Etymologia pojęcia kultura
Kultura (łac. Cultura agri - uprawa ziemi, pielęgnacja lub, w znaczeniu biologicznym określony gatunek na danym obszarze).
Przeniesienie terminu „kultura” do znaczenia obecnego zawdzięczamy Cyceronowi („Rozprawy Tuskulańskie”), który użył terminu „cultura animi” czyli „kultura ducha” - „uprawa umysłu”; („paiedia” - gr. Odpowiednik animi; kształtowanie w człowieku ideału społeczeństwa)
Od czasów wielkiej wędrówki ludów aż do XVII w. następuje zanik słowa w powszechnym użyciu; w XVIII w. zastępczo używa się słowa „cywilizacja' (civitas - społeczeństwo miejskie), które ma oznaczać pewnego rodzaju ogładę; narody cywilizowane to te, które wówczas znały sztukę, filozofię, medycynę, oparte na stabilnych zasadach politycznych i religijnych w odróżnieniu od ludów dzikich
Końcem XVII w. pojęcie kultury weszło do słowników w Europie; w znaczeniu z „Rozpraw Tuskulańskich” użyte jest w dziele Herdera „Myśli o filozofii dziejów” - refleksja nad zmiennością ludzkich społeczeństw; Herder był krytykiem literatury, zwrócił uwagę na opowieści przekazywane ustnie; jest on odkrywcą folkloru, „kultury” w warstwach niewykształconych (warstwach ludu, chłopstwa, analfabetów, którzy swoją tradycję przekazywali ustnie)
Odkryto również kulturę u ludów pozaeuropejskich (uważanych dotąd za dzikie - niecywilizowane) - każde plemię posiada język, jakąś formę religii, obyczaje i zwyczaje i składa się to na jego kulturę; równowartość moralna w kulturach bez względu na postęp (wg Herdera każda kultura posiada jakaś formę świadomości istnienia Boga)
Kultura jest uniwersalna gatunkową właściwością człowieka. Człowiek jest nosicielem kultury. Kultura to przekaz między jednostkami i między pokoleniami. Kultury to ludzki sposób opanowania środowiska naturalnego. Nie ma ludów kulturalnych i niekulturalnych. Wszystkie mają kulturę, lecz każdy w innym stopniu rozwiniętą - Herderowska definicja kultury - nie wartościująca (w ten sposób kulturę traktuję od tego czasu antropologia i socjologia);
Środkiem komunikacji kulturowej jest język; jest on jednostką kultury; podstawową cechą języka jest opanowywanie świata przy pomocy dźwięków
Joachim Lelewel (1786-1861 r.) - profesor na Uniwersytecie Wileńskim; wykładał dzieje powszechne („Wykład dziejów powszechnych”); wprowadził w Polsce termin „Kultura”; wg Lelewela historia to opis dziejów kultury; na kulturę, wg niego, składa się: moralność, hierarchia społeczna, organizacje społeczne, religie, obyczaje, ustrój, prawo, nauki i sztuki, praca fizyczna (opisowa definicja kultury - 1822 r.)
E. Taylor („Primitive Culture” z 1871 r.) - antropologiczna definicja kultury: kultura, czyli cywilizacja to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, obyczaje oraz inne nawyki i zdolności nabyte przez czlowieka jako członków społeczeństwa; kultura jest korelatem spoleczeństwa - ma charakter spoleczny; to co różnicuje spoleczeństwa to kultura; nie ma czegoś takiego jak kultura wrodzona -to, z czym przychodzi czlowiek na świat to natura
B. Malinowski (1884-1942 r.) - wg funkcjonalizmu kultura jest odpowiedzią na potrzeby (pierwotne, wtórne, integracyjne)
G. Marcell - podzial kultury na „mieć” (wytwory kultury) i „być” (zachowanie i sposób bycia); stąd kultura materialna i duchowa
A. Kroeber - kultura rzeczywistości i kultura wartości
W. Dilthey - nauki o przyrodzie (die Naturwisenschaften) i o duchu (die Geisteswissenschaften); jego uczniowie stosowali podzial na nauki przyrodnicze i nauki o kulturze; stanowisko antypozytywistyczne; autonomia nauk humanistycznych, odrębność od przyrody
Główne typy definiowania i rozumienia kultury
Kultura w rozumieniu atrybutywnym (jako atrybut ludzkiego życia; tak rozumiana kultura jest wyróżnikiem calej ludzkości, jest niepodzielna, poza czasem i przestrzenią) i dystrybutywnym (zbiór cech, zjawisk, które są charakterystyczne dla danej grupy; jest podzielna, można sprecyzować miejsce i czas jej występowania; jest wytworem spoleczeństw; tak rozumiana kultura może zaginąć)
Slowo kultura w rozumieniu artystycznym (wszelkie dziedziny sztuki), normatywnym, wartościującym (zbiór norm i obyczajów wlaściwego zachowania), antropologicznym - dzisiejszym (wszystkie twory i zachowania czlowieka: sztuka, prawo, religia, gospodarka, życie spoleczne)
Istotą kultury jest jej społeczny i ponadindywidualny charakter. Kultura tworzy się w toku ich wzajemnego oddziaływania i trwając przez pokolenia rozwija się i wzbogaca w procesie historycznej tradycji. Kulturę cechuje: intersubiektywność (polegająca na tym, że elementy kultury mogą być doświadczane przez wielu ludzi, dzięki temu tworzy się w ludzkich zbiorowościach poczucie kulturowej wspólnoty; ta zoobiektywizowa postać kultury przejawia się w działaniach i przedmiotach, np. polowanie, zrobienie zakupów, pójście do restauracji, użycie rąk, noża i widelca lub pałeczek) oraz zinternalizowana postać kultury (tkwiąca w naszej świadomości i przejawiająca się poprzez normy i wzory)
Alfred Kroeber i Kleid Klukhohn wyodrębnili 6 rodzajów definicji kultury: wyliczające (Tylor); historyczne (dziedzictwo dorobku kulturowego, tradycje); strukturalne; normatywne (kultura to zespól norm obowiązujących ludzi danej spoleczności); psychologiczne (kultura aparatem przystosowawczym); genetyczne (wszystko co nie jest naturą jest kulturą; Herskovitz)
Mówiąc o wenętrznym zróżnicowaniu kultury rozróżnia się również trzy kategorie kultury:
działania i zabiegi techniczne, które służą zaspokajaniu naturalnych, bytowych potrzeb człowieka (technika, technologia, wiedza stosowana, to sfera kultury materialnej)
kultura społeczna, która oznacza regulowanie stosunków, ról, układów i wzajemnych powiązań ludzkich (państwo, prawo, porządek społeczny i moralność)
świat zjawisk transcendentalnych i autotelicznych, czyli stanowiących cel sam w sobie (sztuka, filozofia, religia, także ideologia, inaczej mówiąc w kulturze niematerialnej, czyli duchowej i symbolicznej)
kulturę można klasyfikować również z socjologicznego punktu widzenia:
przynależność człowieka do konkretnych warstw i grup społecznych: (k. rycerska, szlachecka, mieszczańska, chłopska, ludowa, robotnicza, czy inteligencka)
typ gospodarowania i układ stosunków między ludźmi: kultury pasterskie, czy kultury myśliwskie
przynależność do religii lub dystansowanie się wobec niej: k. świecka (laicka), k. religijna (kulturę buddyjską, islamu i chrześcijańską, a w jej ramach katolicką, protestancką i prawosławną)
charakter aktywności ludzi w różnych dziedzinach i w zależności jaka to będzie dziedzina, będziemy mieli różne kultury, np. aktywność intelektualna - kultura humanistyczna, techniczna, informatyczna, artystyczna (kultura literacka, muzyczna, filmowa itp.)
może też być różnorodna aktywność zawodowa - kulturę np. kulinarną, pedagogiczną itp.
ogólna egzystencja fizjologiczno-emocjonalna: kultury np. zdrowotna, erotyczna
przestrzenny zakres występowania cech kultury (kultura globalna, kontynentalna, narodowa, regionalna)
poziom kultury (kultura wysoka - elitarna oraz kultura masowa i popularna)
przynależność do grupy wiekowej (kultura młodzieżowa, różne subkultury)
stosunek do oficjalnej polityki państwowej, przeciwstawia się kulturze oficjalnej, kulturę alternatywną i kontrkulturę
Cechy zjawisk kulturowych:
Kultura jest związana z człowiekiem (człowiek tworzy kulturę, jest jej nosicielem i odbiorcą, a także manipuluje kulturą jako pewnym narzędziem w życiu zbiorowym; kultura pomaga czlowiekowi zorganizować świat)
Kultura jest zjawiskiem społecznym (kultura jest zjawiskiem ponadjednostkowym; występuje w obrębie środowiska w którym żyjemy; może się rozszerzać czasowo i przestrzennie; jest przekazywana z pokolenia na pokolenie; może się przenikać z innymi kulturami)
Kultura jest powtarzalna i regularna (zjawiska kulturowe nie są przypadkami jednorazowymi, musi zachodzić ich powtarzalność, choć np. większość ludzi ma niejasne wyobrażenie o tym czym jest koronacja, ale tylko nieliczni uczestniczą w samej koronacji, a jeszcze mniej liczni mogą być koronowani, jednak nikt nie ma wątpliwości, że koronacja to element kultury; zjawisko to istnieje bowiem w świadomości przeważającej części zbiorowości -powtarzalność tego zjawiska polega więc na trwałości jego znaczenia w umysłach członków społeczeństwa.
Kultura jest zbiorem zjawisk wyuczonych (oznacza to, że kultura nie jest przekazywana na drodze biologicznej, za pośrednictwem genów, ale w procesie uczenia się. Do zjawisk kulturowych nie należy więc pot na czole biegnącego człowieka, ale do zjawisk kulturowych zaliczymy fakt i sposób wycierania potu chusteczką. Sposoby uczenia się kultury mogą przybierać rozmaite formy. Można się uczyć kultury w sposób celowy i świadomy, ale także w sposób nieintencjonalny (bierny), a nawet nieświadomy (w wyniku np. naśladownictwa). W gruncie rzeczy do kultury może należeć wszystko, czego może człowiek się nauczyć.
Kultura ma wymiar czasowy Kultura charakteryzuje się rozciągłością w czasie. Zarówno w sensie atrybutywnym (kultura w ogóle) w miarę upływu czasu i biegu historii kultura zmienia się, rozwija i kumuluje. Wszystkie doświadczenia kulturowe ludzkości gromadzą się i nabierają nowych jakości (np. nauka). Również poszczególne kultury (w sensie dystrybutywnym) zawsze istnieją w planie czasowym; poszczególne społeczeństwa (grupy społeczne) tworzą swoje kultury, które rozwijają się, przeżywają rozkwit i upadek, jednym słowem każda z tych kultur tworzy swoją historię. Zjawiska kultury są przekazywane z pokolenia na pokolenie
Kultura ma wymiar przestrzenny Rozciągłość w przestrzeni odnosi się do kultury w każdym jej znaczeniu; zarówno do kultury jako całości, jak również poszczególnych kultur określonych społeczeństw, czy grup społecznych. W rozwoju człowieka kultura rozprzestrzeniała się od stref klimatu gorącego aż po strefę arktyczną, wszędzie tam gdzie pojawił się człowiek i prowadził swoją działalność. Nieraz właśnie czynnik geograficzny decydował o rozwijaniu się w ramach określonej zbiorowości jakiejś pojedynczej kultury (Wyspa Wielkanocna, kultura aborygenów).
Kultura jest systemem - kultura w każdym sensie (jako całość i w każdym jej konkretnym wymiarze) składa się z elementów (zjawisk) tworzących całość. Już pod koniec XIX w. dostrzeżono powiązania różnych elementów kulturowych i ich wzajemne zależności. Obecne badania kulturoznawcze kładą nacisk na kulturową integrację i każdy badacz podchodzi do kultury jako systemu.
Kultura jest prawidłowa Kultura (w sensie zarówno całościowym, jak i konkretnym) trwa i zmienia się według pewnych praw i regularności. Dlatego należy dążyć nie tylko do jej opisywania, ale także szukać zasad jej działania. Dzięki temu założeniu, że kulturą rządzą jakieś prawidłowości i człowiek funkcjonuje w niej według jakiż określonych zasad, jest możliwe uprawianie nauki o kulturze
Kultura jest aparatem adaptacyjnym człowieka Chodzi tutaj o rolę kultury jako pośrednika między człowiekiem (istotą biologiczną), a środowiskiem przyrodniczym w którym żyje. Kultura rozumiana tutaj w sensie atrybutu i cechy całej ludzkości jest traktowana jako mechanizm adaptacyjny człowieka.
Miejsce kulturoznawstwa wśród nauk humanistycznych ze szczególnym uwzględnieniem antropologii kulturowej
istotą kulturoznawstwa jest interdyscyplinarność, ponieważ łączy ono i dopełnia wiele humanistycznych dyscyplin naukowych
historiozofia (filozofia dziejów, filozofia historii) Dziedzina rozważań nad sensem historii i przebiegiem procesów dziejowych oraz nad tendencjami, jakie w tych procesach się ujawniają, zastanawia się nad przyczynowością i celowością w dziejach, pojęciem postępu i rolą przypadku w historii
socjologia - nauka o społeczeństwie; Termin użyty po raz pierwszy przez Augusta Comte'a, francuskiego filozofa z pierwszej połowy XIX wieku, który chciał stworzyć naukę o społeczeństwie na wzór nauk przyrodniczych; Współczesna socjologia jest zróżnicowana, dominuje w niej nurt analityczny. Dla kulturoznawstwa szczególnie istotne są następujące nurty socjologiczne:
funkcjonalizm - ujmuje społeczeństwa jako system w którym poszczególne zjawiska społeczne wyjaśnia przez wskazywanie ich funkcji, tzn. wpływu, jaki wywierają na całość systemu społecznego.
teoria konfliktu - skupia uwagę na konfliktach występujących w każdym systemie społecznym, wytrącających go ze stanu równowagi i powodujących zmianę.
interakcjonizm symboliczny - uwydatnia refleksyjny charakter działań społecznych; podkreśla dostosowywanie się człowieka do życia społecznego w trakcie jego rozwoju
socjologia fenomenologiczna - jest nastawiona na badanie „świata przeżywanego” (codziennego) jednostek ludzkich i lekceważy struktury społeczne
socjologia marksistowska - rozwijana była głównie w krajach komunistycznych i straciła na znaczeniu po upadku komunizmu; Odwoływała się przede wszystkim do wizji rozwoju społecznego opartego na podziałach i konfliktach klasowych
Psychologia Nauka zajmująca się powstawaniem i przebiegiem procesów psychicznych, cechami psychicznymi człowieka, ich rolą w regulacji jego stosunków z otaczającym światem; Dla kulturoznawstwa najważniejsza jest właśnie psychologia społeczna, która zajmuje się funkcjonowaniem człowieka w sytuacjach społecznych, relacjami jednostki z innymi ludźmi oraz ich wpływem na jej zachowania, postawy, przekonania.
Archeologia dostarcza wiedzy o tych okresach kultury, które nie pozostawiły dokumentów pisanych. Archeolog dzięki wykopaliskom bada nie tylko elementy kultury materialnej dawnych epok, poprzez nie analizuje kulturę jako całość. Istota wiedzy archeologicznej polega bowiem na tym, że na podstawie fragmentarycznych materiałów odczytuje się lub rekonstruuje wszelkie przejawy kultury.
Historia, czy szerzej mówiąc nauki historyczne, odtwarzają chronologiczny przebieg dziejów. Historyk ustala przebieg wydarzeń i ich chronologię, opisuje fakty i prawidłowości procesu dziejowego. Historyka, zajmującego się np. wędrówkami ludów, interesuje, kiedy miały one miejsce, w jakich kierunkach następowała migracja i jakich ludów dotyczyła. Natomiast kulturoznawca pyta o przemiany kulturowe, będące efektem migracji, bada wpływ jednej społeczności na inne, analizuje zmiany
Religioznawstwo - rozwijało się niezależnie od kulturoznawstwa, ale dzięki badaniom systemów mitologii, rytuałów i wierzeń społeczeństw oralnych prowadzonych przez religioznawców, kulturoznawcy otrzymują solidną podstawę do formułowania tez związanych ze specyfiką własnych obszarów badawczych.
Językoznawstwo jest nauką o języku, badającą jego budowę, funkcjonowanie i rozwój. Z punktu widzenia kulturoznawcy najważniejszy jest podział lingwistyki na lingwistykę języków posiadających pismo i lingwistykę języków, które nie posiadają pisma. Kulturoznawstwo odwoluje się zarówno do niezapisanych języków np. ludów Afryki czy mieszkańców dorzecza Amazonki, jak i również bada rolę, jaką w kształtowaniu kultury poszczególnych społeczeństw odgrywały np. takie języki jak łacina w przeszłości, a angielski obecnie
Antropologia to wiedza o człowieku; zespół nauk, których przedmiotem są różne aspekty istoty ludzkiej. Rdzeniem, który tworzy klimat antropologicznego myślenia, zdaniem Ewy Nowickiej, są cztery idee szczególnie ważne dla antropologii:
Idea wspólnoty natury ludzkiej powiązanej z różnorodnością kulturową człowieka (odrzuca biologiczną ideę pochodzenia różnic kulturowych)
Idea opisowego (poznawczego, refleksyjnego, analitycznego) stosunku do kulturowej różnorodności człowieka (nie wartościowanie odmiennych kultur)
idea równorzędności kultur (każda kultura w jednakowym stopniu zasługuje na poznanie; Postawienie na równi kultury badacza i kultur, będących przedmiotem jego zainteresowania)
prawo do pielęgnowania własnej kulturowej odrębności (Potępienie wszelkich prób niszczenia różnorodności kulturowej, określanych jako „etnobójstwo”)
antropologia przyrodnicza, fizyczna (biologia porównawcza człowieka) to nauka o zmienności cech fizycznych człowieka w czasie i przestrzeni
antropologia filozoficzna (filozofia człowieka) zajmuje się problematyką człowieka w aspektach: etyczno-moralnym, estetycznym, socjologicznym, psychologicznym.
antropologia społeczna zajmuje się człowiekiem jako istotą społeczną. W tradycji brytyjskich nauk społecznych odnosiła się do studiów życia społecznego ludów pozaeuropejskich, prostych społeczności przedindustrialnych. Centralną kategorią antropologii społecznej jest system stosunków społecznych oraz analiza zjawisk kulturowych (wzory zachowań, wartości, zwyczaje, symbole). Amerykańskim odpowiednikiem brytyjskiej antropologii społecznej jest antropologia kulturowa.
antropologia kulturowa koncentruje uwagę na kulturowym wymiarze ludzkiej egzystencji: organizację kultury, prawa rządzące kulturą oraz znaczenie i funkcje jej poszczególnych elementów, historyczną zmienność i etniczną różnorodność kultur w celu skonstruowania ogólnej teorii kultury. Dziedzina ta kładzie nacisk na analizę składników kultury, posługuje się pojęciami wzorów, struktur, wartości, norm, idei, symboli, instytucji . W tradycji amerykańskiej od samego początku używany był termin antropologia kulturowa, a przedmiotem badań były przede wszystkim wytwory kulturowe. Inaczej rozłożone były akcenty badawcze w Wielkiej Brytanii. Naukowców brytyjskim interesowała głównie problematyka społeczna. Współcześnie te różnice nie mają zasadniczego znaczenia.
etnologia; odpowiednik brytyjskiej antropologii społecznej i amerykańskiej antropologii kulturowej; u nas znana jako ludoznawstwo; badania nad człowiekiem jako społecznym twórcą kultury; dawniej zajmowała się głównie kulturą ludową, dziś również nowymi formami kultury. Przedmiot badań etnologicznych stanowi człowiek jako społeczny twórca kultury (twórca autonomicznej sfery ludzkiej egzystencji decydującej o różnicach i specyfice poszczególnych grup etnicznych).
antropologia historyczna - zajmuje się badaniami dawnych społeczeństw o skomplikowanej strukturze społeczno-politycznej metodami stosowanymi przez antropologów badających społeczności egzotyczne, przedpiśmienne i cechujące się prostą strukturą
Kultura narodowa i kanon kultury narodowej
Kategorie kultury (A. Kłoskowskiej)
kultura bytu (kultura materialna, cywilizacja)
kultura społeczna (ład społeczny wg Znanieckiego), pewien system znaków, które regulują funkcjonowanie czlowieka w spoleczeństwie
kultura symboliczna (w ujęciu Kłoskowskiej symbol to znak poddany semiotyzacji drugiego stopnia, zbliżający się lub równoznaczny z alegorią), podsystemy kultury symbolicznej: religia, wiedza, nauka, zabawa i najbardziej charakterystyczna sztuka; Kultura symboliczna wiąże się z pewnym zespołem wartości naczelnych - kanonem wartości, występujących w obrębie tradycji, myśli naukowej i sztuki;
kultura narodowa ma swoje miejsce w kulturze symbolicznej
kultura narodowa (Kloskowska) - „Szeroki i złożony układ sposobów działania, norm, wartości, symboli, wierzeń, wiedzy i dzieł symbolicznych, który przez jakąś zbiorowość społeczną uważany jest za własny, jej w szczególności przysługujący, wyrosły z jej tradycji historycznych, doświadczeń i obowiązujący w jej obrębie”
wplyw na te normy i wartości mają środowisko geograficzne i historia
oswajanie środowiska naturalnego pociąga za sobą skutki związane z kulturą
elementy kojażące się z kulturą narodową (np. skośne dachy na Podhalu) oprócz bycia aspektem kultury są też sposobem radzenia sobie w określonych sytuacjach (w tym wypadku ochrona na czas cięzkich warunków atmosferycznych)
kultura narodowa jest systemem, syntagmą, w której sklad wchodzą różne elementy, które na siebie nawzajem wplywają: język, religia, sposób bycia, przekonanie o wspólnym pochodzeniu, bohaterowie historyczni i fikcyjni (stają się skrótem myślowym) oraz bohaterowie literaccy będący ucieleśnieniem narodowych ideałów
terytorium narodowe traktowane jako ucieleśnienie symbolu - ziemia ojczysta
Funkcjonowanie kultur narodowych wynika z działania kilku mechanizmów. A. Kłoskowska wskazuje na:
tworzenie systemów symbolicznych wynikających gatunkowych zdolności człowieka.
wyodrębnianie się układu tych systemów jako właściwych grupie odgraniczającej się w ten sposób od innych, obcych grup.
rozszerzanie zakresu wspólnych elementów w obrębie szerszej zbiorowości społecznej, np. w granicach plemienia lub państwa.
Wyjaśnia ponadto, że „działanie dwóch pierwszych mechanizmów pokrywa się ze sobą w czasie, gdyż pierwotne formy kultur etnicznych nie powstają na drodze wyboru z istniejącego już zasobu ogólnych symboli wartości nie przypisanych żadnej grupie. Są one natomiast wyborem swoistej realizacji możliwych systemów kultury. Dopiero suma tych realizacji pozwala określić ogólny charakter systemów.
rozszerzanie wspólności kultury ponad granicami państw i narodów (jest to proces uniwersalizacji)
Ta mnogość elementów składających się na kulturę narodową powoduje trudność w jednoznacznym i ścisłym określeniu kultury narodowej. Tym bardziej, że żaden z tych elementów nie jest konieczny, ani wystarczający by stwierdzić, że mamy do czynienia z kulturą narodową. Zestaw tych wartości uznawanych za naczelne lub rdzenne mogą być odmienne w kulturach narodowych różnych nacji. Np. w polskiej kulturze przykłada się szczególną wagę do języka, który nie odgrywa już takiej roli np. w kulturze włoskiej, w której ważną wartością jest struktura rodzinna, czy kulturze żydowskiej, w której największy nacisk kładzie się na wspólnotę religii. Żadna kultura narodowa nie rozwija się w izolacji. Każdy naród buduje własną kulturę poprzez kontakty z innymi zbiorowościami (zwłaszcza sąsiednimi).
Każdą kulturę narodową cechuje charakterystyczny i typowy tylko dla niej układ naczelnych wartości, który określa się jako kanon kultury narodowej, czyli klasyczny zespół dzieł artystycznych, wiedzy, norm i zasad, których znajomość uważa się za obowiązującą członków zbiorowości narodowej. Kanon ten jest wpajany nowym pokoleniom w procesie kulturalizacji, czyli wprowadzania w narodową kulturę. Proces ten dokonuje się przez tradycję rodzinną, środowisko i specjalne instytucje oświatowe (szkoły, domy kultury, kółka zainteresowań) jednym słowem przez edukację. Zostajemy w ten sposób wyposażeni w bagaż kulturowych doświadczeń i wzorów, które tkwią później głęboko w naszej świadomości. Dzięki temu możemu w kulturze funkcjonować, rozpoznajemy postacie, (smoku wawelskim i „Wandzie, co nie chciała Niemca”, wiemy, kto kogo pokonał pod Grunwaldem)
Kanon narodowy odznacza się znaczną trwałością, ale nie niezmiennością. Może ulegać zmianym czy manipulacjom (cenzura)
W naszej kulturze ciągle się ściera kanon romantyczny i pozytywistyczny; kanon romantyczny - imperatyw walki, poświęcenia za ojczyznę - ulega ciąglej aktualizacji (wojna, komunizm, Solidarność), był parodiowany na początku XX w. (Gombrowicz); pozytywizm - patriotyzm pracy; w II poł. XIX w. kanonem narodowej kultury zawładnęły ideały „pracy organicznej” i „pracy u podstaw”. To wtedy zaczyna się rodzić etos polskiego inteligenta - człowieka, która ma poczucie misji do spełnienia i odczuwa ogromną odpowiedzialność za losy otaczających go ludzi (literackim uosobieniem owego etosu inteligenckiego byli bohaterowie Żeromskiego - doktor Judym); o ile w społeczeństwach Europy zachodniej oraz (a może przede wszystkim) w Stanach Zjednoczonych w XIX stulecie gloryfikuje się self made-mana, o tyle w polskim kanonie narodowym moralność mieszczańska przybiera zgoła inne oblicze Dulskiej.
Zjawiskiem powszechnym jest, że wszystkie systemy polityczne w jakimś stopniu wykorzystują cenione powszechnie wartości narodowe do celów propagandowych. W XX wieku zjawisko to występowało ze szczególnym nasileniem w krajach o ustroju totalitarnym. Jednak manipulacja kanonem kulturowym zawsze budziła sprzeciw społeczny i skłaniała do manifestacyjnej obrony zakazanych elementów dziedzictwa.
Dzisiejszy świat jest światem wielokulturowym - oznacza to, że na jednym terytorium, w obrębie tego samego państwa, regionu, a nawet miasta mieszkają ludzie różnych kultur, narodowości, religii i języków; kultura narodowa jest dopelniana przez treści, które plyną z różnych źródel (poprzez kulturę masową)
Informatyczna cywilizacja tworzy typ obywatela świata
Wyznaczniki pojęcia „cywilizacja” i główne teorie powstania cywilizacji.
nóż i widelec to cywilizacja, a umiejętność posługiwania się nimi to kultura
W ciągu ostatnich 2000 lat również nasze życie zrewolucjonizowały przede wszystkim techniczne zmiany, które sprawiły, że ludzie zyskali szansę zupełnie nowej jakości komunikacji: wynalezienie druku (epoka Gutenberga), maszyny parowej (ułatwienie przemieszczanie się, a tym samym możliwość szerszych kontaktów kulturowych, zmiana podejścia do czasu), rozwój środków przekazu elektronicznego, do których bez wątpienia należy początek XXI wieku.
Kiedy mniej więcej 10 000 lat temu pierwsze grupy ludzi porzuciły koczowniczy tryb życia i zajęły się uprawą roli oraz hodowlą, zaczął się proces, który trwa do dzisiaj. Proces, którego istotą jest racjonalne, planowe myślenie, ponieważ owe ludzkie gromady, które oczekiwały na efekty swojej pracy, musiały pomiędzy sobą dokonać pierwszych społecznych regulacji. Dzięki temu wykształcił się podział pracy, zaczął rozwijać się handel, a początkowo niewielkie wspólnie egzystujące ludzkie grupy zaczęły łączyć się ze sobą, bo gwarantowało to większe bezpieczeństwo i ułatwiało codzienną walkę o przetrwanie.
W miarę upływu czasu z coraz liczniejszych grup, prowadzących osiadły tryb życia wykształciły się społeczności miejskie. Pierwsze miasta powstały bardzo wcześnie, najprawdopodobniej ok. 8000-6000 tys. p.n. e. Były to Catal Hüyük (czatal hik) w Turcji i Jerycho nad rzeką Jordan. Kilka tysiącleci później zaczęły powstawać miasta przypominające dzisiejsze państwa - miały władcę, administrację i wojsko. Niektóre z nich były naprawdę ogromne - (starożytna Niniwa obejmowała obszar 23 km kw). Wiązało się to z rozwojem wielu dziedzin życia, a przede wszystkim: zastosowaniem pisma, prowadzeniem obserwacji astronomicznych, wprowadzeniem kalendarza, rozwojem architektury
W odniesieniu do tych najwcześniejszych, rozwiniętych społeczności, z których dorobku niejednokrotnie korzystamy do dzisiaj, używamy właśnie pojęcia cywilizacja. Do twórców pierwszych, wielkich cywilizacji zaliczamy: Sumerów, Babilończyków i Asyryjczyków z Mezopotamii (ok. 3000 p.n.e), Egipcjan (ok. 3000 p.n.e), mieszkańców doliny Indusu (po 2700 r. p.n.e.), Chińczyków (przed 1600 r. p.n.e.), Kreteńczyków (ok. 2000 p.n.e), meksykańską cywilizację Olmeków (ok. 1400 r. p.n.e.). Wszyscy oni pozostawili monumentalne budowle i inne dzieła sztuki, których sens i znaczenie z mozołem próbujemy odczytać, niejednokrotnie z pokorą chyląc głowę przed geniuszem owych naszych starożytnych przodków.
Z tego historycznego punktu widzenia o cywilizacji możemy więc mówić, kiedy potrafimy wyróżnić następujące cechy jakiejś społeczności: założenia miejskie, w których występowały megalityczne, monumentalne budowle, rozwiniętą matematykę, stosowanie pisma, złożoną hierarchię społeczną, podział pracy.
Interesujące jest pytanie, jak z pierwszych grup społecznych, gdzieś w okresie neolitu, które charakteryzował egalitaryzm, czyli równość wszystkich członków tych społeczności, powstały wielkie organizmy społeczne o centralnej władzy państwowej i hierarchicznej strukturze społecznej. Próbą wyjaśnienia tego zjawiska są:
koncepcja podboju - powszechnie znana, ale dziś mocno podważana. Głosi ona, że państwa i ich cywilizacje powstały w wyniku podboju społeczności rolniczych, które nie posiadały żadnej scalającej organizacji politycznej, przez koczownicze plemiona pasterskie, wojownicze i zorganizowane w zwarte jednostki polityczne. W ten sposób miało powstać jedno społeczeństwo zróżnicowane hierarchicznie o klasie niższej powstałej z podbitej zbiorowości rolniczej, i klasie wyższej powstałej z grupy zwycięskich najeźdźców.
koncepcja związana z powstaniem systemów irygacyjnych dziś krytycy tej teorii sadzą, że wielkie systemy irygacyjne były raczej następstwem, a nie przyczyną istnienia centralnej władzy państwowej.
koncepcja zmniejszonego ładu społecznego (Claude Levi-Straussa) im większe zróżnicowanie grup społecznych, czyli mniejszy ład społeczny, tym większa szansa na wzrost cywilizacji, czyli ład w zjawiskach kulturowych.
koncepcja dystrybucji i redystrybucji dóbr - cywilizacja, państwo, scentralizowana władza i struktury klasowej pochodzą z faktu, że przy gospodarce nastawionej na wielką ilość produktów konieczna była scentralizowana organizacja o zasięgu ponadlokalnym
koncepcja czynnika religijnego Potrzebny był czynnik, który mobilizowałby energię ludzką, aby utrzymać odpowiedni stopień zaangażowania w pracę rolniczą. Tym czynnikiem była religia jako element walki z niepewnością gospodarowania na roli. Inaczej mówiąc skupienie pierwszych społeczeństw wokół konkretnego kultu (np. jakiegoś bóstwa płodności) dawało możliwość osiągnięcia celów gospodarczych ważnych dla całej wspólnoty.
Termin cywilizacja, podobnie jak kultura, wywodzi się też z łaciny i pochodzi od pojęć „civitas” - społeczeństwo i „civis” - obywatel. Geneza owego civitas dotyczy oczywiście społeczeństwa starożytnego Rzymu i tego wszystkiego, co mieści się w polu semantycznym pojęcia „obywatel Rzymu”.
Lewisa Henry'ego Morgana Uznał, że „cywilizacja” to okres w rozwoju ludzkości, kiedy posiadła ona znajomość pisma, a tym samym cywilizacja jest najwyższym etapem rozwoju kultury. Dla Morgana ciąg rozwojowy ludzkich społeczeństw obejmuje więc trzy stadia: dzikość - barbarzyństwo - cywilizację. Jest to na pewno wersja optymistyczna społecznej ewolucji, bo zakłada, że ten ostatni, pozytywnie nacechowany etap rozwoju jest możliwy do osiągnięcia. Nie wszyscy badacze podzielali optymizm poznawczy Morgana. Przykładem takiego badacza jest Oswald Spengler
Oswald Spengler, niemieki filozof kultury. Istotą jego poglądów było ujmowanie historii jako procesu cyklicznego. Wzrost i upadek kultur następuje analogicznie do procesów życiowych, które nieubłaganie i zawsze prowadzą każdy żywy organizm w kierunku śmierci. Efekty swoich badań Spengler zawarł książce zatytułowanej „Upadek Zachodu” („Zmierzch Zachodu”). Podzielił on w tym dziele dzieje świata na osiem kręgów kulturowych, każdy z tych kręgów - jego zdaniem trwał ok. 1000 lat. Pomiędzy tymi kręgami kulturowymi istnieją wyraźne paralelizmy - można wskazać bardzo podobne tendencje w rozwoju gospodarki, prawa, sztuki, religii itp. Kiedy owo tysiąc lat mija każda kultura zaczyna kostnieć i staje się cywilizacją, bo osiąga wysoki poziom rozwoju. Człowiek kultury - jak twierdził - żyje w poczuciu łączności ze sferą transcendentną, metafizyczną, w szczególności z sacrum. Człowiek cywilizacji nie ma już żadnego kontaktu (ani nawet potrzeby) takiego kontaktu. Nie widzi sensu kontemplacji otaczającego go świata, nie podejmuje refleksji filozoficznej. Nie zastanawia się nad etycznymi konsekwencjami swoich działań. Głośno deklaruje, że jest pragmatykiem, racjonalistą, nie ma ani czasu, ani ochoty zajmować się światem duchowych przeżyć, ważna jest natomiast skuteczna ekspansja, której celem jest pozyskiwania zysków doczesnych. Tym samym, według Spenglera wszystkie formy ekspansji i podbojów dokonywanych przez człowieka cywilizacji są tak naprawdę znakiem upadku, zaniku życia wewnętrznego i duchowości.Człowiek cywilizacji staje się w ten sposób twórcą świata, w którym dochodzi do unicestwienia tego, co duchowe i dyktatury prawa zysku. Efekt to życie w betonowej pustyni duchowej.
Obecnie spory o zakres pojęciowy kultury i cywilizacji nie budzą już emocji, stając się raczej elementem historii myśli naukowej. Posługując się pojęciem „cywilizacja” mamy więc na myśli: Poziom rozwoju osiągnięty przez społeczeństwo w danej epoce historycznej ze szczególnym uwzględnieniem poziomu kultury materialnej (przede wszystkim wiedzy ścisłej i techniki), będącej wskaźnikiem opanowania przez ludzi sił przyrody i wykorzystywania jej bogactw na swoje potrzeby. Tak zdefiniowana cywilizacja może być rozumiana na trzy sposoby:
po pierwsze w sensie morganowskim (od Lewisa Morgana) - jako najwyższe w systemie ewolucji ludzkości stadium rozwoju kultury; po pierwotnym etapie dzikości (ludy zbieracko-łowieckie) i okresie barbarzyństwa (ludy pasterskie) nastąpił okres cywilizacji, który rozpoczął się od momentu wynalezienia pisma.
po drugie jako typ kultury charakterystyczny dla społeczeństw rozwiniętych (cywilizowanych), przeciwstawianych społeczeństwom prostym, przedpiśmiennym (niecywilizowanym). Przy czym cywilizacja ta musi się charakteryzować kulturą zaawansowaną społecznie, tzn. z systemem prawa, instytucją państwa, urbanizacją itp., musi też być zaawansowana materialnie, tzn. o wysokiej wiedzy praktycznej i technice, a także rozwinięta ideologicznie, tzn. posiadająca rozwiniętą sztukę, literaturę, systemy religijne z teologią i refleksją filozoficzną.
po trzecie jako zespół kultur etnicznych, tworzących razem krąg kulturowy odznaczający się wspólnym zestawem elementów tradycji i wzorów życia, inaczej mówiąc kultury etniczne tworzące szerszą wspólnotą kulturowo-historyczną; mówimy więc o cywilizacji chińskiej, indyjskiej, czy cywilizacji greckiej i cywilizacji rzymskiej. Wydaje się, że to trzecie rozumienie zaczyna współcześnie dominować. Cywilizacja jest rozumiana jako globalny krąg kulturowy o wspólnych ośrodkach, podobnych wierzeniach, instytucjach i wielowiekowej trwałości.
Jednostki elementarne w badaniu kultury (cecha kulturowa, temat kulturowy, wzór kulturowy, instytucja)
Każde zjawisko kulturowe ma swoją płaszczyznę materialną, behawioralną, psychologiczną i aksjologiczną.
Cecha kultury to najmniejsza konstytutywna część kultury; najmniejszy element kultury, który daje się zdefiniować; kryteria odróżniające cechy mogą mieć charakter uniwersalny lub być specjalnością (np. w tym ujęciu cechą kulturową będzie obyczaj słuchania wiadomości podczas śniadania - cecha, która należy do uniwersaliów, tzn. jest typowa dla wszystkich dorosłych członków danej społeczności, czy też jest tzw. specjalnością, czyli charakteryzuje tylko niektórych członków zbiorowości); oznacza najmniejszy pozwalający się zdefiniować element kultury (Kroeber), jednostkę kultury (Herskovits)
Temat kultury - autorem sformułowania jest Morris Opler i określa ono wszystko to, co nadaje społeczności określony rys, np. inicjacja, rytuały przejścia: wszystko to, co można określić, jako elementy nadające sens życiu zbiorowości.
Wzór kultury to po pierwsze: mniej lub bardziej ustalony w zbiorowości sposób zachowania lub myślenia oraz (wg R. Benedict) jako pewien znamienny dla danej zbiorowości układ cech kulturowych, zwany również wzorem kultury; wzór kultury wiąże się z regularnością i powszechnością, tak, aby te ujednolicone zachowania można było odkryć i zbadać; wzory kultury można analizować pod dwoma aspektami:
aspekt normatywny (świadomościowy): ponieważ w każdym wzorze jest obecna pewna świadomie przyjmowana norma (lub kilka norm)
aspekt behawioralny (pozaświadomościowy): dotyczy zewnętrznej realizacji wzoru;
Oraz podzielić na:
wzory marginesowe - podobnie jak ideały są to wzory głoszone, ale nie realizowane lub realizowane niezmiernie rzadko; wzoru marginesowego nie realizuje się, ponieważ uważa się go albo za mało istotny, albo anachroniczny (chociażby słynna szarmanckość polskich panów wobec dam).
ideały - odnoszą się do świata wartości najwyższych , wzniosłych i odświętnych, które z racji swej niezwykłości i wielkości nie mogą być w pełni realizowane; realizacja ideału nie jest łatwa, ponieważ trzeba spełniać bardzo wysokie wymogi np. etyczne, posiadać jakieś niezwykłe umiejętności czy zdolności
wzory jawne (prawidłowości zachowań świadomie formułowane i respektowane przez daną zbiorowość) i ukryte (prawidłowości zachowań, które nie są nieuświadamiane i które niejednokrotnie są postrzegane jako pewien wzór dopiero przez zewnętrznego obserwatora)
Używając tych kategorii daje możliwość opisu kultury ze względu na płaszczyzny, na które można podzielić zjawiska kulturowe:
płaszczyznę materialną (że każde zjawisko kulturowe ma aspekt materialny, nawet, jeżeli wydaje nam się, że poddajemy analizie zjawisko przynależne wyłącznie duchowe jak np. religia to jednak nie może się ona obyć bez przedmiotów sakralnych, miejsc świętych)
behawioralną (to co przeżywamy, co przynależy do świata naszych emocji jest wyrażane poprzez różne zewnętrzne gesty i zachowania. I te zachowania wydają się najważniejszym elementem treści kulturowej. Np. zawarciu małżeństwa towarzyszy wymiana obrączek - gest, który symbolicznie potwierdza ważność zawartego aktu)
psychologiczną (każde zachowanie wynika z przeżywanych wartości, jest motywowane mniej lub bardziej uświadamianymi i ujawnianymi postawami charakterystycznymi dla danego człowieka; to, co materialne ma znaczenie tylko ze względu na nadawany danemu przedmiotowi czy zachowaniu sens psychiczny; Patrząc z tego punktu widzenia każdy przedmiot i każde zachowanie mogą zyskać sens i stać się ważne dla zbiorowości, stając się tym samym elementem kultury (narzędzie pracy, fragment krajobrazu - np. święte góry, pola bitew) )
czasami wyodrębnia się również płaszczyznę aksjologiczną (wynika z przyjętego założenia, że wartości i normy można interpretować tylko w kategoriach przeżyć indywidualnych, ponieważ nie istnieje nic co poza takie jednostkowe przeżycia wykracza; często ludzie nie zdają sobie sprawy, że ich działaniem kieruje wzorzec nieuświadamiany i że ich reakcje w określonej sytuacji są bardzo podobne, czy też że przedmioty, które wykonują są podobne do tych używanych czy tworzonych przez innych członków zbiorowości)
Instytucja kultury - instytucja jest to sieć społecznych i zarazem kulturowych stosunków organizujących daną zbiorowość i decydujących o jej specyfice; Pojęcie instytucji obejmuje zarówno ten zakres zagadnień, który zdefiniowaliśmy jako wzór kulturowy, a drugiej wszystko to, co decyduje o organizacji życia zbiorowego i co jest związane ze zwyczajami, decydującymi o stosunkach pomiędzy ludźmi (możemy więc mówić o instytucji prawa, o instytucji małżeństwa, instytucji szkoły). Dla większości społeczeństwa instytucja funkcjonuje jako określony wzór kulturowy.
Charakterystyka podstawowych tez badawczych
Ewolucjonizm
Ewolucjonizm to XIX wieczna koncepcja wyrosła na idei jednej dominującej linii ewolucji i w myśl którego wszystkie społeczeństwa (na całym świecie choć może w różnym tempie) przechodzą przez te same stadia rozwoju.
odkrycia geograficzne ( głównie odkrycie Nowego Świata), podróże i myśl filozoficzna istotne dla rozwoju antropologii kultury i badań nad innymi kulturami w ogóle
XVII - XVIII w. - definiowanie kultury, sformułowanie zasady umowy społecznej, i prawa naturalnego
zafascynowanie dzikością ("dzikie dzieci")
wyodrębnienie nowego gatunku małpy (które dotychczas nie były gatunkowo różnicowane) - orangutana (Orang Hutan, z malajskiego leśny człowiek) - kolejne zjawisko, które przyciągnęło uwagę XVIII w. myślicieli; Rousseau stwierdza, że lepiej potraktować zwierzę jak człowieka, niż człowieka jak zwierzę
1832 r. - podróż Karola Darwina dookoła świata; w pracach Darwina widoczna jest pogarda dla Indian jako dzikich, niecywilizowanych (pogarda zgodna z ówczesnymi zasadami myślenia)
abolucjonizm - ruch stawiający sobie za zadanie zniesienie niewolnictwa (do którego dochodzi w 1833 roku)
podróż Edwarda Tylora do Meksyku (z powodów zdrowotnych; przypadkowe zainteresowanie odmienną kulturą miejscowej ludności); po powrocie Tyler szuka w Londyńskim Towarzystwie Etnologicznym osób o podobnych zainteresowaniach (było to rozpoczęcie jego kariery); do jego najważniejszych osiągnięć poza zdobyciem tytułu profesora antropologii należą : wydanie pierwszego podręcznika antropologii, stworzenie pierwszej katedry antropologii na Uniwersytecie w Oxfordzie, wydanie pisma dla podróżników
ewolucjonizm - podstawowym paradygmatem jest zjawisko ewolucji kulturowej; kulturowa myśl ewolucjonistyczna rozwijała się najprężniej końcem XIX w.; klasyczny ewolucjonizm schematyczny w pierwszym etapie rozwoju reprezentowali Herbert Spencer, James George Frazer, Edward Tylor, Lewis Henry Morgan, Adolf Bastian
Tyler zakladal, że rozwój jest jednakowy, ale nie równomierny
ewolucjoniści nie prowadzą badań w terenie, stosują metodę "gabinetową" tj. Formułują tezy na podstawie relacji kupców i podróżników; metoda ta jest ahistoryczna mimo udziału źródeł informacji; nie badali dawnych wydarzeń, które mogą wpływać na kształtowanie się kultur; zakładali, że ludzka natura jest jednolita i dlatego uznali, że coś musiało stanąć na drodze do rozwoju ludów dzikich
teoria konwergencji - w podobnych warunkach podobne formy kulturowe mogą się rozwijać niezależnie od siebie w podobny sposób
każda kultura ma swoje relikty i zarodki; aby zbadać poprzednie etapy rozwoju danej kultury należy zająć się analizą reliktów, które są pozostałościami po poprzednich fazach rozwoju
regres kulturowy - założenie według którego społeczność będąca na niższym etapie rozwoju technologicznego jest jednocześnie na niższym poziomie rozwoju kultury
James George Fraser ("Złota Gałąź") - człowiek dziki nie potrafi sobie wyobrazić różnicy pomiędzy światem nadprzyrodzonym i realnym; światem dzikich rządzą istoty nadprzyrodzone; uciekają się oni do magii sympatycznej (wywierając wpływ na jeden przedmiot, wywieramy równiez na inne) i magii homeopatycznej (polega na przekonaniu, że odpowiednie działanie wywołać powinno analogiczny efekt, np. Używanie laleczek voodoo) oraz do religii (zjednywanie sobie przychylności sił wyższych)
badacze zwracają uwagę na ważną rolę dokumentacji
współcześni ewolucjoniści - przede wszystkim badanie rzeczywistości, następnie myśl nad przyczynami
neoewolucjonizm - fragmentaryczne badanie kultur, podstaw życia społecznego i transformacji kulturowe
Klasyczny ewolucjonizm rozwijany był od drugiej połowy XIX wieku i na początku XX wieku. Stał na stanowisku, że wszystkie społeczności ludzkie rozwijają się w podobny sposób, przechodząc przez pewne etapy rozwojowe. Stosując metodę porównawczą, ewolucjoniści starali się opisać te etapy i wskazać kierunek postępu w historii. W socjologii rozwój ewolucjonizmu wiązał się z takimi osobami jak Herbert Spencer i August Comte, którzy byli także twórcami socjologii jako nauki. Wśród antropologów do najważniejszych ewolucjonistów zaliczani są Edward Burnett Tylor, Lewis Morgan.
Ewolucjoniści porównywali ze sobą społeczności z różnych epok historycznych i różnych obszarów, starając się uszeregować je w jeden ciąg rozwoju ludzkości. Przyglądali się poszczególnym instytucjom społecznym (takim jak rodzina, prawo, czy religia), wskazując na ich rozwój od form najbardziej prymitywnych w społecznościach tubylczych do najbardziej rozwiniętych (współczesne społeczeństwa zachodnie).
Autorzy tacy jak Spencer wskazywali na analogie między organizmem społecznym a organizmem żywym. Założenie ewolucjonizmu u Spencera polegało na tym, że formy proste, np. społeczeństwa ewoluują od form prostych do coraz bardziej złożonych. Organizm społeczny, podobnie jak organizm biologiczny jest pewną całością, którą charakteryzuje ciągły rozwój.
Ewolucjonizm nie tylko zajmował się opisem, lecz był również teorią silnie normatywną, co odbijało się chociażby w języku ich prac (np. używaniu takich pojęć jak "barbarzyństwo", "prymitywność" czy przeciwstawiana im "cywilizacja").
Dyfuzjonizmu
Przejście od metody gabinetowej do terenowej: pierwsze wyprawy badawcze: do Ziemi Baffina (1883-84) Franz Boas
F. Boas - studiowal matematykę, fizykę i geogafię; propagator badań bezpośrednich ; obserwacja eskimosów (Arktyka); zastanawial się nad rolą kultury; uczniowie: Kroeber, Benedict, Herskovitz (boasjańczycy); bunt jego uczniów, przeciw jego teoriom był czynnikiem twórczym w kontruowaniu kierunku badawczego; wedlug Boasa naukowie ma myśleć o badaniach i starać się o ich obiektywność - nie powienien zajmować się sprawami polityki
Boas zajmwal się przede wszystkim historyzmem (kontekstem historycznym); uważal, że każde zjawisko trzeba umieścić w czasie i przestrzeni
Boas uważal, że badania antropologiczne trzeba oddzielić od badań językowych; dzięki niemu atropologia stala się nauką empiryczną; prowadzil badania glównie przez wywiady i rejestrację tekstów oralnej kultury ludów (eskimosów i indian); te interpretacje doprowadzily do odrzucenia ewolucjonizmu (traktującego kulturę częściowo); podkreślal, że każda kultura rozwija się wg wlasnych zasad; wszystkie wartości są względne (każda kultura ma wlasną hierarchię wartości)
Boas traktowal kulturę inkluzywnie - dzielil ją na trzy sfery: materialną, spoleczną i symboliczną; kladl acisk na różnorodność kulturową
Dyfuzjonizm - orientacja badawcza poslugująca się pojęciem dyfuzji, w którym szukano przyczyn odmienności kulturowych (dyfuzji rozumianej jako zjaowisko przestrzenne rozchodzenie się, przenoszenie elementów kulturowych); odbywalo się ono poprzez zapożyczenia; źródlem były migracje czasowo-przestrzenne; orientacja w naukach o kulturze przypisująca dyfuzji kulturowej szczególne znaczenie w procesie zmiany oraz rozwoju kultury i badająca dzieje i skutki przenikania wytworów kultury z jednych obszarów do drugich.
uznanie kontaktów międzykulturowych za główną przyczynę decydującą o dynamice rozwoju kultury, traktowanie kultury jako zbioru elementów tworzących kompleksy o odmiennej dla poszczególnych obszarów (kręgów) kombinacji cech, koncentracja uwagi na zapożyczeniach, preferowanie interpretacji historycznej i geograficznej (zmienności kultury w czasie i przestrzeni). Dyfuzjoniści ujmowali kulturę całościowo, dystrybutywnie, mając na względzie aspekt geograficzny.
Istnialy dwa nurty dyfuzjonizmu: niemiecko-austriacki (Ratzel, Schmidt, Grabner; obserwacje bezpośrednie związane z kulturą materialną; umysl ludzki jest nietwórczy - to, co raz wymyślono, nie zostanie wymyślone drugi raz) oraz brytyjski (G.E. Smith; W.J. Perry; monogenetyczna - mająca jedno źródlo - teoria kultury; cywilizacja powstala tylko raz i za jej kolebkę uważali Egipt - panegipcjonizm; czlowiek tylko w sprzyjających warunkach może wymyśleć coś twórczego; taki sprzyjające rozwojowi warunki panowaly wg nich wlaśnie w Egipicie 6 tys. lat p.n.e. i spowodowalo to wysoki poziom cywilizacyjny: mumifikacja zwlok, piramidy; Egipcjanie przewieźli swoją kulturę na inne kontynenty)
Krąg kulturowy: przestrzenne usytuowanie danej kultury; występujące na danym obszarze charakterystyczne elementy kultury tworzą dany krąg kulturowy - występowanie tych samych lub podobnych elementów w różnych kulturach to wlaśnie krąg kulturowy
Podzial kultury wg Wilhelma Schmidta: prakultura (lowiecko-zbieracka), kultura prymarna (matriarchalna kultura rolnicza, patriarchalna kultura rolnicza, patriarchalna kultura wyższych lowców, patriarchalna kultura pasterska), kultura średnia (sekundarna; dwuklasowa powstala z polączenia kultur rolniczych z lowieckimi i pasterskimi); kultura wyższa (polączenie rolnictwa, rzemiosla, pasterstwa; kultury azjatyckie, europejskie, amerykańskie)
Dyfuzji kulturowej najlatwiej podlegają przedmioty materialne; bardziej skomplikowny jest przebieg tego zjawiska na abstrakcyjnych ideach
Reinterpretacja - wlączenie zapożyczonych elementów do kręgu kulturowe; prowadzi do akulturacji
Akulturacja - gwaltowane przeobrażenie się jednej kultury pod wplywem drugiej; może następować pod wplywem zmiany warunków spolecznych; skutkiej jest powstanie kultury odmiennej od dominującej, spoleczna dezorganizacja, zanik norm spolecznych
Synkretyzm kulturowy - lączenie w jednorodną calość elementów pochodzących z różnych czasów historycznych; powstanie nowej rzeczywistości; jest następstwem akulturacji
M. Mead (1901 - 1978); obserwowala zachowanie nastolatek w Samoa (często zmieniających partnerów seksualnych); w trakcie badań doszla do wniosku, że za zachowania czlowieka odpowiedzialne są warunki środowiskowe, a nie genetyka; dokonala podzialu kultury na: prefiguratywną (mlodsze pokolenia przekazują wiedzę techniczną starszym - spol. nowoczesne), kofiguratywną (wzorce kulturowe starszych i mlodszych pokoleń; przejściowa) i postfiguratwną (mlodsze pokolenia przyswajają wzorce kulturowe od starszych - spoleczeństwa tradycyjne)
Funkcjonalizmu
jeden z głównych kierunków teoretycznych antropologii, powstały w latach 20. XX w. (1922 r. - moment kończący dzieje badań gabinetowych; kres okazjonalnych wypraw). Twórcami i głównymi przedstawicielami tej orientacji badawczej był polski antropolog Bronisław Malinowski (propagator badań terenowych) i brytyjski Alfred Radcliffe-Brown
Podstawowym założeniem funkcjonalizmu stało się przekonanie, że ludzka kultura jest złożoną wielowymiarową całością, której istnienie i funkcjonowanie analizować można w perspektywie synchronicznej, w kategoriach wzajemnych związków i współzależności zachodzących pomiędzy poszczególnymi dziedzinami działalności kulturowej. Inaczej mówiąc, podstawowym problemem badawczym dla funkcjonalistów jest opisanie mechanizmu funkcjonowania danej kultury
Każde, nawet najmniejsze zjawisko kulturowe ma jakiś cel. W kulturze nie ma przypadków.
Kultura jest całością, co wiązało się z koniecznością analizy zjawiska czy elementu kulturowego w ramach szerszej całości, gdyż pomiędzy nimi występują zawsze wzajemne powiązania, kultura jest zintegrowanym systemem, harmonijnym.
Podstawowe założenia funkcjonalizmu
sprzeciw wobec propozycji ewolucjonistycznych jako spekulatywnych; oraz wobec dyfuzjonizmu ze względu na przypisywanie przez niego ważnej roli formom wytworów kulturowych przy ignorowaniu ich funkcji;
nacisk na badania empiryczne (obserwacja uczestnicząca);
traktowanie kultury jako narzędzia zaspokajania ludzkich potrzeb (mechanizm adaptacyjny);
traktowanie społeczeństwa jako organizmu złożonego z części, z których każda pełni określoną rolę z punktu widzenia zapewnienia optymalnej adaptacji; naczelne pytania funkcjonalizmu dotyczyły wzajemnych funkcjonalnych związków między elementami kultury oraz tego, w jaki sposób te elementy przyczyniają się lub umożliwiają utrzymanie się całości, której są częściami
Etnopsychologii (szkoły kultury i osobowości)
Lata 20. XX wieku, Stany; Franz Boas; ewoluowalo poprzez nurt historyczny (pierwsze pokolenie uczniów Boasa - sposób ksztaltowania się cech kulturowych), nurt psychologiczny (drugie pokolenie, badania bezpośrednie - R. Benedict, M. Mead) oraz nurt lączący elementy historyczne i psychologiczne (trzecie pokolenie)
Inne określenia szkoly: etnopsychologizm, psychokulturalizm, konfiguracjonizm; Mead i Benedict nazywane konfiguracjonistkami
Określenia używane w metodzie badawczej: wzór kultury, norma, zwyczaj - amerykańskie myślenie o kulturze; badania terenowe: kontakty z ludźmi, poznwanie instytucji kulturowych (ujęcie związane z psychologią jednostki, jej osobowością i tym jak ją ksztaltuje kultura); kultura jako zintegrowana calość, wartości, które decydują o sposobie życia kultury; wzór kultury rozumiany jako wlaściwa dla daneg spoleczeństwa osobowość psychologiczna, która decyduje o sposobie zachowania, regulach dzialania danej spoleczności
R. Benedict: badania nad spolecznością indian Zuni i Kwakiutlów; Zuni: Nowy Meksyk; zasady spajające plemię: rytualizm, brak rywalizacji; Kwakiutlów: w. Vancouver; rywalizacja i wspólzawodnictwo tym, co determinowalo ich życie; w badaniach Benedict zastosowala kategorie Nitzschego: postawa dionizyjska (ucieczka przez ograniczeniami mającymi wplyw na życie, doświadczenia inne niż zmyslowe, ekstatyczne przeżycia, chęć doświadczania gwaltownych emocji, brak umiaru, hierarchiczność, rywalizacja: drwina z innych, chwalenie się; ideal to wojownik indywidualista, który osiaga sukces - cechy plemienia Kwakiutlów); postawa apollińska (nie tolerowano ekstatycznych przeżyć, umiar, zloty środek, rozsądek, utarte szlaki, przewidywalność; dobry czlowiek unika zaszczytów; zawsze jest tam, gdzie ma być - Zuni)
Polszczyzna na tle języków indoeuropejskich.
języki bałtyckie i słowiańskie są językami oddzielnymi, ale najbliżej spokrewnionymi w obrębie rodziny indoeuropejskiej.
Języki bałtyckie podzieliły się na dwie grupy: wschodnią (obecnie należą do niej języki litewski i łotewski, językiem martwym jest natomiast dialekt Kurów, którego reliktami są nazwy topograficzne takie jak: Kurlandia i Zalew Kuroński) i zachodnią (tworzyły ją dzisiaj zaginione dialekty, którymi posługiwały się plemiona Jadźwingów, Sudawów i Prusów zamieszkujące obszar dzisiejszego północnego Mazowsza, Podlasia i Mazur)
Indoeuropejska rodzina języków słowiańskich powstała z języka prasłowiańskiego, którym posługiwały się plemiona zamieszkujące obszar pomiędzy Odrą i Bugiem oraz Morzem Bałtyckim i Karpatami. Początkowo był to język jednolity, który jednak zaczął się dynamicznie różnicować w czasie wielkiej wędrówki Słowian. Wędrówki ludów słowiańskich trwające cztery stulecia oraz rozległość opanowanego wówczas terytorium doprowadziły do zróżnicowania pierwotnie jednolitego języka, który rozpadł się na trzy główne zespoły dialektalne: wschodniosłowiański, zachodniosłowiański i południowosłowiański
Polszczyzna należy do grupy języków zachodniosłowiańskich. Oprócz niej grupę tę tworzą współcześnie również język czeski i slowacki.Do tej samej grupy należą język dolnołużycki i górnołużycki (którym posługują się obecnie nieliczni mieszkańcy okolic Chociebuża i Budziszyna). Kiedyś należał do tej samej grupy także język połabski, którym do XVIII w. posługiwała się ludność zamieszkująca lewy brzeg Łaby, jednak dzisiaj połabski jest językiem martwym.
Geneza języka polskiego jako języka samodzielnego jest datowana na IX-X w. i łączy się z powstawaniem zrębów polskiej państwowości oraz przyjęciem chrześcijaństwa, które odegrało ogromną rolę kulturotwórczą. Początkowo polszczyzna była językiem służącym wyłącznie codziennej komunikacji. Okres ten określa się mianem przedpiśmiennego, ponieważ polskie słowa co najwyżej sporadycznie pojawiały się w dziełach historiograficznych i dokumentach sporządzanych w języku łacińskim. Wśród średniowiecznych dokumentów szczególnie cenna jest tzw. „złota bulla języka polskiego”, czyli Bulla papieża Innocentego II ogłoszona w 1136 r., wyliczająca miejscowości należące do arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Bulla ta zawiera ponad czterysta polskich toponimów i antroponimów.
Dialekty: malopolski, kaszubski, mazowiecki, śląski, wielkopolski (podobnie jak granice plemion, które zamieszkiwalo ziemie Polski);
Język regionalny - tradycyjnie używany w danym kraju przez zbiorowość, która występuje w mniejszości; różni się od oficjalnego; nie obejmuje dialektów języka państowego i języka imigrantów; np. język kaszubski; szanse na uzyskanie tego statusu ma również dialekt śląski
Języki i dialektymają wspólną podstawę wyrazów, przeważnie różni je fleksja
Cechy różniące plemiona polskie: rozwój praslowiańskiego pierwszego miękkiego; udźwięcznienie polączeń międzywyrazowych
Grupy etniczne.
Odrębność etniczna (E. Nowicka) to więź zarówno narodowa jak i etniczna mająca swoje źródla w:
genealogia historyczna i rodowa (biologiczna),
terytorium, z którym grupa odczuwa szczególną więź i które stanowi dla niej ojczyznę (niekoniecznie terytorium aktualnie zamieszkiwane)
cechy indywidualne (charakter, osobowość, ale też cechy typowo fizyczne, biologiczne),
różne elementy kultury: język, religia, obyczaje, zachowania ekonomiczne
Grupa etniczna w znaczeniu szerszym oznacza wspólnotę posiadającą poczucie odrębności etnicznej. Wspólnotę tę cechuje właściwa dla niej kultura, świadomość własnej tożsamości oraz często odrębny język (lub dialekt) i terytorium uznawane za ziemię ojczystą (np. ślązacy). W węższym znaczeniu grupa etniczna oznacza mniejszości narodowe i etniczne zamieszkujące jedno państwo (np. polscy tatarzy)
Grupa etniczna nie jest tożsama z grupą etnograficzną (grupą regionalną), którą tworzą mieszkańcy regionu, który charakteryzuje się wyraźną odrębnością kulturową, ale jest jednocześnie częścią wspólnoty narodowej (np. Kurpiowie, Kaszubi).
Etnik - czlowiek ulegający stopniowej asymilacji i akulturacji, integrujących się ze społeczeństwem, wśród którego funkcjonują. Etnicy to imigranci lub ich potomkowie, którzy wyróżniają się zachowaniem świadomości swojego rodowodu.
Wieloznaczność pojęcia grupa etniczna sprawiła, że zaczęto poszukiwać bardziej precyzyjnego terminu. Taką propozycją jest odwołanie do tradycji greckiej, gdzie używano pojęć ethnos i demos. Ethnos oznaczał lud (plemię, naród), natomiast demos - ludność.
plemię, najczęściej używany w odniesieniu do małych wspólnot etnicznych, najczęściej pozaeuropejskich. Oznacza on wówczas społeczeństwo proste, egalitarne, niezróżnicowane hierarchicznie, którego system organizacji opiera się na wspólnocie lokalnej, rodowej. Nie jest właściwe używanie tego pojęcia w odniesieniu do wspólnot o znacznej liczebności o skomplikowanej strukturze wewnętrznej i sporym zajmowanym terytorium (np. Zulusi) i nie można określać w ten sposób każdej społeczności egzotycznej z punktu widzenia Europejczyka.
Typy wspólnot etnicznych: przyczyny zróżnicowania etnicznego: przymusowe i dobrowolne migracje, wojny i konflikty etniczne, procesy asymilacyjne i akulturacyjne. Aleksander Posern-Zieliński wyróżnia następujące wspólnoty: grupy wymarłe ( przed wieloma stuleciami - np. Fenicjanie, Babilończycy, Wikingowie, Inkowie, Aztekowie, lub stosunkowo niedawno, np.Tasmańczycy, Indianie Ziemi Ognistej), ludy i narody żyjące współcześnie oraz grupy przejściowe (to grupy stanowiące kategorię przejściową między ludami wymarłymi a nadal istniejącymi. Grupy te wywodzą swą kulturową tożsamość i etniczną specyfikę z tradycji minionych pokoleń słynnych przodków np. gwatemalscy Indianie uważający się za potomków Majów, Izraelczycy odwolujący się do historii biblijnej)
Przyczyny zmian etnicznych we wspólczesnym świecie: etnozaglada (epidemie, zbyt mala liczebność); powstawanie nowych ugrupowań etnicznych, będących skutkiem procesów transoceanicznych migracji kolonizacyjnych lub stopienia różnych grup etnicznych w dawnych koloniach (np. latynoamerykanie); wojny; arbitralne decyzje politycznych potęg światowych
Wybrane klasyfikacje grup etnicznych:
A. Kłoskowska wyróżniła
grupy pierwotne, tradycyjne zbiorowości etniczne (to mała społeczność, silnie związana z danym terytorium, cechuje ją folklorystyczny, tradycyjny typ kultury)
zbiorowości etniczne o kulturze cząstkowej (jest wyodrębniona na zasadzie kontrastu wobec dominującej kultury rozwiniętego społeczeństwa. Członków takich zbiorowości w Stanach Zjednoczonych i Australii określa się jako etników. Nie tworzą oni zwartych grup terytorialnych, a co najwyżej lokalne skupiska w wielkich miastach);
W. Burszta (odwołując się do koncepcji T. H. Eriksena):
Miejskie mniejszości etniczne (etnicy w metropoliach)
ludy tubylcze (rdzenne, miejscowe, rodzime) - najczęściej eufemizm oznaczający pierwotnych mieszkańców danego terytorium, którzy współcześnie są pozbawieni większej władzy politycznej (np. Baskowie, Aborygeni australijscy)
protonarody - narody bez państwa, ludy silnie osadzone na danym terytorium
grupy etniczne w społeczeństwach pluralistycznych - pojęcie odnoszące się przede wszystkim do państw postkolonialnych, (np. Kenia, Indonezja, Jamajka);
E. Nowicka wskazała:
miejskie mniejszości etniczne (grupy imigrantów zamieszkujących wielkie metropolie świata zachodniego
etniczne mniejszości przygraniczne (grupy etniczne, które znalazły się na terytorium innego państwa nie z własnego wyboru, ale na skutek zmiany granic państwowych
regionalne grupy etniczne czasem określane jako zalążkowe narody (np. Kaszubi, Katalończycy, Okcytańczycy, Bretończycy. Cechą charakterystyczną takich grup jest znaczne wewnętrzne zróżnicowanie pomiędzy ich członkami pod względem akceptacji dążeń autonomicznych)
ludy tubylcze, rdzenne (określane dawniej jako „plemienne”, np. Aborygeni australijscy, dawne plemiona indiańskie)
Koncepcje powstania narodowości.
Podstawowe sposoby definiowania narodu
Rozumienie pojęcia naród można uporządkować zgodnie z ideą koncepcji obywatelskiej/państwowej (naród to zbiorowość ludzi posiadająca własne państwo, źródłem takiego ujęcia są czasy Rewolucji Francuskiej. Jednak z tego punktu widzenia Polacy przestali być narodem w okresie zaborów) oraz kulturowej/etnicznej (naród to zbiorowość ludzi, których łączą różne elementy kultury, zwłaszcza język i religia; jednak w tym ujęciu jednym narodem nie są np. Szwajcarzy, którzy posługują się kilkoma językami)
Elementem spajającym daną zbiorowość jest narodowa świadomość, wspólnota idei, łącząca wszystkie warstwy społeczne. Definiowanie narodu przez pryzmat narodowej świadomości ma charakter antropologiczny i taką antropologiczną definicję narodu zaproponował Benedict Anderson: „naród jest to wyobrażona wspólnota polityczna, wyobrażona jako nieuchronnie ograniczona i suwerenna”
Wspólnota narodowa musi być złączona określoną więzią. Zdaniem Andersona na przestrzeni wieków istniały trzy źródła więzi:
wspólnota religijna
monarchia dynastyczna
czas sakralny, święty (inna niż dziś koncepcja pojmowania czasu, a więc i świata; przyjęta jest średniowieczna koncepcja czasu sakralnego: coś,co istnialo od zawsze i zawsze się będzie spelniać; ten czas sakralny został w czasach nowożytnych wyparty przez naukową koncepcję czasu pustego i jednorodnego odmierzanego przez kalendarze)
czynniki wplywające na zanik dawnych więzi: od późnego średniowiecza wspólnoty narodowe zaczęły tracić na znaczeniu. Przyczyną tego zjawiska było odkrycie świata pozaeuropejskiego, co sprawiło, że dotychczasowe opozycje barbarzyńcy/cywilizowani, nabrały nowego znaczenia. Europa stała się wówczas jedną z wielu cywilizacji - niekoniecznie najlepszą; upadek monarchii dynastycznych (które w naturalny sposób organizowały wszystko wokół dostojnego centrum. Ludność nie była wówczas obywatelami, lecz poddanymi) oraz degradacja języka sakralnego (łaciny, która długo stanowiła medium, za pośrednictwem którego wyobrażane były wielkie wspólnoty przeszłości, jednak coraz większa ilość książek publikowanych w językach narodowych sprawiły, że uniwersalna wspólnota zintegrowana dzięki wspólnemu językowi sakralnemu podzieliła się terytorialnie, a różnice pomiędzy różnymi „kręgami kulturowymi” stały się wyraźniejsze)
Te trzy spoiwa zostały w ciągu ostatnich dwustu lat naruszone, świat uległ wyraźnej sekularyzacji, jednak ludziom potrzebne było nowe spoiwo. Stało się nim pojęcie narodu, rozumianego jako „wspólnota wyobrażona”.
Każdy nowożytny naród jest wspólnotą wewnętrznie zróżnicowaną terytorialnie i społecznie, a jednocześnie zintegrowaną wokół kilku podstawowych idei. Ideologia narodowa odwołuje się zazwyczaj do obiektywnych cech narodu, takich jak wspólne terytorium, zwane ojczyzną, często wspólny i jedyny dla tej grupy język, wspólne dziedzictwo kulturowe, doświadczenia historyczne i wspólnie budowane państwo lub co najmniej usilne dążenie do jego posiadania. Z drugiej strony ideologia ta opiera się również na elementach subiektywnych (silna świadomość przynależności do wspólnoty, odwoływanie się do tożsamej tradycji historycznej i kulturalnej, podzielanie tej samej wiary w narodową mitologię, przeświadczenie o wspólnym pochodzeniu)Te dwie sfery obiektywną i subiektywną bardzo trudno rozdzielić, w życiowej praktyce są one ze sobą integralnie złączone, a cechy pozornie obiektywne mogą nabrać subiektywnego charakteru, czasem prowadzącego do etnocentryzmu, ale też stanowiąc źródła narodowej tożsamości i głębokiego patriotyzmu.
Charakterystyczne dla nacjonalizmu, wg JP II, jest to, że uznaje tylko dobro własnego narodu i tylko do niego dąży, nie licząc się z prawami innych. Patriotyzm natomiast, jako miłość ojczyzny, przyznaje wszystkim innym narodom takie samo prawo jak własnemu, a zatem jest drogą do uporządkowania miłości społecznej. Granica pomiędzy nacjonalizmem a patriotyzmem jest czasem bardzo cienka. Jednak nie zmienia to faktu, że przywiązanie do kultury narodowej (które nie przybiera postaci skrajnych) jest zjawiskiem pozytywnym, wewnętrznie ubogacającym człowieka. I chociaż zdarza się czasami, że przywiązanie do tradycji rodzi obawy przed zamknięciem się w specyficznym zaklętym kręgu przeszłości, stwarza pozory niedostosowania do wciąż zmieniającego się świata, są to obawy uzasadnione.
Prawne i historyczne aspekty ochrony dziedzictwa narodowego.
Konstytucja: art. 5. i 6. - dotyczą ochrony Dziedzictwa Narodowego
ustawa o ochronie dóbr kultury (1962 r.); wedlug niej podzial na dobra kultury i zabytki (zabytki to te dobra kultury wpisane do rejestru zabytków)
XVI w. - odkrycie zabytków starożytnych; papież Leon X rekomenduje Rafaela Santi na konserwatora zabytków
Testament Zygmunta Augusta - wg którego w razie bezpotomnej śmierci jego sióstr jego kolekcja arrasów zostaje przekazana państwu
Bp. Marcin Szyszkowski - zlecil odnowę dziel w swoim Kościele (obrazy Biblią dla ubogich - powinny być czytelna i zadbane)
Jakub Przyluski - projekt regulacji na wypadek wojny (zdobywca ma chronić zdobycze o wartości kulturalnej)
1794 r. - otwarcie muzeum zabytków francuskich w Paryżu
dzialalność KEN oraz zalożenie biblioteki Zaluskich (pierwszej o charakterze narodowym)
1. „Muzeum Narodowe” - pamiątki - zalożone przez Izabelę Czaroryską
sytuacja w poszczególnych zaborach była zróżnicowana; jeżeli chodzi o rozwój myśli konserwatorskiej obecna ona była jedynie w Galicji, gdzie pozwalano na dbanie o narodowe dziedzictwo: przewracanie zabytków do stanu pierwotnego (dzięki temu nie rozebrano Barbakanu; restauracja Collegium Maius, Kościola Mariackiego)
Centralna Komisja Konserwatorska w Wiedniu (1853 r.) - dzięki jej dzialalności udalo się uratować w Galicji to co ważne dla polskiego dziedzictwa narodowego
Pod zaborem pruskim ratowano obiekty ważne tylko dla kultury niemieckiej (Gdańsk, Malbork)
W tym okresie pojawia się świadomość istnienia Zakopanego - odkrycie bogactwa Podhala; ochrona zintegrowana jednocześnie dziedzictwa naturalnego i kulturalnego
1918 r. - dekret o ochronie zabytków nalożony na wlaścicieli, użytkowników
1919 - 1924 r. - rozporządzenie dotyczy konserwacji zabytków
1932 r. - uchwala o ochronie zabytków pod ochroną państwa
1939 r. - ustawa o ochronie zabytków na wypadek wojny
straty powojenne większe od wojennych: brak zadbania, dewastacja (szczególnie brak zabezpieczeń na ziemiach odzyskanych)
konwencje Haskie z 50. lat - regulacja ochrony zabytków
Najważniejsze instytucje kultury.
Instytut A. Mickiewicza - rządowa instytucja kulturowa (propagowanie polskiej kultury)
Krakowski Instytut Książki (od 2004 r., promocja książki, czytelnictwa i popularyzacja kultury polskiej na świecie)
Narodowy Instytut Fryderyka Chopina (badania naukowe oraz popularyzacja wiedzy o Chopinie)
Międzynarodowe Centrum Kultury Kraków (ksztaltowanie odpowiedniej postawy wobec dziedzictwa narodowego)
Polski Instytut Sztuki Filmowej
Filmoteka Narodowa (1955 r.; katalogowanie i zabezpieczanie kopii filmowych)
Polskie Wydawnictwo Audiowizualne (rejestrowanie najważniejszych wydarzeń kulturalnych w kraju)
Narodowe Centrum Kultury Warszawa (propagowanie wydarzeń kulturalnych, informacja kulturalna)
Lista Światowego Dziedzictwa UNESCO.
1979 r. - Kraków: Stare Miasto, Stradom, Wzgórze Wawelskie; Auschwitz; Kopalnia Soli w Wieliczce; Bialowieża (dziś obiekt transgraniczny)
1980 r. - Warszawa: Stare Miasto (ze względu na autentyzm Stare Miasto w Warszawie nie spelnia kryteriów Listy Dziedzictwa UNESCO, jednak doceniono wagę odbudowy miejsca)
Zamość - przykład miasta renesansowego
Toruń - przykład miasta średniowiecznego
Malbork, Kalwaria Zebrzydowska, Hala Stulecia we Wroclawiu (pierwsze użycie konstrukcji żelbetowych)
2003 r. - Zespól drewnianych kościolów malopolski (Blizne, Lipnica Murowana, Haczów, Dębno Podhalańskie)
Kościoly Pokoju w Świdnicy i w Jaworze z XVII w. - mimo szybkiego procesu budowy i użycia nietrwalych materialów dwa z trzech ówcześnie wzniesionych Kościolów Pokoju stoją do dziś
Park Mużakowski (granica polsko-niemiecka)
Lista Pamięci Świata (dziedzictwo dokumentacyjne): tablice postulatów sierpniowych z '81, rękopis dziela Kopernika, Kodeks Supraski (księga przechowywana w Supraślu; teksty zapisane w języku staro-cerkiewno-slowiańskim cyrylicą; manuskrypt balkański z XI w.)
Dziedzictwo materialne (obecnie w Polsce nie ma jeszcze listy): mogą to być obrzędowe tańce, przepisy na regionalne potrawy, umiejętności związane z dawnym rzemioslem
Kultura w nauczaniu Kościoła
Defincija kultury w dokumentach Soboru Watykańskiego II: kulturą, w sensie ogólnym, oznacza się wszystko czym czlowiek doskonali i rozwija wielorakie uzdolnienia duchowe i cielesne; staa się drogą poznania i pracy poddać świat pod swoją wladzę; czyni bardziej ludzkim życie spoleczne tak w rodzinie, jak i w calej spoleczności państowej przez postęp obyczajów i instytucji; wreszcie w dzielach swoich w ciągu wieków wyraża, przekazuje i zachowuje wszelkie swoje doświadczenia duchowe aby sluzyly postępowi przyszlych pokoleń
W każdym zjawisku kulturowym zawiera się aspekt duchowy i materialny
Czlowiek dla czlowieka celem, a nie narzędziem
Kategorie kultury: związana z techniką (zaspokajanie naszych potrzeb bytowych: technologie, wiedza stosowana), spoleczna (role spoleczne, uklady, powiązania: prawo, państwo, wszelkie organizacje), sfera zjawisk transcenedentalnych (autoteliczność kultury: kultura duchowa - sztuka, filozofia, religia, ideologia)
Kultura regionalna
Zasób leksykalny polszczyzny w perspektywie historii kultury.
wyrazy rodzime
w polszczyźnie występuje niemal 1700 slów, które funkcjonują od czaśów praslowiańszczyzny; są to wyrazy opisujące życie codzienne i rzeczywistość przyrodniczo-geograficzną: góry, rzeki, zwierzęta, rośliny; określenia związane z przyrodą: wiatr, grzmieć; zjawiska życia spolecznego: plemię, wojewoda, posel; stosunki rodzinne i stopnie pokrewieństwa: mać przeksztalcona w matkę; cechy wyglądu i charakteru: chudy, tlusty, blady, dobry; życie duchowe; podstawowe czasowniki: być, mieć, chcieć, lubić
wyrazy zapożyczone
„(...) wyrazy zapożyczone są objawem i wynikiem wplywów postronnych na język polski, a pozostają w ścislej i przyczynowej zależności od obcowania Polaków z kulturą innych narodów” /Zenon Klemensiewicz/
drogi zapożyczeń: wojna, handel, kontakty kulturowe i naukowe
zapożyczenia z laciny (latynizmy) - terminologia chrześcijańska (za pośrednictwem starocerkiewnoslowiańskiego i czeskiego, misja Cyryla i Metodego): biskup, wigilia, parafia, klasztor, diabel; biblijne: manna, palma; slownictwo naukowe i terminologia specjalistyczna: profesor, polityk, religia, racja, celibat, inicjal, aktor, dokument, natura, kolor
zapożyczenia z greki - bakterie, centrum, chaos, prolog, filozof, teatr, scena, epos, epoka, krater, epizod
zapożyczenia z czeskiego - Wielkanoc, hańba (gańba), blagać, serce, wesele, wladać
zapożyczenia z niemieckiego: cech, ratusz, wójt, handel, mur, herb, kiermasz, rada, burmistrz
zapożyczenia z wloskiego: pomidor, kalafior, cytryna, marcepan, bankiet, gracja, poczta, bomba, tulipan, miniatura
zapożyczenia z tureckiego: bazar, chalwa, kawa, dywan, tytoń, kefir, tapczan, kajdany
zapożyczenia z języków rosyjskich: halas, hodować, rubież, chata, holota, wertepy
zapożyczenia z węgierskiego: giermek, hajduk, baca, juhas, hejnal, gazda, bryndza, cap, fujarka
zapożyczenia z francuskiego (XVIII w.) - portmonetka, fryzjer, dama, awangarda, biuro, biżuteria, balon, parasol, finanse, róż, krem
zapożyczenia z angielskiego (XIX w.) - befsztyk, bokser, dżentelmen, jacht; (okres międzywojenny) - bar, dżem, kort, mecz, rower, sport; (po II WŚ) - laser, radar, tonik, relaks, seria; (wspólcześnie) - grill, internet, komputer, sponsor, supermarket, lunch, talk-show oraz barbaryzmy
przyczyny zapożyczeń: kontakty kulturalne, gospodarcze, wojenne; pojawienie się czegoś, co w danym języku nie ma nazwy (wplyw cywilizacyjny); uznanie, że obcy wyraz jest bardziej odpowiedni niż rodzimy; brak rozwiniętych struktur gramatycznych i leksykalnych pozwalających na wyrażenie skomplikowanych zagadnień np. naukowych; okresowe mody
zastępniki zapożyczeń (np. poprzez metaforyzację)
neologizmy
Język jako bogactwo kulturowe doświadczeń |
|
Pochodzenie |
Przyklady |
Stereotypy narodowe |
Udawać Greka, wyjść po angielsku, francuski piesek, angielska flegma, cygański żywot |
Tradycja chrześcijańska |
Pożegnać się, przysięgać |
Dawna obyczajowość |
Częstować, uczta, niewiasta (nieznana, obca), nie wylewać za kolnierz |
Dawny system kar |
Postawić pod pręgierzem, wyciskać piętno, być kulą u nogi |
Tradycja rycersko-szlachecka |
Kruszyć o coś kopie, trafić w sedno (sedno - odcisk na skórze konia od uprzęży), wysadzić w siodla, puścić plazem (uderzyć szerszą stroną miecza), odslonić przylbicę |
Tradycja plebejska |
Tracić wątek, grubymi nićmi szyte, poznac się na farbowanych lisach, cienko prząść, wygarbować komuś skórę |
Kultura języka.
Znaczenie podmiotowe: kulturę języka pojmuje się jako określenie związanej z językiem części ogólnej kultury spoleczeństwa lub jednostki; obejmuje ona wówczas propedeutyczną wiedzę o języku, jego budowie, odmianach, historii i funkcjach, o jego roli w życiu spoleczeństwa i jednostki, wrażliwości na piękno i brzydotę, użycia wlaściwe i niewlaściwe (np. kwestia zachowań mailowych)
Znaczenie normatywne: kultura języka jest nazwą dziedziny myśli humanistycznej i dzialności poświęconej ksztaltowaniu kultury języka w znaczeniu podmiotowym
Kultura języka w ujęciu Andrzeja Markowskiego to: 1) umiejętność porpawnego mówienia i pisania, 2) prowadzenie dzialności w zakresie: poradnictwa językowego, upowszechniania wiedzy o języku, opisu norm językowych, 3) synonim postawy wobec języka osób, które tym językiem się poslugują, a cechuje je emocjonalny z nim związek oraz przede wszystkim znaczny stopień językowej świadomości, 4) nazwa dyscypliny naukowej (a szerzej typu myślenia humanistycznego), która wyksztalcila się jako rezultat zainteresowań językoznawców kwestiami normatywnymi w języku; taka definicja ma charakter metajęzykowy
Kryteria poprawności językowej: wewnątrzjęzykowe (funkcjonalność języka, zgodność z systemem), zewnątrzjęzykowe (kryterium narodowe, kryterium logiczne), uzus: charakterystyczny zwyczaj używania specyficznych form językowych nie traktowanych jako elementy niepoprawne
Skladniki kultury języka: poprawność językowa, sprawność językowa, etyka slowa (odpowiedzialność), estetyka slowa
Język
Kulturotwórcza rola języka: język i kultura są ze soba pokrewne, bo tych zjaiwsk uczymy się poprzez wychowanie. Bez języka nie ma kultury. Język to system znaków smiotycznych obejmujących kulturę
Podstawowy wyznacznik odmiany językowej: fakultatywność (język etniczny nie musi się rozpadać na odmiany środowiskowe); wyznacznik stylu: obligatoryjność (styl potoczny, artystyczny, oficjalny, urzędowy); stosunek odpowiednich stylów ulatwia komunikację w różnych kręgach, świadczy o obyciu, umiejętności odnalezienia się
Hipoteza Sapiro/Whorfa: mówi o związku między kulturą a językiem; język tworzy myślowe kategorie, które wyznaczają ludzkie rozumienie świata; świat ejst filtrowany poprzez tworzone przez język pryzmaty pojęciowe, a rutynowe i regularne używanie języka rodzi wzorce zachowań językowych, które są charakterystyczne dla danej kultury. Wzorce te, to światy myślowe
Fazy rozwoju języka: 1) język praindoeuropejski; 2) dialekty (odmiany) języka praindoeuropejskiego; 3) prajęzyki indoeuropejskich rodzin językowych; 4) uksztaltowanie językó indoeuropejskich; posluguje się nimi jedna trzecia ludności świata
Wyksztalcilo się z języków indoeuropejskich 12 rodzin językowych:
Języki tocharskie (zaginęly po VIII w.n.e.)
Języki irańskie (np. język owertyjski)
Języki indyjskie (np. wedyjski, hindi, urdu, cygański)
Języki
Języki anatolijskie (hetyckie)
Języki tracko-ormiańskie (w tym język staroormiański, w którym powstaly pierwsze teksty chrześcijańskie)
Języki greckie (dzielą się na: mykeński, klasyczny - eposy homeryckie, bizantyjski - 600 r. n.e. - 1452 r., turecki - 1453 r. - 1827 r., nowogrecki - po 1827 r., z którego powstal wspólczesny grecki)
Języki albańskie
Języki italskie - romańskie (dzielą się na dwa okresy: archaiczny - 8 w. p.n.e. i klasyczny); odmiany laciny: literacka (klasyczna) i ludowa
Języki romańskie (wloski, francuski, prowansalski, kataloński, hiszpański, portugalski, rumuński)
Języki celtyckie (galijski, brytyjski, irlandzko-szkocki)
Języki germańskie (wschodnie - dialekt gocki; zachodnie - niemiecki, holenderski, flamandzki; pólnocne - duński, szwedzki, norweski, islandzki, farerski - Wyspy Owcze)
Podzial funkcji językowych: poznawcza, fatyczna - nawiązywanie kontaktu; poetycka, ekspresywna - uczucia, emocje, impresywna - persfazyjna, wywieranie wplywu; metajęzykowa