Jerzy Kreczmar O postawie oceniającej w badaniach literackich
3 stanowiska/drogi:
Usunąć oceny – zrezygnować z oceny dzieła literackiego
Utrzymać oceny i znaleźć oparcie w metodologii, uznając odrębność humanistyki
Tezy uznane – utrzymać wśród tez nauki oceny i traktować je jako tezy uznane, nie posiadające charakteru tez empirycznych (z tego stanowiska odrębność humanistyki jest zbędna).
Podział na:
Oceny absolutne, właściwe
Oceny niewłaściwe
Gdy przeprowadzono analizę zdań oceniających okazało się, że wiele z nich nie ma charakteru ocen właściwych, a tylko pozornie tak wyglądają (np. zdania psychologiczne, opisujące reakcję podmiotu). Oceny niewłaściwe to zdania empirycznie rozstrzygalne, których weryfikacja może nastąpić przez zestawienie z opisywaną w nich rzeczywistością.
Prawda w sensie logicznym – tak pojęta prawdziwość mierzyła się rozmaitymi kryteriami:
Szacowanie prawdy wedle zgodności zdania z rzeczywistością
Kryterium konfrontowania zdania z innymi poprzednio przyjętymi tezami. To kryterium ściśle językowe, nie trzeba odwoływać się do rzeczywistości pozajęzykowej, aby rozstrzygać o prawdziwości tezy
Z tych dwóch różnych kryteriów wyłoniły się 2 sensy wyrazu prawda:
Logiczny – zgodność z rzeczywistością (zgodność/teoria korespondencyjna), np. Na dworze jest 6 stopni ciepła. Informacja jest spójna z jakąś teorią; sens empiryczny
Formalny – słońce wschodzi/zachodzi – zdanie, które da się wywieść z uznanych poprzednio tez. To zdania uznane, wyraz „prawdziwy” odnosi się do zdań empirycznych
Oceny to zdania, którym odmawia się prawdziwości lub fałszywości w sensie empirycznym. Ale czy słusznie odmawia się im prawdziwości do funkcjonowania w roli zdań uznanych, czyli zdań prawdziwych w sensie drugim?
Taka koncepcja prawdziwości ocen nie musi być odrzucana – co prawda takich ocen nie można wzmacniać lub osłabiać przez zestawienie z rzeczywistością. Nie można ich traktować jako tez głoszących jakąś prawdę o rzeczywistości. Ale pozostaną one zdaniami uznawanymi w ramach danego systemu.
Nie łatwo wyrzec się w badaniach literackich postawy oceniającej.
Gdzie szukać właściwej tezy uznanej?
Kryteria muszą być oparte na istocie dzieła literackiego. Chodzi o to, aby zbliżyć się do istoty dzieła literackiego.
Czy dowodzenie na podstawie tezy uznanej jest w pełni logiczne?
Przyjmuję jasne kryterium i w tym świetle czytam to dzieło – to jest w pełni logiczne.
Humanistyka ma swoją specyfikę – jest w niej fenomen wartości. Tego nie ma w przyrodniczych naukach. Jest więc współczynnik oceny. Biolog jak np. bada drzewo to nie stwierdza czy jest dobre czy złe, a w przypadku dzieła literackiego określamy czy jest dobre czy złe.
Na czym polega odrębność humanistyki?
Nauki przyrodnicze zmierzają do wyjaśnienia. W humanistyce chodzi o zrozumienie. Rozumienie prowadzi do interpretacji.
Wyjaśnienie jest skończone, a żywioł interpretacji jest nieskończony.