DYDAKTYKA- ZAGADNIENIA EGZAMINACYJNE
14. Diagnozowanie postaw uczniów wobec literatury.
Opracowane wg: Z. Uryga, Godziny polskiego…, Warszawa- Kraków 1996
Wypowiedzi uczniów o przeczytanych utworach, zwłaszcza pełniej przemyślane pisemne (i odpowiadające postulatowi Szyszkowskiego, który uważał, że pisanie jest środkiem wyrażania własnych uczuć i myśli oraz narzędziem wzajemnego porozumiewania się), umożliwiają diagnozowanie postaw uczniów wobec literatury. Umożliwiają tym samym:
- ujawnienie motywacji i emocji odbiorcy
- wyrażenie zainteresowań i chęci poznania (reakcja na problematykę dzieła)
- informują o sposobie czytania i nastawienia oraz o pewnych zachowaniach odbiorczych
Diagnozowanie postaw w konkretnym zespole klasowym ma- z perspektywy kształcenia literackiego- cel pragmatyczny. Ma służyć tworzeniu warunków do lepszego realizowania się podmiotowości uczniów w toku pracy na lekcjach polskiego.
W interpretacji postaw i zachowań odbiorczych uczniów pomocne może być Tatarkiewiczowskie rozróżnienie przeżyć odbiorczych:
1) przeżycia oparte na skupieniu uwagi na dziele w celu rozpoznania jego właściwości i kontemplacji jego piękna
2) przeżycia czerpiące z dzieła inspirację do marzeń, swobodnych skojarzeń, wzruszenia (osoby o niższej kulturze estetycznej i mniejszym doświadczeniu w obcowaniu ze sztuką)
Podobne rozróżnienie spotykamy u Gołaszewskiej. Wyróżnia ona -realizujące się w przestrzeni edukacyjnej- przeżycia:
- rozumiejące- bardziej wartościowe, skupione na strukturze i funkcjach dzieła
- ekspresyjne- wyraża się w nich odbiorca, skupiony na własnych doznaniach
Ujawnienie w toku pracy nad utworem tak odmiennych typów postaw może
dynamizować lekcję- jak się okazuje kwestia stosunku człowieka do sztuki to wciąż żywy problem.
A Tyszka, w swoich badaniach nad stylami uczestnictwa w kulturze, wyróżnił kontrastowe postawy:
- relaksu
- ascezy- akceptacja poznawczego trudu
Te postawy z kolei mogą pomóc w ustaleniu kryteriów doboru lektury przez uczniów.
Sułkowski z kolei zwraca uwagę na rozróżnienie intelektualistycznych i imaginistycznych nastawień percepcyjnych wobec literatury. Podstawą tego rozróżnienia są różnice w wykształceniu odbiorców. Podczas gdy pierwszy typ (realizujący się w sprawniejszym odczytywaniu metafory i symbolu, rekonstruowaniu sensów utworu i tworzeniu uogólnień) ujawnia się u osób lepiej wykształconych, drugi- charakteryzujący się bogatymi i konkretnymi wyobrażeniami odbiorcy, swego rodzaju pobudliwości wyobraźni- występuje o osób niewykształconych.
Zaskakujące może być, że rozróżnienie to nie prowadzi wcale do jednoznacznie pozytywnej oceny efektów edukacji.
I tak Sułkowski zauważa, że postawy, w które wykształcenie wyposaża inteligentów, jakkolwiek cechują się sprawnością rekonstrukcji ideowo- poznawczych treści utworu, to jednak często są uboższe o pewną ociężałość wyobraźni, niemożność konstruowania żywych obrazów.
Powyższa konkluzja wydaje się niezwykle istotna w świetle praktyki szkolnej. Należy zachować wyjątkową ostrożność delikatność w podejściu do uczniowskich konkretyzacji utworu. Szczególnie istotne wydaje się powściągnięcie negatywnych reakcji na naiwne, prymitywne reakcje uczniów na utwór (tak różne od intelektualnego odbioru nauczyciela!), ponieważ ich grak skojarzeń i wyobraźni może pomóc w budowie pewnych więzi z utworem.
W klasyfikacji postaw i przeżyć, niezależnie od kryterium ich wyodrębnienia, wyodrębniają się dwa ciągi skojarzeniowe:
skupienie, intelekt, zgoda na trud poznawczy, chęć zrozumienia
marzenie, relaks, wyobraźnia, ekspresja własnej osobowości
W przestrzeni szkolnej- warto o tym pamiętać- realizują się oba.
Rozwinięcie tej właśnie problematyki w aspekcie dydaktycznym zawdzięczamy J. Polakowskiemu- Badania odbioru prozy artystycznej w aspekcie dydaktycznym. Zarys teorii badań- próby diagnozy, Kraków 1980.
Rozprawa Polakowskiego wiąże próbę tworzenia zrębów teorii kształcenia literackiego z empiryczną diagnozą postaw ucznia wobec literatury (konkretnie: prozy artystycznej), sięgającą w głąb ich uwarunkowań.
Szkoła jest miejscem, gdzie niewątpliwie kształtuje się postawy poznawcze. Związane jest to przede wszystkim z pedagogicznego widzenia sztuki jako kondensacji ludzkiego doświadczenia ( formowanie spojrzenia na świat, doskonalenie wiedzy o człowieku, ułatwianie społecznej adaptacji ucznia).
Niestety- zauważono także, że w szkole wiąże się postawy poznawcze z mimetycznym i instrumentalnym stylem odbioru ( traktowanie tekstów literackich jako dokumentów lub obrazów odbijających rzeczywistość, a także narzucanie lekturze kodów aktywizujących: moralistyczno- wychowawczych lub społeczno- ideologicznych).
Postawy kompensacyjne związane są z potrzebami psychicznymi dorastającej młodzieży i wyrażają się szukaniem w literaturze moralnego oparcia , aprobaty dla własnych postaw, ucieczki od przykrej rzeczywistości i niepowodzeń w świat fikcji, stymulacją dla określonych przeżyć. W postawach tych widzi się liczne zagrożenia dla prawidłowej konkretyzacji dzieł (brak dystansu wobec świata przedstawionego utworu, identyfikacja z postaciami, projekcja własnych przeżyć.
3