Realizacja. Indywidualizacja. Stylizacja językowa. Intertekstualność.

Biorąc pod uwagę sposób korzystania z systemowych środków gramatycznych i leksykalnych oraz zakres ich przetworzenia w wypowiedzi, można wyróżnić 3 sposoby budowania tekstów.

Pierwszy polega na zautomatyzowanym tworzeniu tekstów zgodnie z normami funkcjonalnych stylów polszczyzny. Czynność taka ma na celu przekazywanie określonych treści - tekst pełni więc funkcję przede wszystkim informacyjną. Można wówczas mówić o realizacji (termin Z. Klemensiewicza) w tekście środków systemowych.

Czasami sposób formułowania tekstu jest w zasadzie zgodny z normami polszczyzny, ale obserwuje się w nim jednak przejawy nieświadomego wykraczania poza normę językową, co nasyca tekst nacechowaniem ekspresywnym lub impresywnym - można wtedy mówić o indywidualizacji środków językowych.

Wreszcie autor może w sposób świadomy w całości lub fragmentami kształtować swoją wypowiedź należącą genetycznie do jednego stylu funkcjonalnego polszczyzny ogólnej zgodnie z normą innego stylu funkcjonalnego (ewentualnie tylko nasycać swoją wypowiedź jego elementami) lub normą jednego z nieogólnopolskich stylów mówionych, np. zgodnie z normą dialektalną. Wtedy mówimy o stylizacji.

REALIZACJA ↔ INDYWIDUALIZACJA ↔ STYLIZACJA

JĘZYKOWA JĘZYKOWA JĘZYKOWA

13.1. Język osobniczy (idiolekt)

Chociaż każdy użytkownik danego języka etnicznego, dążąc do tego, by porozumienie z innymi ludźmi było jak najpełniejsze, sięga po zasoby językowe wspólne całej społeczności językowej, to jednak formułując wypowiedzi, wyraża te same treści za pomocą różnych środków - zawsze jego wypowiedzi są efektem dokonanego indywidualnego wyboru, na przykład w polszczyźnie daje pierwszeństwo jednej z dwu równoległych końcówek fleksyjnych (por. oczyma- oczami; filologowie - filolodzy), wykazuje skłonność do preferowania pewnych typów neologizmów itd. Językowa indywidualność manifestuje się przede wszystkim w doborze słów: oryginalność, niepowtarzalność znajduje odzwierciedlenie w obecności takich, a nie innych wyrazów: ekspresywnych lub emocjonalnie neutralnych; książkowych lub potocznych; częstych albo rzadkich; nowych, modnych lub przestarzałych, rodzimych albo zapożyczonych; prostackich, trywialnych lub wyszukanych, erudycyjnych. Dla poszukiwań cech indywidualnych charakteryzujących słownik danego twórcy i jego dzieła wykorzystuje się kategorie słów-kluczy czy pól znaczeniowych. Dla określenia swoistości stylistycznej wprowadzono metodę badań statystycznych, opartą na analizie ilościowej - opracowywano listy frekwencyjnej ich zestawienia z ogólnojęzykową frekwencją.

Dziedziną gramatyki dającą szczególne możliwości indywidualizacji wypowiedzi jest składnia - znaczna jest np. swoboda wyboru w zakresie: szyku, długości dostępnych typów zdań itp.

Ilościowa i jakościowa charakterystyka doboru środków językowych nadaje ostatecznie indywidualne, niepowtarzalne piętno tekstom poszczególnych osób, wyróżniające styl danego autora spośród innych.

Sposób mówienia właściwy konkretnemu użytkownikowi języka bywa nazywany w stylistyce językiem osobniczym, idiolektem, stylem indywidualnym. Wpływa nań pochodzenie, wykształcenie, wykonywany zawód, tradycje środowiskowe, upodobania stylistyczne oraz literackie. Styl indywidualny pisarzy jest przedmiotem badań filologicznych. Opracowań stylu indywidualnego doczekali się tacy polscy pisarze, jak na przykład: Pasek (por. H. Konieczna, W. Doroszewski (red.), 1965, 1973), Norwid (por. J. Chojak, J. Puzynina (red.) 1988; K. Kopczyński, J. Puzynina (red.), 1986), Białoszewski (por. S. Barańczak, 1974), Kochanowski (por. M. Kucała (red.), 1994) , Schulz (por. P. Wróblewski, 1980), Fredro (por. J. Zaleski, 1969, 1975), Słowacki (por. T. Skubalanka, 1966), Leśmian (por. M. Głowiński, 1981), Żeromski (por. S. Mikołajczak 1983), Mickiewicz (por. K. Górski, S. Hrabec (red.), 1962-1983) i in.

Badania nad stylem pisarzy - co warto podkreślić - są dziś przedmiotem zainteresowania nie tylko literaturoznawców, ale i lingwistów. Pierwszą próbę uporządkowania metodologicznych rozwiązań problemu badań nad językiem osobniczym - zaproponował w latach 60. Z. Klemensiewicz (por. Z. Klemensiewicz, 1961). Jego koncepcja stylu indywidualnego zasadza się na rozróżnieniu stylu samorzutnego (bez świadomego wyboru, spontanicznego) i stylu umyślnego (będącego efektem zamierzonego działania, kształtowanie wypowiedzi z rozmysłem i starannością o dobór środki językowe). Klemensiewicz postrzega zatem idiolekt w podwójnej perspektywie - jako przejaw osobowości autora i jako wytwór autonomiczny. Badacz odróżnia dalej złoże własne i złoże postronne. Złoże własne może łączyć oba style (samorzutny i umyślny), zaś złoże postronne zawiera wyłącznie elementy celowej kreacji artystycznej, pozwalającej na wprowadzenie do tekstu zjawisk językowych, różnych odmian języka i stylu w postaci na przykład archaizacji, dialektyzacji itp.

Zasadnicza analiza języka osobniczego powinna obejmować - zdaniem Klemensiewicza - opis złoża własnego i opis złoża postronnego, indywidualizującego język utworu literackiego. Takie badanie warstwowe prowadzą dopiero do pełnego uchwycenia odrębności języka pisarza.

Wielu badaczy stylu indywidualnego traktuje styl pisarza przede wszystkim jako sposób widzenie świata, a potem dopiero jako obróbkę tworzywa językowego. Stosunek twórcy do tworzywa językowego jest zatem w takim ujęciu wtórny, warunkuje go prymarne odniesienie do rzeczywistości. Istota stylu pisarza polega na odciśnięciu w tworzywie językowym postawy autora wobec życia. Styl jest funkcją osobowości (por. S. Gajda, 1983, por. E. Sapir 1972 ).

13. 2. Stylizacja

Pojęcie stylizacji bywa dziś stosowane w znaczeniu szerszym, gdy odnoszone jest do różnych, nie tylko językowych, wytworów człowieka i oznacza kształtowanie czegoś zgodnie z wymaganiami określonego systemu znaków kulturowych (można mówić na przykład o stylizacji w architekturze czy w dziedzinach sztuki użytkowej, np. w ubiorach). Stylistyka jako dyscyplina filologiczna bądź posługuje się pojęciem stylizacji w rozumieniu węższym, odnosząc ją tylko do tekstów artystycznych i traktując ją jako swego rodzaju chwyt wchodzący w skład ars poetica (por. K. Budzyk), bądź łączy stylizację z każdym tekstem, także użytkowym (por. T. Milewski). W pierwszym wypadku mówi się czasem o stylizacji artystycznej. W drugim - o stylizacji językowej.

13.2.1. Typologia stylizacji

Typologia form stylizacyjnych opiera się na czterech podstawowych kryteriach (typologia za S. Dubiszem - por. S. Dubisz, 1980).

• zakresu występowania wykładników stylizacji;

• systemowości wprowadzenia wykładników stylizacyjnych;

• jakości wzorca stylizacyjnego;

• sposobu przywoływania wzorca.

Ze względu na zakres występowania wykładników stylizacji wyróżnić można stylizację całościową i fragmentaryczną. Pierwsza - charakteryzuje się tym, że wykładniki stylizacji występują w dużym zagęszczeniu, we wszystkich częściach tekstu, we wszystkich typach wypowiedzi - w narracji, monologach, dialogach, w przekazach wszystkich podmiotów wypowiadających się i we wszystkich warstwach strukturalnych tekstu (np. felietony Stefana Wiecheckiego). Druga - charakteryzuje się niewielką frekwencją wykładników (np. Syzyfowe prace S. Żeromskiego).

Ze względu na kryterium systemowości można wyróżnić stylizacje: totalną, umiarkowaną i minimalną. Totalna - polega na takim kształtowaniu wypowiedzi z wiernym odwzorowaniem danego stylu, tak iż tekst sprawia wrażenie autentyku (np. Na skalnym podhalu W. Tetmajera). Stylizacja umiarkowana opiera się na umiejętnym doborze najbardziej wyrazistych eksponentów językowych danego wzorca stylizacyjnego - w efekcie powstaje tylko jego iluzja (np. Trylogia H. Sienkiewicza). W stylizacji minimalnej - liczba wykładników jest niewielka, zwykle ograniczona do słownictwa.

Ze względu na typ podstawy stylizacji wyróżnić można takie rodzaje stylizacji jak: poetyzacja, scjentyzacja, kancelaryzacja, archaizacja, kolokwializacja, dialektyzacja, argotyzacja.

Poetyzacja polega głównie na wprowadzaniu do tekstu tzw. poetyzmów, czyli słów, wyrażeń, nie spotykanych w zasadzie w innych stylach poza stylem artystycznym, np.: grom `piorun', luna `księżyc', otchłań, pożoga, ruczaj, tęsknica, goreć, konać, ronić, ogniobrewy, białonogi, niwa, połyskliwy.

PRZYKŁAD:

W pewnym tedy miejscu, gdzie woda rozlewała się nieco szerzej, brzeg był łagodniejszy, a głębia płytsza - ów polski tancerz przerwał swój pląs, zsunął się do wody i począł w bród ją przepływać. A skoro tylko zanurzył się, doznał szczególnej ulgi. Zaczerwieniła się wokoło niego czarna rzeczna woda. […] Tkliwym po tysiąckroć chlustaniem, pracowitym myciem woda oczyściła każdą ranę - a jak matka ustami - wycałowała z niej srogość cierpienia. Wchłonęła w siebie ta rzeka prastara i wiecznie nowa szczodrą powstańca krew, zliczyła jej krople, skrzętnie w siebie zabrała, pojęła w głębiny, rozpuściła w sobie, wessała i dokądś poniosła - poniosła…

(S. Żeromski, Wierna rzeka)

Scjentyzacja jest rodzajem stylizacji, która jako wzorzec stylizacyjny wykorzystuje styl naukowy.

PRZYKŁAD:

Przedmiotem sporu stał się ocean […] Jakiś czas usiłowano […] bronić twierdzenia, ze ocean nie ma nic wspólnego z życiem, że nie jest tworem „para-” czy tez „prebiologicznym”, lecz geologiczną formacją, zapewne niezwykłą, lecz zdolną jedynie do utrwalenia orbity Solaris poprzez zmiany siły ciążenia; powoływano się przy tym na regułę Le Chateliera. Na przekór temu konserwatyzmowi wyrastały hipotezy głoszące, jak choćby jedna z lepiej opracowanych Civitta-Vitty, że ocean jest wynikiem dialektycznego rozwoju: oto od swej postaci pierwotnej, od praoceanu, roztworu leniwie reagujących ciał chemicznych, zdołał pod naciskiem warunków (to znaczy zagrażających jego istnieniu zmian orbity), bez pośrednictwa wszystkich ziemskich szczebli rozwoju, wiec omijając powstawanie jedno- i wielokomórkowców, ewolucję roślinną i zwierzęcą, bez narodzin systemu nerwowego, mózgu, przeskoczyć natychmiast stadium „oceanu homeostatycznego”. Inaczej mówiąc, nie przystosował się , jak organizmy ziemskie przez setki milionów lat do otoczenia, aby dopiero po tak olbrzymim czasie dać początek rasie rozumnej, ale zapanował nad otoczeniem od razu.

(S. Lem, Solaris)

Stylizacja poprowadzona na podstawie stylu urzędowego - to kancelaryzacja.

PRZYKŁAD:

Ja człowiek w pełni władz umysłowych, zatrudniony,

żonaty, zamieszkały, nie karany,

ja, urodzony trzydzieści trzy lata temu, w czasie wojny,

która nigdy nie skończyła się i nie skończy,

ja, który wiem o sobie tylko tyle, że wzrost mam średni,

a znaków szczególnych brak,

ja, który z rzeczy osobistych mam tylko dowód ukryty w

kieszeni na wysokości serca,

ja, obudzony o świcie pytaniem, którego nigdy dotąd

sobie nie zadawałem,

ja ,napastowany głosami, których nie słyszałem nigdy dotąd,

oświadczam,

że nie należy nikogo winić o wszystko, co się stało,

nikogo z wyjątkiem mnie.

(S. Barańczak, N.N. zapisuje coś na odwrocie pudełka z papierosami)

Czasami autorzy tekstu sięgają style epok minionych. Mamy wówczas do czynienia z archaizacją.

PRZYKŁAD:

Najbardziej zalterowała księcia wiadomość o tym, ze stary Grodziski prochów nie miał i że przeto długo bronić się nie obiecywał.

- Szkoda to niewypowiedziana - mówił - bo siła by ta forteca mogła rebelii przeszkadzać i wstrętów czynić. Mąż to wielki jest pan Grodzicki, prawdziwie Rzeczypospolitej decus et praesidium. Czemuż on jednak do mnie po prochy nie przysłał? Byłbym mu z piwnic łubniańskich udzielił.

- Sądził widać , że hetman wielki ex officio powinien był o tym pamiętać - rzekł pan Skrzetuski.

- A wierzę - rzekł książę i umilkł.

Po chwili jednak mówił dalej:

Wojennik stary i doświadczony, hetman wielki, ale zbyt on dufał w sobie, i tym się zgubił. Wszak on całą tę rebelię lekceważył, i gdym mu się pomocą kwapił, wcale nie chciwie mnie wyglądał. Nie chciał się z nikim sławą dzielić, bał się, że mnie wiktorię przypiszą…

- Tak i ja mniemam - rzekł poważnie Skrzetuski

(H. Sienkiewicz, Ogniem i mieczem, t.I)

W przytoczonym fragmencie archaizacja ma charakter wielostronny, wyzyskuje archaizmy słownikowe i frazeologiczne(np. wojennik, dufać, kwapić się, zalterować się `zmartwić', rebelia `bunt', Wiktoria 'zwycięstwo', czynić wstręty `stawiać opór') i makaronizację, a więc wtrącanie obcych cytatów, typowe dla mowy wykształconych Polaków w XVII w.(np. decus et praesidium `ozdoba i obrona', ex officio `z urzędu'). Sięga także po archaizmy fleksyjne (użycie czasu zaprzeszłego), składniowe (umieszczanie orzeczenia w osobowej formie na końcu zdania na wzór łaciński) i znaczeniowe (siła ' wiele').

Stylizatorzy, poszukując odpowiedniego wzorca stylizacyjnego, wracają często do piśmiennictwa czasowo bliskiego, czerpiąc z niego słownictwo i frazeologię ( tak czynił na przykład Sienkiewicz , gdy sięgał do Pamiętników Paska). Czasem tworzą tworzą neologizmy na wzór archaizmów lub wykorzystują w funkcji archaizmów dialektyzmy (tak na przykład w okresie Młodej Polski w funkcji archaizacyjnej cieszyła się popularnością gwara podhalańska - por. wykorzystanie gwary ludowej w Legendzie S.Wyspiańskiego).

Podstawowym celem archaizacji jest zwykle odtwarzanie kolorytu epoki opisywanej w utworze literackim. W tekstach użytkowych elementy archaiczne mogą stwarzać w tekście nastrój podniosły, odświętny, uroczysty, podkreślać patos, wagę chwili.

Archaizacja jako zabieg stylizacyjny pojawiła się w literaturze polskiej w czasach odrodzenia. Jej rozkwit przyniosło jednak dopiero XIX stulecie, na które przypada rozwój zainteresowań historycznych. Archaizacja nabiera znaczenia w historycznych powieściach romantyzmu krajowego, np. w Pamiątkach Soplicy H. Rzewuskiego, Obrazach litewskich A. Chodźki, Olbrachtowych rycerzach Z. Kaczkowskiego. Z archaizacji na szerszą skalę korzystali H. Sienkiewicz (Krzyżacy, Trylogia), Żeromski, (Popioły, Duma o hetmanie, Powieść o Udałym Walgierz), W. Berent (Żywe kamienie), T. Parnicki - Srebrne orły, A. Gołubiew ( Bolesław Chrobry), J. Iwaszkiewicz (Czerwone tarcze).

Ukształtowanie wypowiedzi według norm języka potocznego nosi nazwę - kolokwializacji (bywa też nazywane potocyzacją).

PRZYKŁAD:

Sala, do której weszliśmy za Heniem, była roztrajkotana i zatłoczona. Przede wszystkim ruchem. Poza tym ludźmi. I poza tym pryczami. Piętrowymi. No i różnymi rzeczami. Szykowanie noszy. Ustawianie rzędem pod ścianą jakichś - czyżby plecaków? Plecaków nie wolno było taszczyć[…] Na pryczach siedzieli, leżeli, ubierali się i ubierani byli przez innych różni ludzie. Znaczy - powstańcy, łączniczki, sanitariuszki. I pewnie różne rodziny. Dodatki. W tej całej metodzie było szaleństwo. Bałaganu z pośpiechem.[…] Mój ranny był wychudzony, bardzo młody.[…] Pomyślałem, że trudno będzie za niego udawać, że on jest w porządku […] Jęczał. Bolało go wszystko. I nic dziwnego […] Potem się niby miało iść. Ale się czekało. Na znak. Pamiętam kupę lataniny, krzątaniny, wynoszenia, wykrzykników, rozkazów.

(M. Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego)

Ukształtowanie tekstu z wykorzystaniem systemu językowego właściwego dialektom ludowym nosi nazwę dialektyzacji (albo stylizacji gwarowej).

PRZYKŁAD:

-Co mi ta ! Cłeku! Powim. Za cóz byk miał siedzieć, kiek dezenterował!

-Kiedy?

-He! Kie ja z wojska! Kęs casu, bracie. Wzieni me w halak. Kiecki nam koło usy pozaplatali, portecki cyrwone dali i hycaj! […] Pośli my na Węgry, het! Ku morzu, w takie straśne równie, pustacie, co nie daj Boze. Wytrzymałek bez jeden rok, bez drugi, alek nie móg docekać końca, kraju… Telo me dockliwiło, cok wzion i zdezenterował.

( S. Żeromski, Popioły, rozmowa Rafała z góralskim zbójnikiem)

Świadome wprowadzanie do tekstu literackiego środków językowych właściwych gwarze ma na ogół podkreślić wiejskie pochodzenie bohatera lub też nadać opisywanym wydarzeniom odpowiedni koloryt lokalny. Gwara może być przetwarzana dwiema metodami (por. J. Bartmiński ) poprzez selekcję (np. wyeliminowana jest ważna w żywej mowie sfera prozodyczna - intonacja, akcent) i poprzez generalizację. Generalizacja frekwencyjna polega na nasileniu i zagęszczeniu pewnych elementów gwarowych w większym stopniu, niż w żywych konkretnych dialektach. Generalizacja zakresowa odnosi się zwłaszcza do mazurzenia, które pisarze rozszerzali na rz, np. w wyrazach trzeba - tseba

(por. u W. Pola). Generalizacja geograficzna polega na zacieraniu w tekstach literackich określonego regionalnego charakteru dialektyzmów - mieszaniu różnych dialektów (por. Chłopi Reymonta).

W literaturze polskiej zjawisko dialektyzacji pojawiło się w XVI w. i w XVII w. - w literaturze satyrycznej, mieszczańskiej, zwanej też sowizdrzalską, w widowiskach teatralnych występują postaci z ludu, które mówią zniekształconą gwarą, wywołującą efekt komiczny. Dialektyzacja szerzej się zaznacza w literaturze od czasów oświecenia (W. Bogusławski wprowadził gwarę - a właściwie mieszaninę gwar wielkopolskich, małopolskich i mazowieckich - jako jeden ze środków charakterystyki przedstawionego środowiska chłopskiego w dramacie Cud mniemany, czyli krakowiacy i górale). Zainteresowanie gwarą wzrosło w XIX w. w romantyzmie, a szczególnie w pozytywizmie - w związku z rozwojem tendencji realistycznych elementy gwary przedostają się do utworów literackich H. Sienkiewicza, E. Orzeszkowej, M. Konopnickiej, A. Dygasińskiego.

Kształtowanie wypowiedzi z wykorzystaniem normy języków środowiskowych (także miejskich) nosi nazwę argotyzacji. Gwary różnych środowisk społecznych na szeroką skalę weszły do literatury dzięki powieści realistycznej XIX poszczególnych, a zwłaszcza XX.

Słownictwo środowiskowe nie tylko realistycznie oddaje wydarzenia akcji, uprawdopodabnia je , ale nierzadko nadaje utworom literatury i ich fragmentom zabarwienie humorystyczne. Gwara warszawska znalazła zastosowanie w poszczególnych felietonach Wiecheckiego, który spopularyzował mowę przedmieść Warszawy.

PRZYKŁAD:

A polski bez jak pachniał poszczególnych maju […]

Szofer nim maił swą taksówkę,

Frajerów wioząc na majówkę,

Na trawkie, piwko, i muzykie:

Gnał na sto jeden, na ryzykie;

A wiózł śmietankie towarzyskie […]

Byli spocone i zziajane

I wszystka trzech w driebiezgi pijane.

I jak jechali bez Pułaskie

Fordziak w latarnie wyrżnął z trzaskiem,

I przybiegł (tyż pod gazem krzynkie)

Flimon szarpany za podpinki.

(J. Tuwim, Kwiaty polskie)

Kształtowanie wypowiedzi według norm języka zawodowego - to profesjonalizacja

PRZYKŁAD:

Ślusarz był blady i nienawidził mnie. Uśmiechnął się drwiąco i powiedział:

-Bez holaizy? Jak ja mam bez holaizy lochbajtel krypować? Żeby trychter był na szponder robiony, to tak. Ale on jest krajcowany i we flanszy culajtungu nie ma, to na sam abszperwentyl nie zrobię.

-No wie pan - zawołałem, rozkładając ręce - czegoś podobnego nie spodziewałem się po panu! Więc ten trychter według pana nie jest robiony na szponder? Ha, ha, ha! Pusty śmiech mnie bierze? Gdzież on na litość Boga jest krajcowany?

-Jak to gdzie? - warknął ślusarz. - Przecież ma kajlę na iberlaufie!

Zarumieniłem się po uszy i szepnąłem wstydliwie:

-Rzeczywiście nie zauważyłem, że na iberlaufie jest kaila. W takim razie zwracam honor : bez holaizy ani rusz.

(J. Tuwim, z tomu Jarmark rymów)

Nadawanie tekstowi - najczęściej literackiemu - cech językowych właściwych stylowi biblijnemu nosi nazwę stylizacji biblijnej. Ze względu na charakter zapożyczanych elementów można mówić o dwóch rodzajach takiej stylizacji. Pierwszy, związany jest z zapożyczaniem biblijnej sfery ideowej (polega np. na kreowaniu postaci o cechach typowych dla bohaterów biblijnych, jak Kain, Dawid, Judasz, Chrystus czy na opisywaniu zdarzeń świeckich na wzór opisu wydarzeń biblijnych , np. na wzór stworzenia świata czy Męki Pańskiej, na zapożyczaniu biblijnych idei, jak np. koncepcji mesjanizmu).Drugi rodzaj stylizacji biblijnej związany jest ściśle z formą językową stylizowanego tekstu. Chodzi więc o zastosowanie w nim gotowych metafor, alegorii, porównań, zwrotów, wyrażeń i fraz biblijnych (np. krzak gorejący, celnik, faryzeusz, dobry pasterz, Golgota, plagi egipskie, syn marnotrawny, sprzedać za trzydzieści srebrników, nie wiedzieć dnia ani godziny, onego czasu, kamień na kamieniu), naśladowanie biblijnej składni z jej najbardziej typowymi wyróżnikami lub sięganie po biblijne gatunki wypowiedzi, jak psalm, pieśń czy przypowieść.

Stylizacja biblijna może służyć różnym celom: nadawać tekstowi powagę, dostojeństwo lub mieć charakter parodystyczno-satyryczny - jej celem jest wtedy wyśmianie czyichś poglądów. Ten drugi efekt uzyskiwany jest przede wszystkim przez wprowadzenie kontrastu między dostojeństwem stylu biblijnego, a niepoważną, błahą treścią tekstu.

Stylizacja biblijna występuje w literaturze polskiej już w najstarszych zabytkach, np. w Kazaniach świętokrzyskich (poł XIV w.) czy Kazaniach gnieźnieńskich (kon. XIV w.)

Wiek XVI-XVII w związku ze wzrostem zainteresowania Biblią - przynosi liczne przykłady stylizacji biblijnej, zwłaszcza w warstwie koncepcyjno-ideowej, rzadziej językowej w utworach religijnych M.Reja, M. Sępa-Szarzyńskiego, J. Kochanowskiego, W. Kochowskiego, S. Grabowieckiego czy Sz. Szymonowica. Także kaznodzieje tych stuleci - P. Skarga, F. Birkowski, T. Młodzianowski - posługiwali się nie tylko cytatami biblijnymi, ale i rozbudowanymi przypowieściami oraz konstrukcjami składniowymi właściwymi Biblii.

Stylizacja biblijna od dawna występuje także tekstach świeckich. Trafnym jej przykładem jest choćby humorystyczna parodia Jana z Koszyczek Rozmowy, które miał Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprośnym (1521).

Ulotne pisma polityczne z okresu rokoszu Zebrzydowskiego (1606-08) trawestują, poszczególne fragmenty Biblii: psalmy, lamentacje, modlitwę Pańską. W poważnym stylu biblijnym utrzymana jest Psalmodia polska W. Kochowskiego - autor zastosował w niej biblijną formę psalmu, zaś król Sobieski został wystylizowany na mesjasza, a naród polski - na naród wybrany. W XVII w. elementy stylizacji biblijnej są obecne w utworach W. Rzewuskiego, K. Benisławskiej, F. Karpińskiego, Kniaźnina. Posługuje się nią poezja konfederacji barskiej (1768-72) - konfederaci przyrównują się do Abla, Mojżesza, Dawida, przeciwnicy zaś - kreowani są na wzór na Filistynów; droga Rzeczypospolitej do niewoli porównywana jest z drogą Chrystusa na Golgotę.

Preromantyzm i romantyzm - uważał Biblię z utwór będący przejawem pierwotnej, twórczości ludowej. U Mickiewicza elementy stylizacji biblijnej obecne są w Widzeniu ks. Piotra w III Dziadów czy w Księgach Narodu i pielgrzymstwa polskiego, zaś u Słowackiego - w Anchelim. Widać je w poezji K. Ujejskiego,C.Norwida, J. Kasprowicza, a z potów XX-wiecznych - u L. Staffa, J. Twardowskiego, A. Kamieńskiej.

PRZYKŁAD:

Leżała pewna niewiasta w letargu, i wezwał syn lekarzy.

Rzekli wszyscy lekarze: Wybierz jednego z nas, aby ją leczył.

Rzekł jeden lekarz: Ja będę ją leczył podług nauki Browna; - ale drudzy odpowiedzieli: Zła to jest nauka; niech lepiej w letargu leży i umrze, niż gdybyś ją miał leczyć podług Browna.

Rzekł drugi: Ja będę leczył podług nauki Hannemana ;- odpowiedzieli drudzy: Zła to nauka; niech lepiej umrze, niż gdybyś ją miał leczyć podług nauki Hannemana.

Tedy rzekł syn niewiasty: Leczcie jakkolwiek, bylebyście ją wyleczyli !

[…] Są z was niektórzy, którzy mówią: Niech lepiej Polska leży w niewoli, niż gdyby zbudzić się miała według arystokracji; - drudzy: Niech lepiej leży, niż gdyby zbudzić się miała według demokracji; a inni: Niech lepiej leży, niż gdyby miała granice takie, a inni owakie […] Zaprawdę powiadam wam: nie badajcie, jaki będzie rząd w Polsce, dosyć wam wiedzieć, iż będzie lepszy niż wszystkie, o których wiecie; ani pytajcie o jej granicach, bo większe będą; niż były kiedykolwiek.

A. Mickiewicz, Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego

Wzorcem będącym podstawą stylizacji może być język poszczególnych autorów, ich wybranych tekstów, konwencji pisarskich związanych z określonymi prądami literackimi. W odniesieniu do nawiązań do stylów indywidualnych teoretycy literatury posługują się tradycyjnie terminem stylizacja literacka.

Może ona wiązać się z biernym naśladownictwem skonwencjonalizowanych rozwiązań i językowych wzorów artystycznych (jak w wypadku A. Asnyka, który w wielu swoich wierszach naśladuje manierę językową romantyków). Mówimy wtedy o epigoństwie. Częściej jednak jest to rodzaj literackiej, intelektualnej zabawy, w zamyśle autora doskonała imitacja akceptowanego przez twórcę stylu poszczególnych tekstów, pisarzy, prądów literackich. Gdy chodzi o mistrzowskie naśladowanie, bez jednak zamiaru ośmieszenia, mówimy o pastiszu.

PRZYKŁAD

Na płot, co własnym swoim płoctwem przerażony

Wyziorne szczerzy dziury w sen o niedopłocie,

Kot, kocurzak miauczurny, wlazł w psocie-łaskocie

I podwójnym nielotem ściga cień zielony.

A ty płotem kociugo, chwiej,

A ty kotem płociugo, hej!

Bezślepia, których nie ma, mrużąc w nieistowia

Wikłające się w plątwie śpiewnego mruczywa,

Dziewczynę-robiodrzynę pod pierzynę wzywa

Na bezdosyt całunków i mękę ustowia.

[…]

(J. Tuwim)

por. B. Leśmian

Już pola pełne źrzałej gorącości

I reż się stroi w śrybrne kłosiki,

Słońce bez wszelkiej przypieka lutości,

Świerszcze mu łają, jak dworne muzyki.

Świat ginie w gęstej, co ja Febus krzesze,

Kurzawie kopyt złocistych srokaczów -

Rychło-li patrzeć wyjdą żeńców rzesze,

W pszenice zabrzmi sierp i śpiew oraczów.

[…]

K. Wyka (z tomu: Duchy poetów podsłuchane)

por. J. Kochanowski

W pewnych okolicznościach naśladowanie cudzego stylu ma za cel jego ośmieszenie; przedmiotem kpiny mogą być pojedyncze teksty, maniery stylistyczne poszczególnych pisarzy, style szkół i prądów literackich. Swoistą odmianą parodii jest trawestacja. Trawestacja jest ośmieszającą przeróbką tekstu poważnego na komiczny, zachowująca temat oraz kompozycję pierwowzoru i przekształcającą jego podniosły, patetyczny styl w styl niski.

Ze względu na kryterium sposobu przywoływania wzorca - można wyodrębnić cztery gatunki stylizacji: stylizację rekonstruująco-odtwarzającą (głównie przywoływany jest w ten sposób języki epok, które nie pozostawiły tekstów językowych - przedhistorycznej i średniowiecznej, np. w Starej Baśni Kraszewskiego, Bolesławie Chrobrym Gołubiewa); stylizację selektywną (wprowadza ona z umiarem i w sposób funkcjonalny wybrane cechy językowe wzorca, np. powieściach historycznych H. Sienkiewicza), stylizację substytucyjną (zastępuje się wzorzec stylistyczny innym, podobnym, choć w istocie odrębnym kodem językowym, np. kolokwializacja może odegrać rolę dialektyzacji, a dialektyzacja - archaizacji), stylizację deformacyjną (deformuje ona wzorzec przez operowanie jego wykładnikami w sposób niezgodny z rzeczywistym stanem rzeczy, np. w utworach satyrycznych, parodystycznych).

13.2.2. Funkcje stylizacji

Stylizacja może służyć rozmaitym zamierzonym przez nadawcę celom. Przede wszystkim pozwala przybliżyć klimat epoki, umiejscowić bohaterów w czasie i w środowisku (można w tym wypadku mówić o funkcji fabularnej). Stylizacja różnicuje także podstawowe typy wypowiedzi, jak narracja, monolog, dialog (pełni zatem funkcję strukturalną). Wiele zabiegów stylizacyjnych służy funkcjom artystycznym - ma zdolność wywoływania nastroju podniosłego lub wręcz przeciwnie - służy kształtowaniu komizmu przedstawionych postaci i sytuacji.

13.3. Intertekstualność

Współcześnie terminem, który w jakimś stopniu obejmuje problematykę stylizacji, stała się intertekstualność. Termin intertextualité stworzony został przez Julię Kristevę w 1969 r. Badaczka zauważyła, że nie można dobrze analizować tekstu, jeśli nie sytuuje się go wobec innych tekstów. W obręb intertekstualności wchodzą według niej te relacje z innymi utworami, które są zamierzone, a nie przypadkowe. Są to przede wszystkim relacje genetyczne (takie wiążą na przykład pieśni Kochanowskiego z pieśniami Horacego); relacje historyczne - każdy tekst odsyła do ogólnych reguł gatunkowych, według których został zbudowany (np. powieść, sielanka, kryminał itp..) i stanowi jakby końcowe ogniwo w ewolucji zbioru; wreszcie relacje synchroniczne wiążące tekst z innymi, powstałymi w tym samym czasie, współtworzącymi jedną szkołę literacką, prąd, kierunek (np. sentymentalizm), stanowią ich reprezentację lub świadomą kontrpropozycję, rodzaj antytekstu (por. J. Słowacki - Do autora trzech psalmów - wobec Psalmów przyszłości Z. Krasińskiego; Monolog Kordiana na szczycie Mont Blanc wobec Improwizacji Konrada z III cz. Dziadów).

Intertekstualność to zatem wszystko, cokolwiek tworzy układ odniesienia dla danego tekstu, związek, jak wytwarza się wewnątrz jednego tekstu z innymi tekstami. Można o niej mówić często w kontekstach, gdzie tradycyjnie używano terminów w rodzaju: tradycja literacka, wpływy literackie, aluzja literacka (rozumiana jako świadome nawiązanie do innego tekstu literackiego, odwołujące się do wiedzy odbiorcy, który to nawiązanie powinien spostrzec i właściwie zinterpretować; przywołanie danego tekstu może nastąpić np. przez odwołanie do tytułu dzieła, postaci, sytuacji, przez nawiązania o charakterze językowym, słownictwo, frazeologię, wersyfikację), zapożyczenia, cytat, system stylistyczny.

Intertekstualność, choć najlepiej zbadana na gruncie literatury, nie zamyka się w obrębie utworów literackich. Jest zjawiskiem dotyczącym odmian mowy nie tylko pisanych, ale i mówionych. Intertekstulność w pracach semiologicznych, podobnie jak tekst, dotyczy relacji typu literatura - malarstwo, muzyka, grafika (np. Słotne ogrody Iwaszkiewicza stanowią poetycką trawestację Jardins sous la pluie Debussy'ego). Zamiast mówić o intertekstowości można użyć terminu intersemiotyczność ( interznakowość). Ciekawą ze względu na temat tego rozdziału propozycję typologizacyjną zjawiska intertekstualności daje H. Markiewicz (por. H. Markiewicz ). Według badacza można mówić o siedmiu typach intertekstualności, a stylizacja stanowi jedną z jej podoodmian:

1. Intekstualizacje

• Cytaty,

• Konfaktury (przeniesienia większości składników budowy ze zmianą sensu tekstu podstawowego, np. polityczne przekształcenia tekstów modlitewnych)

2. Transformacje

• Tematyczne modyfikacje zdarzeniowe, postaciowe, czasoprzestrzenne

• Generyczne - modyfikacje wewnątrzgatunkowe (np. opowiadanie trzeciooosobowe zamienione na pierwszoosobowe), zewnątrzgatunkowe (zamiana z dramatu na komedię), medialne (np. filmowa adaptacja powieści)

3. Nawiązania tematyczne - uzupełnienia fabularne tekstu, dopisywanie dalszego ciągu, wprowadzenie protetekstowych składników tematycznych.

4. Ikonizacje

• stylizacje - odtworzenia częściowe z dystansem jako przynależne odrębnej epoce i kulturze literackiej;

• pastisze - wierne odtworzenie z lekkim zagęszczeniem i wyjaskrawieniem

• parodie - odtworzenie silnie zagęszczające i wyjaskrawiające właściwości prototekstu, powodujące efekty komiczne

5. Imitacje - naśladowanie reguł traktowanych jako autorytatywne wzorzec (od kontynuacji po epigoństwo)

6. Konfrontacje - teksty oparte na zasadzie ostentacyjnej opozycji wobec prototekstu

7. Metatekstualizacje - teksty dyskursywne na temat innych tekstów.

LITERATURA

S. Balbus, 1993, Między stylami, r. Stylizacja a problem intertekstualizacji, Kraków

S. Barańczak, 1974, Język poetycki Mikrona Białoszewskiego, Wrocław

W. Bolecki, 1991, Pre-teksty i teksty. Z zagadnień związków międzytekstowych w literaturze polskiej XX wieku, Warszawa

S. Dubisz, 1980, Stylizacja językowa: próba definicji, Prace Filologiczne (t.29)

S. Gajda, 1983, Styl jako humanistyczna struktura tekstu, Z polskich studiów slawistycznych, s . VI, Warszawa

S. Gajda, 1988, O pojęciu idiostylu, w: Język osobniczy jako przedmiot badań lingwistycznych, red. J. Brzeziński, Zielona Góra

M. Głowiński, 1971, O stylizacji, w: Problemy socjologii literatury, red. J. Sławiński, Wrocław

M. Głowiński, 1981, O języku poetyckim Leśmiana, w: Zaświat przedstawiony. Szkice o poezji B. Leśmiana, Warszawa

M. Głowiński, 1986, O intertekstualności, Pam. Lit. z.4

K. Górski, S. Hrabec (red.), 1962-1983, Słownik języka Adama Mickiewicza, Wrocław

Z. Klemensiewicz, 1961, Jak charakteryzować język osobniczy, w: tenże, W kręgu języka literackiego i artystycznego, Warszawa

H. Konieczna, W. Doroszewski (red.), 1965, 1973 Słownik języka Jana Chryzostoma Paska, Wrocław

K. Kopczyński, J. Puzynina (red.), 1986, Język Cypriana Norwida: materiały z konferencji zorganizowanej przez Pracownię Słownika Języka Norwida w dniach 4-6 listopada 1985, Warszawa

T. Kostkiewiczowa, 1976, Problemy całościowej charakterystyki stylu pisarza, w: Problemy metodologiczne współczesnego literaturoznawstwa, red. H. Markiewicz, J. Sławiński, Kraków

M. Kucała (red.), 1994, Słownik polszczyzny Jana Kochanowskiego, t. 1., Kraków

S. Mikołajczak, 1983, Składnia wybranych utworów Bolesława Prusa i Stefana Żeromskiego, Poznań

R. Nycz, 1995, Intertekstualność i jej zakresy: teksty, gatunki, światy, w: Tekstowy świat, Warszawa

M. Wojtak, 1994, Pojęcie stylizacji jako narzędzie opisu utworów literackich, Stylistyka III, Opole

M.R. Mayenowa, 1974, Styl, stylistyka, stylizacja, w: Poetyka teoretyczna. Zagadnienia języka, Wrocław

J. Puzynina, 1988, O celach i metodach pracy nad słownikami języka pisarzy, Z polskich studiów slawistycznych, slawistycznych, s. VIII, Warszawa

E. Sapir, 1972, Mowa jako rys osobowości, Pamiętnik Literacki, z. 3

S. Skorupka, 1973, O metodach badań języka autorów, Przegląd Humanistyczny, z. 5

T. Skubalanka, 1966, Słownictwo poezji miłosnej J. Słowackiego na tle tradycji, Toruń

T. Skubalanka, 2001, Stylizacja, intertekstualność, w: Podstawy analizy stylistycznej. Rozważania o metodzie, Lublin

S. Skwarczyńska, 1970, Stylizacja i jej miejsce w nauce o literaturze, w: Wokół teatru i literatury, Warszawa

J. Chojak, J. Puzynina (red.) 1988, Słownik języka Cypriana Norwida: zeszyt próbny, Warszawa

1. Wilkoń, 1999, Problemy stylizacji językowej w literaturze, w: Język artystyczny. Studia i szkice, Katowice

P. Wróblewski, 1980, Charakterystyka składniowo-stylistyczna prozy B. Schulza, Prace Filologiczne, t. 39

J. Zaleski, 1969, 1975, Język Aleksandra Fredry, cz. I. Fonetyka, cz. II. Fleksja. Składnia. Słowotwórstwo, Wrocław

14

D. Zdunkiewicz-Jedynak, Stylistyka - wykład (8A)

---