orgon nie stracił swojego majątku. Tortufe potrafił tak zamącić w głowie Orgonowi, że on nie słuchał rodziny i jej oskarżeń, lecz wierzył, że Świętoszek jest prawdziwym człowiekiem bez skazy. Był on oszustem, naciągaczem

---