1. TRADYCYJNE I WSPÓŁCZESNE ROZUMIENIE PRZEDMIOTU BADAŃ PSYCHOLOGII JAKO NAUKI.

W literaturze psychologicznej spotykamy różne stanowiska i poglądy dotyczące badań psychologicznych jako dyscypliny naukowej. Poszczególni autorzy różnie odpowiadają na pytanie jaka jest istota życia psychicznego, jakie są rodzaje zjawisk i procesów psychicznych, jakie czynniki powodują ich rozwój lub zaburzenie. Poglądy w tym zakresie zmieniały się wraz z rozwojem teoretycznym i metodologicznym psychologii jako nauki. Wyodrębnić można następujące stanowiska dotyczące przedmiotu badań psychologii.

1. Stanowisko przednaukowe - Psychologia jest nauką o duszy człowieka rozumianej jako byt nie materialny dany człowiekowi niezależnie od jego systemu nerwowego i nie poznawalny przy pomocy eksperymentu czy obserwacji.

2. Stanowisko psychologii asocjacyjnej (introspekcyjnej) - Psychologia jest nauką o zjawiskach psychicznych które pojawiają się w świadomości człowieka pod wpływem oddziaływania na jego zmysły bodźców z środowiska w wyniku tego oddziaływania w świadomości jednostki powstaje elementarne przeżycia psychiczne określane jako wrażenia (wzrokowe, smakowe, słuchowe itp.) nie wyjaśniano jednak w jaki sposób z tych elementarnych wrażeń powstają procesy psychiczne bardziej złożone jak myślenie, podejmowanie decyzji, motywacja, przetwarzanie informacji. Budzi też wątpliwość metoda którą stosowano do pomiaru zjawisk psychologicznych tak zwana introspekcja - osoba badana maiła jednocześnie przeżywać dany proces, obserwować go i opisywać.

3. Behawioryzm - przedstawiciele tego gatunku odrzucali koncepcje przedmiotu badań psychologii. W ujęciu psychologów asocjacyjnych stwierdzając że naukowa psychologia nie może zajmować się badaniem zjawisk psychicznych które powstają w świadomości człowieka ponieważ są subiektywne. Nie można ich obserwować, (mierzyć, porównywać). Dlatego psychologia powinna zajmować się badaniem (opisem) zachowań człowieka ponieważ poszczególne jego elementy są dostępne dla zewnętrznego obserwatora.

R = f (s) - dla zwierząt

Zachowanie zwierząt zależy od oddziaływujących na nie bodźców. Natomiast zachowanie człowieka zależy od dwóch czynników

• Sytuacji w której się znajduje,

• Osobowości.

R = f (s, o) - dla człowieka

R - reakcja ; s - sytuacja ; o - osobowość.

Człowiek nie posiada żadnych wrodzonych czynników zachowania, ale wszystkich czynności uczy się w toku życia osobniczego pod wpływem otrzymywanych bodźców (kar, nagród) zachowania nagradzane utrwalają się a karane zanikają.

Stanowisko Tadeusza Tomaszewskiego dotyczące przedmiotu badań psychologii. Zdaniem tego autora współczesna psychologia powinna zajmować się badaniem mechanizmów psychologicznych za pomocą których człowiek reaguje, dostosowuje swoje zachowanie do wymagań sytuacji w której się znajduje. Oznacza to, że przedmiotem psychologii jest regulacja stosunków człowiek - środowisko. Obydwa elementy tego układu wzajemnie na siebie oddziaływają „JA” ma określone potrzeby cielesne, dążę od ich realizacji ale jest to możliwe tylko w określonym środowisku (sytuacji). Środowisko często stwarza różne przeszkody dlatego jednostka ciągle musi zmieniać swoje zachowanie w taki sposób aby zamierzone cele zrealizować. Jest to możliwe w oparciu o mechanizmy psychologiczne (myślenie, przypominanie itp.).

2. PODSTAWOWY PROBLEM WSPÓŁCZESNEJ PSYCHOLOGII W UJĘCIU T.TOMASZEWSKIEGO.

Zdaniem tego autora współczesna psychologia powinna zajmować się badaniem mechanizmów psychologicznych za pomocą których człowiek reaguje, dostosowuje swoje zachowanie do wymagań sytuacji w której się znajduje. Oznacza to, że przedmiotem psychologii jest regulacja stosunków człowiek - środowisko. Obydwa elementy tego układu wzajemnie na siebie oddziaływają „JA” ma określone potrzeby cielesne, dążę od ich realizacji ale jest to możliwe tylko w określonym środowisku (sytuacji). Środowisko często stwarza różne przeszkody dlatego jednostka ciągle musi zmieniać swoje zachowanie w taki sposób aby zamierzone cele zrealizować. Jest to możliwe w oparciu o mechanizmy psychologiczne (myślenie, przypominanie itp.).

3.STRUKTURA ŻYCIA PSYCHICZNEGO CZŁOWIEKA.

Czynności intelektualne charakterystyczne tylko dla człowieka które umożliwiają mu zrozumienie zależności (relacji) jakie występują pomiędzy elementami danej sytuacji i na tej podstawie programowanie dalszych działań.

Układ siatkowy oddziela procesy intelektualne od emocji i w przypadku gdy jest on zbyt „szczelny” może dojść do przypadku gdy człowiek bardzo sprawny intelektualnie nie posiada emocji np. nie potrafi współczuć, nie zna litości itp.

C.U.N. - centralny układ nerwowy,

K.M - kora mózgowa,

O.P - ośrodki podkorowe (pień mózgu)

R.K - Rdzeń kręgowy

Podbudową anatomiczno - fizyczną życia psychicznego człowieka jest system nerwowy a zwłaszcza tak zwany centralny (ośrodkowy) układ nerwowy. Jest on strukturalnie i funkcjonalnie zróżnicowany. Oznacza to że, na poszczególnych jego piętrach powstają określone przeżycia i procesy psychiczne. Wyróżnić można następujące rodzaje zależności pomiędzy funkcjonowaniem systemu nerwowego człowieka a przeżywanymi procesami psychicznymi.

Wyróżnić można następujące rodzaje zjawisk psychicznych:

1. Psychiczne procesy poznawcze; wrażenia, spostrzeżenia, wyobrażenia, uwaga, pamięć, myślenie - umożliwiają one poznawanie otaczającej rzeczywistości czyli odbiór informacji, przechowywanie informacji w świadomości, odtwarzanie w sytuacji, kiedy nam są potrzebne oraz wytwarzanie nowych informacji.

Poznajemy otaczające zjawiska, przedmioty, sytuacje w różnych poziomach:

• za pomocą zmysłów (wzrok, słuch, itp.) odzwierciedlamy zewnętrzne cechy przedmiotów i zjawisk. Wiedza ta umożliwia elementarną orientację w otaczającej nas sytuacji, środowisko nie wystarcza jednak ażebyśmy mogli ją zmienić i dostosować do własnych potrzeb,

• za pomocą intelektu (umysłu) rozumiemy zależność, związki, relacje jakie występują w danej sytuacji i w oparciu o tą wiedzę możemy przekształcać zastaną sytuację, dostosować do własnych potrzeb.

2. Procesy emocjonalno - motywacyjne. ]

W skład tej grupy wchodzą procesy:

• emocje (gniew, zazdrość, zadowolenie),

• uczucia (przyjaźń, miłość),

• motywacje,

• decyzje.

3. Osobowość rozumiana jako centralny system psychicznej regulacji zachowania człowieka.

4. WRAŻENIA - PROCES DOZNAWANIA WRAŻEŃ PRZEZ CZŁOWIEKA,

RODZAJE, CECHY.

Wrażenie - jest elementarnym zjawiskiem psychicznym, powstającym w mózgu w wyniku oddziaływania przedmiotów i zjawisk na zakończenie nerwowe w narządach zmysłowych (receptory). Wrażenie jest odzwierciedleniem w świadomości cech poszczególnych przedmiotów, barw, dźwięków, smaków itp.

Wrażenia ogólne otrzymujemy poprzez zakończenia nerwowe rozsiane w skórze i wewnątrz organizmu i obejmują wrażenia dotyku, ucisku, stawowe, mięśniowe, temperaturowe i bólu.

Wrażenia zmysłowe albo sensoryczne otrzymujemy od specjalnie do tego celu ukształtowanych narządów, jak oko, ucho, język, nos i skóra.

Rodzaje wrażeń:

Wrażenia wzrokowe - Wzrok wyróżnia się spośród innych zmysłów w dziedzinie poznawania świata. W miarę rozwoju wzrok uzyskuje wyjątkowo uprzywilejowane stanowisko w procesach poznawania i dostarcza on głównej masy danych zmysłowych, potrzebnych nam do znajomości przedmiotu. Wśród danych tych znajdują się takie, jak wielkość, barwa, kształt i stosunki przestrzenne. Wszystkie zjawiska, których dostrzec nie możemy, gdyż nie mamy odpowiednich analizatorów, staramy się za pomocą przyrządów ujawnić w taki sposób, który by pozwalał stwierdzić obecność tych zjawisk okiem.

Wrażenia słuchowe - ucho nasze reaguje na drgania o częstotliwości 16-20000 Hz. Granica słyszalności jest różna u różnych jednostek, obniża się ona z wiekiem. Dzieci słyszą jeszcze dźwięki o częstotliwości 22 kHz, u ludzi starszych granica ta obniża się do 15 kHz. Znaczenie dźwięku jest bardzo duże. Dzięki niemu komunikujemy się z innymi ludźmi mową, otrzymujemy wiele różnych sygnałów dźwiękowych, możemy zachwycać się muzyką.

Wrażenia węchowe i smakowe - Narządy węchu stanowią zakończenia nerwu węchowego w błonie śluzowej nosa. Informują one o obecności w powietrzu różnych ciał lotnych, cząstek rozpylonych w powietrzu substancji. Węch człowieka jest rozwinięty na ogół słabo w porównaniu do węchu zwierząt, mimo to ma wysoki stopień doskonałości. Potrafimy rozróżniać znaczną ilość rozmaitych zapachów i wykrywać bardzo drobne cząstki substancji. Węch człowieka ma życiowe znaczenie. Wrażenia węchowe są silni zabarwione uczuciowo (są przyjemne lub przykre)

Wrażenia węchowe mają duży udział w tworzeniu się wrażeń smakowych. Narządem wrażeń smakowych są zakończenia nerwowe umieszczone na powierzchni języka, na podniebieniu, na wewnętrznej tylnej powierzchni policzków. Wrażenia smakowe ze względu na jakość dzielą się na cztery grupy: słodkie, kwaśne, gorzkie i słone. Wszystkie inne wrażenia smakowe powstają ze zmieszania tych czterech zasadniczych w różnych proporcjach oraz na współdziałaniu wrażeń węchowych, a częściowo i dotykowych.

Wrażenia skórne - zakończenia nerwowe rozmieszczone w skórze dostarczają wrażeń trzech rodzajów: dotyku, ciepła i zimna (temperatury) i bólu. Dla każdego rodzaju służą inne zakończenia nerwowe. Wrażeniom bólu towarzyszą odpowiednie przeżycia uczuciowe.

Wrażenia mięśniowo ruchowe - zwane inaczej kinetycznymi, pochodzą od zakończeń nerwowych, znajdujących się w mięśniach, ścięgnach i na powierzchni stawów. Donoszą one o skurczach mięśni i zmianach położenia naszych stawów. Dzięki nim wiemy, czy nasz ręka jest wyprostowana czy zgięta. Wrażenia ruchowe odgrywają bardzo ważną rolę przy poznawaniu przedmiotów.

Wrażenia równowagi - pochodzą od zakończeń nerwowych, znajdujących się w uchu wewnętrznym i informują o położeniu naszego ciała. Ma to szczególne znaczenie przy poruszaniu się (piloci, praca nurków, zawody budowlane)

Wrażenia ustrojowe - pochodzą od zakończeń nerwowych, znajdujących się w ściankach rozmaitych narządów wewnętrznych, jak przełyk, żołądek, jelita, naczynia krwionośne itp. Do wrażeń tych należą odczucie głodu, pragnienia, sytości, bólu w narządach, duszności itp.

W każdym wrażeniu można wyróżnić trzy cechy: jakość, siłę lub intensywność i czas trwania.

Jakością - nazywamy podstawową właściwość różniącą jedne wrażenie od innych np. istnieją różnice jakości wrażeń, pochodzących czy dostarczonych przez jeden analizator. Różną jakość mają różne barwy lub różne tony. Jeszcze drobniejsze różnice jakości zachodzą np. między odcieniami tej samej barwy.

Intensywnością - lub siłą wrażenia nazywamy różny stopień nasilenia, występujący przy wrażeniach o tej samej jakości np. taki sam ton może dźwięczeć ciszej głośniej, taka sama barwa może mieć większe lub mniejsze nasycenie.

5. TYPOLOGIE TEMPERAMENTALNE.

Typologie tmperamentalne - istnieją w psychologii próby poklasyfikowania ludzi w określone grupy, typy ze względu na podobieństw cech fizycznych (budowy), systemu nerwowego oraz podobne działanie systemu endokrynologicznego (hormonalnego). Na tym tle powstały tak zwane typologie temperamentalne: Typologia Hipokratesa - autor ten wyodrębniał następujące typy temperamentu:

Choleryk - charakteryzuje go znaczna szybkość powstawania różnych stanów emocjonalnych pozytywnych i negatywnych (lęk, gniew, radość, smutek), przeżywane emocje często mają charakter afektu, czyli silnego wzburzenia które ogranicza kontrolę zachowania ze strony świadomości. Emocje jego jednak jakkolwiek silne są krótkotrwałe i szybko przemijają. Choleryk ma tendencje do narzucania własnych opinii, poglądów, przekonań innym osobom. W grupie często przejmuje funkcje kierownicze i ma tendencje do dominacji. Charakteryzuje go obniżony poziom lęku i łatwość podejmowania decyzji co predysponuje go do pełnienia funkcji przywódczych, kierowniczych. W przypadku napotykanego oporu staje się wybuchowy, rozdrażniony, agresywny.

Sangwinik - charakteryzuje go labilność, zmienność emocjonalna, od radości , uśmiechu przechodzi w stan apatyczności i smutku bez zewnętrznych powodów. Stosunkowo łatwo przyjmuje zadania do realizacji, ale pierwsze napotykane trudności i niepowodzenia dezorganizują jego zachowanie, wykazuje tendencje do wycofywania się z sytuacji zadaniowej albo poszukuje łatwiejszego sposobu osiągnięcia celu. Stosunkowo łatwo funkcjonuje w sytuacji ekspozycji społecznej. Jego ogólne nastawienie określamy do ludzi. Łatwo również przystosowują się do nowego środowiska. Brak im jednak konsekwencji i uporu w realizacji zadań.

Flegmatyk - powolny w działaniu prawie nie ujawnia przeżywanych emocji zadania przyjmuje do realizacji niechętnie, ale charakteryzuje go konsekwencja i upór w ich realizacji, mimo niepowodzeń i trudności potrafi koncentrować się na zadaniu i dąży do jego realizacji. Bardzo trudno przystosowuje się do środowiska i nie lubi towarzystwa. Jego ogólne nastawienie jest „od ludzi” zwłaszcza, gdy jest oceniany i sprawdzany.

Melancholicy - są to osoby o słabym typie systemu nerwowego, emocje narastają u nich powoli, są jednak głębokie i długotrwałe, wykazuje tendencje do wykazywania negatywnych stanów emocjonalnych (zaleganie). Jego stosunek do własnego rozwoju i przyszłości jest raczej pesymistyczny. Swój pesymizm często wnosi do grupy np. pracowniczej stwarzając atmosferę zagrożenia i lęku.

6. POTRZEBY - ICH RODZAJE I WPŁYW NA ZACHOWANIE CZŁOWIEKA.

Stanowisko minimalistyczne - potrzebą dla człowieka jest tylko to, co jest niezbędne dla utrzymania jego egzystencji i w tym rozumieniu potrzeby dotyczą biologicznych funkcji są wspólne dla wszystkich i mają charakter gatunkowy.

Stanowisko maksymalistyczne - potrzebą dla człowieka jest wszystko to co jest odczuwane jako jego brak. W tym rozumieniu potrzeby mają charakter indywidualny i dotyczą funkcjonowania psychologicznego i społecznego.

KLASYFIKACJA POTRZEB ABRACHAMA MASLOWA

1. Potrzeby fizjologiczne - pokarmu, tlenu, snu, wypoczynku, seksualne, dotyczą one biologicznego funkcjonowania organizmu jednostki. Ich zaspokojenie warunkuje egzystencję. Jeżeli istnieje znaczne prawdopodobieństwo nie zaspokojenia tych potrzeb to wówczas pojawia się zachowanie i czynności nie kontrolowane, nie regulowane normami moralnymi, etycznymi.

2. Potrzeby bezpieczeństwa w sensie fizycznym (uniknięcie bólu, zranienia), oraz w sensie społecznym (posiadanie stałego miejsca zamieszkania, akceptacji). Podstawowy poziom bezpieczeństwa kształtuje się we wczesnych fazach rozwoju (1-4 lat) w bezpośrednim kontakcie z matką. Ten bezpośredni kontakt fizyczny (obejmowanie, przytulanie) daje mu poczucie bezpieczeństwa. Ponadto w relacji z matką dziecko uczy się tak zwanej ekspresji emocjonalnej, czyli wyrażania emocji, lęku, gniewu, radości zgodnie z normami etycznymi i społecznymi. Te doświadczenia przenosi dziecko na relacje z innymi osobami (w późniejszych okresach życia).

3. Potrzeby afiliacji (miłości, wzajemności). W skład tej grupy wchodzi również potrzeba doznawania pozytywnych emocji ze strony innych osób oraz potrzeba przynależności do grup społecznych, organizacji czy stowarzyszeń.

4. Potrzeba szacunku, uznania dla własnej osoby. Chodzi tu o akceptację samego siebie, swoich cech dyspozycji, atrakcyjności społecznej. Akceptacja swojego „ja realnego” jest zdaniem Maslowa podstawowym warunkiem zdrowia psychicznego. Brak akceptacji „swojego ja” może przejawić się w formie tak zwanego transwestytyzmu bądź też transseksualizmu. Oczekujemy również od innych osób szacunku dla naszej pracy uzdolnień, kwalifikacji. Pozytywna ocena naszej osoby ze strony innych daje nam poczucie tak zwanej mocy społecznej (możliwości wpływania na zachowanie innych osób). Potrzeba ta może być realizowana w formie nagród wyróżnień, pozytywnych postaw. Brak zaspokojenia powoduje stan wewnętrznego napięcia, dyskomfort wewnętrzny (psychiczny) i tendencje do opuszczenia grupy w której ta potrzeba nie jest realizowana. Niektóre osoby mają podwyższony poziom na aprobatę społeczną, ciągle oczekują od innych przejawów akceptacji, często są to osoby o zaniżonej samoocenie.

5. Potrzeby samorealizacji (samo urzeczywistnienia). Zaspokojenie tej potrzeby decyduje zdaniem autora o indywidualnym, osobistym rozwoju. Każdy człowiek ma potencjalne możliwości indywidualnego rozwoju w postaci zdolności, kwalifikacji zawodowych, atrakcyjności fizycznej i społecznej. Potrzeba ta jest realizowana jeżeli jednostka wykonuje swoje czynności zawodowe i pełni role społeczne zgodnie z posiadanymi predyspozycjami realizacja tej potrzeby może zostać zablokowana zarówno przez środowisko w którym funkcjonuje jednostka, bądź też własne zaniedbania lub brak motywacji do dalszego rozwoju.

6. Potrzeby poznawania i rozumienia otaczających zjawisk przyrodniczych i społecznych.

7. Potrzeby estetyczne - tworzenia, piękna i przeżywania piękna.

Powyższe grupy potrzeb stanowią układ hierarchiczny to znaczy muszą być zaspokojone potrzeby niższego rzędu, z żeby pojawiły się potrzeby wyższe. Pewna rozbieżność między potrzebami odczuwanymi a zaspokajanymi jest korzystna dla jednostki, ponieważ motywuje ją do dalszego działania i aktywności.

7. MYŚLENIE JAKO PROCES PRZETWARZANIA I INTEGRACJI INFORMACJI.

Psychologiczna problematyka myślenia jest złożona i rozległa mimo licznych badań i obserwacji wiele szczegółowych zagadnień dotyczących istoty myślenia, jego struktury, różnic indywidualnych w zakresie efektywności tego procesu wymaga dalszych wyjaśnień i analiz.

Przede wszystkim samo pojęcie „myślenie” jest różnie definiowane przez poszczególnych autorów. Trudność w jednoznacznej odpowiedzi na pytanie jaka jest istota tego procesu wynika z jego złożoności. Z jednej strony proces myślenia jest podstawą bardzo złożonych czynności takich jak : projektowanie, konstruowanie, przewidywanie, ocenianie. Z drugiej strony myślenie jest obecne
w czynnościach stosunkowo prostych np. z zakresu codziennej obsługi : golenie.

Wyróżnia się dwa rodzaje myślenia jako procesu :

1/ myślenie asocjacyjne (skojarzeniowe) - jest to strumień myśli ciągle obecnych w naszej świadomości. Treść tego myślenia dotyczy aktualnej sytuacji, w której jednostka się znajduje i zmienia się wraz ze zmianą tej sytuacji.

2/ myślenie jako czynność naszego umysłu, rozumu skierowana na rozwiązywanie różnych problemów, zadań, sytuacji trudnych.

Definicja wg. Józefa Kozieleckiego :

„Myślenie to wewnętrzny proces psychiczny, który polega na przetwarzaniu posiadanych przez jednostkę informacji, produkowaniu nowych informacji i integracji (połączeniu) tych nowo wytworzonych informacji w klasy, systemy, zbiory informacji”

W tak rozumianym procesie myślenia wyróżnić można następujące elementy składowe:

1. informacje jakie posiada jednostka o przedmiotach, zjawiskach, zachowaniach innych ludzi są zawarte w naszych spostrzeżeniach, wyobrażeniach, pojęciach, zapamiętanych definicjach, twierdzeniach czy wzorach. Stanowią one materiał myślenia, który na dalszych etapach tego procesu będzie ujmowany w innych niż dotychczas zależnościach, relacjach, związkach,

2. operacje umysłowe takie jak: analiza, synteza, porównywanie, klasyfikacja, wnioskowanie dedukcyjne, wnioskowanie indukcyjne, abstrahowanie, za pomocą których przetwarzamy posiadane informacje,

reguły myślenia - są to różne sposoby, metody czy wzory, które określają kolejność wykonywania poszczególnych operacji umysłowych np. w zadaniu matematycznym materiałem myślenia są znaki, liczby, symbole; operacjami umysłowymi są dodawanie, mnożenie, a regułami myślenia są wzory matematyczne, które określają kolejność wykonywania poszczególnych działań.

8. WYOBRAŻENIA ,RODZAJE WYOBRAŻEŃ I ICH ROLA W PROCESIE UCZENIA SIĘ SZKOLNEGO.

Myślenie jest czynnością umysłową, polegającą na dokonywaniu operacji umysłowych na informacjach zawartych w spostrzeżeniach, wyobrażeniach i pojęciach zgodnie z określonymi regułami w celu rozwiązania problemu, lub wytworzenia czegoś.

Wyobrażenia - (obrazy pamięciowe) , które w przeciwieństwie do wrażeń i spostrzeżeń, mogą występować w świadomości niezależnie od bezpośredniej obecności ich przedmiotu, na podstawie śladów dawniejszych spostrzeżeń. Wyobrażenia dzielą się na:

• Odtwórcze - umysłowe reprezentacje przedmiotów, które już widzieliśmy.

• Wytwórcze - umysłowe reprezentacje przedmiotów, które nigdy wcześniej nie widzieliśmy.

W procesie uczenia wyobrażenia odgrywają ważną rolę. Przy powtarzaniu już wcześniej poznanego materiału ujawniają się wrażenia odtwórcze, natomiast gdy uczeń przyswaja nowy (dla niego) materiał ujawniają oba rodzaje wrażeń, przy czym wytwórcze stanowią większość.

9.PAMIĘĆ BEZPOŚREDNIA STM A PAMIĘĆ DŁUGOTRWAŁA LTM.

Współczesna psychologia wyodrębnia dwa podstawowe magazyny pamięciowe w których przechowujemy zapamiętane informacje.

1. Krótkotrwała (bezpośrednia) S.T.M. - charakteryzuje się ograniczoną pojemnością oraz ograniczonym czasem przechowywania.

2. Długotrwała (odroczona) L.T.M. - charakteryzuje się nieograniczoną pojemnością i czasem przechowywania informacji.

S.T.M. - schock time memory 7 ± 2 jednostki pojemności informacji, ograniczenia to pojemność i czas do 15s.

L.T.M. - long time memory - pamięć bez ograniczeń.

Dowodem na istnienie powyższych magazynów pamięci jest eksperyment, swobodnego przypominania przykładowo listę piętnastu słów prezentujemy badanej osobie, jej zadaniem jest odtworzenie tej listy bezpośrednio po prezentacji w dowolnym porządku. Okazuje się że, najlepiej odtwarzane są pierwsze i ostatnie słowa z tej listy. Ponieważ w tej sytuacji działają dwa efekty pamięciowe, efekt pierwszeństwa i efekt świeżości. Efekt świeżości dotyczy ostatnich słów z listy które są odtwarzane z S.T.M. zezwala na to pojemność i czas. Natomiast pierwsze słowa nie mogą być odtwarzane z S.T.M.-u, przyjmujemy zatem że, zdążyły się zakodować w L.T.M. -ie i stamtąd były odtwarzane.

Model pamięci Atkinsona:

10. POSTAWY - STRUKTURA I MOŻLIWOŚCI KSZTAŁTOWANIA.

Problematyka postaw stanowi istotne zagadnienie z zakresu współczesnej psychologii społecznej. Ma przede wszystkim praktyczne znaczenie, znając postawy człowieka, możemy przewidywać jego zachowania wobec przedmiotów, sytuacji, ludzi i instytucji. Istnieją znaczne różnice wśród autorów co do istoty tej dyspozycji psychicznej. Stąd też w literaturze spotykamy różne definicje postawy np.:

Według Allporta - postawa jest to stan neuro - psychicznej gotowości jednostki ukształtowany w toku życia osobniczego, warunkujący zachowanie jednostki w stosunku do wszystkich przedmiotów, sytuacji z którymi się jednostka kontaktuje. Oznacza to że istotę postawy jest zachowanie w stosunku do otaczających jednostkę ludzi, sytuacji, przedmiotów, poglądów.

Nieco inaczej ujmuje tę dyspozycję psychiczną Thurston stwierdzając, że istotą postawy jest stosunek emocjonalny jednostki wobec przedmiotu postawy. Może być on pozytywny bądź negatywny.

W polskiej psychologii społecznej przyjęto definicję postawy (strukturalna koncepcja postawy) opracowaną przez Stefana Nowaka.

Postawą człowieka wobec określonego przedmiotu jest jego ogół względnie trwałych dyspozycji do ocenianego przedmiotu i emocjonalnie na niego reagowania oraz ogół jego trwałych przekonań o naturze i właściwościach tego przedmiotu i względnie trwałych dyspozycji do zachowania się wobec tego przedmiotu.

CZ - człowiek.

KP - komponent poznawczy,

KE - komponent emocjonalny,

Z - zachowanie wobec przedmiotu, postawy. Wyróżnia się zachowania czynnościowe ZC i werbalne W.

Jego zdaniem postawa jako dyspozycja psychiczna obejmuje trzy następujące komponenty jako elementy strukturalne:

1. KP - jest to wiedza o przedmiocie (postawie) uzyskana w drodze obserwacji, bezpośrednich kontaktów bądź od osób trzecich. W przypadku tej wiedzy od osób trzecich należy ocenić ich wiarygodność.

2. KE - komponent emocjonalny - na podstawie wiedzy o przedmiocie (postawie) kształtuje się u jednostki stosunek emocjonalny wobec niego. Może on być pozytywny, negatywny lub obojętny. Zarówno emocje pozytywne jak i negatywne są stopniowalne od skrajnie pozytywnego do skrajnie negatywnego.

3. Komponent behawiorystyczny - zachowanie może mieć charakter czynnościowy, moralny, bądź też werbalny (wypowiadanie opinii, ocen).

Autorzy zwracają uwagę na zjawisko rozbieżności między zachowaniami czynnościowymi realnymi a wypowiadanymi opiniami na temat przedmiotu (postawy). Równie istotna jest tzw. dezintegracja postawy, kiedy istnieje sprzeczność pomiędzy poszczególnymi komponentami.

11 .FAZY ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW.

W procesie rozwiązywania problemów wyróżnić można następujące etapy :

1/ dostrzeżenie problemu - polega ono na uświadomieniu sobie, że posiadane umiejętności czy wiadomości nie wystarczają ażebyśmy stosując je rozwiązali daną sytuację. Powoduje to stan wewnętrznego napięcia ale nasilenie stresu jest stosunkowo korzystne, motywuje do podejmowania prób rozwiązania,

2/ analiza sytuacji problemowej - w fazie tej powinniśmy ustalić jakie informacje zawarte w danym zadaniu mogą być wykorzystane do jego rozwiązania . Należy tu określić jakie umiejętności przez nas posiadane będą mogły być wykorzystane w procesie rozwiązywania problemu. Ponadto powinniśmy w sposób jasny, jednoznaczny określić czego chcemy,

3/ wytwarzanie pomysłów rozwiązania problemu czyli produkowanie pomysłów, hipotez, przypuszczeń i jak rozwiązać daną sytuację.

4/ weryfikacja czyli sprawdzenie wytworzonych pomysłów i próba ostatecznego rozwiązania problemów.

12.POJĘCIE I STRUKTURA OSOBOWOŚCI.

OSOBOWOŚĆ - jako zbiór niezależnych autonomicznych cech psychicznych.

Część autorów (psychologów) reprezentuje pogląd, że osobowość człowieka możemy scharakteryzować, opisać za pomocą kategorii cech psychicznych.

Cecha psychiczna rozumiana jest jako względnie stały sposób reagowania jednostki na określone bodźce (ludzi, sytuacje), oznacza to, że mimo znacznych różnic w zachowaniu jednostki obserwujemy pewną stałość, powtarzalność, niezmienność uwarunkowaną cechami psychicznymi. Zwolennicy tego poglądu przyjmują, że cechy osobowościowe uwarunkowane są genetycznie i przekazywane w drodze dziedziczenia z pokolenia na pokolenie. Oznacza to, że cech tych nie można kształtować pod wpływem rodziny, szkoły ponad poziom wyznaczony materiałem genetycznym.

Według Allporta osobowość jest to zbiór wszystkich cech psychicznych oraz sposobów zachowania się jednostki, które różnią ją od innych ludzi, warunkują sposób jej egzystowania do wymagań środowiska społecznego i przyrodniczego. W skład tak rozumianej osobowości wchodzą takie cechy jak: temperament, postawy, zainteresowania, potrzeby, cechy charakterologiczne, zdolności, obraz samego siebie, inteligencja, skłonności patologiczne.

Powyższa koncepcja osobowości umożliwia rozpoznanie różnic indywidualnych jakie występują między ludźmi w zakresie wymienionych cech osobowościowych. Możemy również opierając się na wynikach badań określić predyspozycje jednostki do wykonywania określonych czynności zawodowych bądź pełnienia określonych ról społecznych.

Nie wyjaśnia czy istnieje zależność pomiędzy poszczególnymi cechami osobowościowymi, raczej traktuje je jako niezależne od siebie (autonomiczne). Spotyka się to z krytyką współczesnych autorów stwierdzających, że osobowość jest systemem regulacji zachowania jednostki składającym się z wielu podsystemów z sobą współzależnych.

13.RODZAJE SYTUACJI TRUDNYCH.

Wg. Janusza Reykowsiego należy wziąć pod uwagę następujące czynniki żeby stwierdzić, czy sytuacja jest trudna dla jednostki:

1. stopień trudności zadania które jednostka podejmuje,

2. możliwości fizyczne i intelektualne jednostki w zakresie realizacji tych zadań,

3. warunki zewnętrzne, w których przebiega realizacja zadań.

Jeżeli zadania przekraczają możliwości jednostki fizycznie, psychicznie bądź ich realizacja odbywa się w warunkach ekstremalnych to wówczas mówimy, że jednostka znajduje się w sytuacji trudnej.

Wyżej wymieniony autor wyodrębnia następujące sytuacje trudne:

1. ZAGROŻENIE - jest to sytuacja, w której istnieje znaczne prawdopodobieństwo utraty cennych wartości materialnych, moralnych itp.

2. PRZECIĄŻENIA - jest to sytuacja w której jednostka realizuje zadanie na granicy swoich możliwości fizycznych i psychicznych. Powoduje to stan zmęczenia, znużenia oraz tendencję do opuszczania sytuacji, nawet gdy cel nie został osiągnięty.

3. ZAKŁÓCENIA - w toku wykonywania różnych czynności pojawiają się w sposób nieoczekiwany różne przeszkody, bariery, które utrudniają lub uniemożliwiają kontynuowanie czynności. Przeszkody te mogą mieć charakter fizyczny, bądź psychiczny (intelektualny) np. brak informacji. Zakłócenie może być również spowodowane koniecznością wykonania zadania w czasie krótszym niż uprzednio planowano.

4. DEPRYWACJE - są to sytuacje, w których jednostka ma znaczne ograniczone możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb. Wyróżnia się tzw:

• Deprywację fizyczną - brak pokarmu snu, wypoczynku.

• Deprywację sensoryczną - która polega na znacznym ograniczeniu bodźców do systemu nerwowego, co może powodować zmiany w świadomości (halucynacje).

• Deprywację emocjonalna - zerwanie więzi matki z dzieckiem we wczesnych fazach jego rozwoju, może to spowodować trwały brak poczucia bezpieczeństwa, nieumiejętność wyrażenia emocji, kontaktowania się z ludźmi.

14. ZDOLNOŚCI - POJĘCIE .GENEZA, STRUKTURA.

Zdolności - pojęcie strukturalne oraz wpływ na zachowanie jednostki. Problematyka zdolności budzi wśród psychologów wiele kontrowersji i dyskusji, zróżnicowane są stanowiska co do genezy zdolności ich rodzajów oraz możliwości ich rozwoju w toku życia osobniczego poprzez oddziaływanie szkoły, nauczyciela oraz własną aktywność (ćwiczenie, trening). Problematyka ta ma nie tylko znaczenie teoretyczne ale przede wszystkim praktyczne. Zdolności powinny stanowić kryterium selekcji społecznej. Stanowią one również ważny czynnik decydujący sukcesie bądź niepowodzeniu życiowym.

Pojęcie zdolności funkcjonuje również w języku potocznym np. mówimy „ten człowiek zdolny jest do” tzn. może w określony sposób zachować się albo wykonać jakąś czynność bez uprzedniego uczenia się. Poziom zdolności oceniamy również na podstawie obserwacji sposobu wykonywania różnych czynności np. bez wysiłku, na wysokim poziomie sprawności. Mówimy również, że uczeń jest zdolny ale tych zdolności nie potrafił rozwinąć. Chcemy przez to stwierdzić, że dla pełnego rozwoju zdolności nie wystarcza tylko biologiczne wyposażenie. Muszą one być trenowane, rozwijane poprzez wpływ zewnętrzny (nauczyciela, szkołę, własną aktywność).

Według Zbigniewa Pietrasińskiego zdolności są to takie różnice między ludźmi, które powodują, że w tych samych warunkach zewnętrznych przy jednakowej motywacji i jednakowym uprzednim ćwiczeniu osiągają oni nie jednakowe rezultaty w zakresie wykonywania różnych czynności, bądź ich uczenia się.

GENEZA ZDOLNOŚCI

Wyróżnia się dwa podstawowe stanowiska co do genezy zdolności (Przyczyn) :

1. Stanowisko biologiczne - stwierdza, że zdolności są biologiczną funkcją naszego organizmu, że zostają przekazane w materiale genetycznym i dziedziczone z pokolenia na pokolenie. Jest to coś co tkwi w człowieku zanim podejmie on jakąkolwiek działalność (aktywność) kierunek i pułap ich rozwoju jest ściśle określony materiałem genetycznym. Dlatego po osiągnięciu górnego pułapu dalszy rozwój jest prawie niemożliwy.

Stosowano następujące metody dla poparcia tezy o biologicznym (genetycznym) pochodzeniu zdolności:

1. Metoda genealogiczna - polega na poszukiwaniu w kolejnych pokoleniach danej rodziny osób posiadających określone uzdolnienia (np. rodziny Bahów, Strausów, Kossaków).

2. Metoda analizy bliźniąt jednojajowych (monozygotycznych). Są one identyczne pod względem wyposażenia genetycznego. Oblicza się współczynnik korelacji pomiędzy poziomem zdolności obydwojga bliźniąt.

STRUKTURA ZDOLNOŚCI

W literaturze psychologicznej spotykamy różne propozycje dotyczące struktury zdolności (ich rodzajów) np.:

I. Dwuczynnikowa koncepcja zdolności Gordona Spearman'a

Autor ten wyodrębnił dwa rodzaje zdolności określając je jako czynniki.

a) Czynnik g - ogólny rozumiany jako ogólna sprawność umysłowa jednostki (inteligencja), im wyższy poziom tego czynnika g reprezentuje jednostka tym bardziej efektywne, skuteczne działa we wszystkich czynnościach.

b) Czynnik S - specyfik, są to zdolności specjalne, które ujawniają się tylko w określonych dziedzinach aktywności jednostki. W tym znaczeniu mówimy o zdolnościach matematycznych, muzycznych, konstrukcyjnych itp.

Istnieje wzajemna zależność pomiędzy powyższymi czynnikami tzn. większe seanse ma rozwój zdolności specjalnych.

II. Siedmio-czynnikowy model Thurston'a

Autor wyodrębnił następujące rodzaje zdolności umysłowych:

V - rozumienie słów - jest to zasób słownictwa którym jednostka się posługuje, znajomość treści, znaczenia, pojęć, nazw.

W - płynność słowna (fluencja) - zdolność do werbalizacji własnych myśli.

N - number - czynnik liczbowy - zdolność do wykonywania działań matematycznych szybko bez pomyłek, błędów, umiejętność operowania materiałem symbolicznym.

P - percepcja - wyobraźnia przestrzenna - zdolność do tworzenia w świadomości różnych układów geometrycznych i przekształcania ich.

S - szybkość spostrzegania - spostrzeganie podobieństw i różnic w przedmiotach, poglądach, sytuacjach.

M - memory - pamięć - zdolność do zapamiętywania obszernych informacji i odtwarzania ich bez pomyłek, błędów, zniekształceń.

R - wnioskowanie indukcyjne - od szczegółu do ogółu, na podstawie kilku przypadków danej klasy zjawisk, jednostka potrafi stworzyć uogólnienie, prawidłowość, zasadę czy regułę która dotyczy wszystkich zjawisk (przedmiotów) danej klasy.

Powyższe czynniki są niezależne od siebie, autonomiczne tzn. u tej samej osoby jeden czy dwa czynniki mogą funkcjonować na wysokim poziomie (ponad przeciętnym) a inne pozostawać na poziomie normy lub poniżej.

15.WPŁYW CECH TEMPERAMENTALNYCH NA ZACHOWANIE UCZNIA W SYTUACJACH SZKOLNYCH.

Typ temperamentu ma również wpływ na zachowanie ucznia w sytuacjach szkolnych. Na jego zachowanie po otrzymaniu negatywnej oceny, krytyki.

Typy silne (choleryk sangwinik) na negatywną ocenę reagują:

1. Zachowaniem agresywnym przerzucając swoje niepowodzenie na nauczyciela. Podkreślają swoją gotowość do wykonania zadania, ale z powodów czynników obiektywnych nie mogli je zrealizować.

2. Stosukowo często typy te pod wpływem negatywnej oceny zmieniają dotychczasowy niewłaściwy sposób zachowania.

Typy słabe (melancholicy) na negatywną ocenę reagują hamowaniem obronnym przerzucają odpowiedzialność za swoje niepowodzenia na własną osobę i reagują płaczem, wagarami, rezygnacją ze szkoły.

16. SPOSTRZEŻENIA.

Ważnym elementem procesu tworzenia się spostrzeżeń jest nazywanie przedmiotów i zjawisk. Z chwilą nazwania pewne wrażenia barw, kształtów i innych jakości zmysłowych wyodrębniają się z chaosu wrażeń i przekształcają w określony przedmiot czy zjawisko. Z tą chwilą w sposób bardziej uporządkowany narasta wiedza o przedmiocie i później wiemy o nim o wiele więcej niż aktualnie informują nas wrażenia. Od razu bowiem dołącza się uprzednia wiedza i zgromadzone doświadczenia, dotyczące takich samych przedmiotów, z którymi stykaliśmy się wcześniej. Sensowne spostrzeganie polega właśnie na rozpoznawaniu na podstawie wrażeń przedmiotów i zjawisk. Bierze w nim udział nasze uprzednie doświadczenie, które odgrywa w tym procesie ogromną rolę.

Jednym z zasadniczych elementów spostrzeżenia jest wyodrębnienie przedmiotu spośród innych, otaczających go przedmiotów. Kiedy patrzę np. na scenę teatralną, to odbieram wrażenie wielu barwnych plam. Pewne z nich się poruszają, inne są nieruchome. Poruszające się plamy spostrzegam jako ludzi działających wśród plam nie poruszających się, ujmowanych jako sprzęty, ściany, obrazy, które stanowią dekorację teatralną. Ujmowanie poszczególnych przedmiotów stanowi jak gdyby pierwszą fazę wyodrębnienia. Jeżeli spoglądam dalej, to po pewnym czasie przykuwa moją uwagę bohater toczącej się akcji. Wszystko, co otacza, występuje jako tło jego działania, choć w poszczególnych momentach mogę w ten sposób wyodrębnić różne osoby w toczącej się akcji.

17. PROCESY MOTYWACYJNE - KIERUNEK, SIŁA MOTYWACJI .

Procesy motywacyjne to motywy ludzkiego zachowania.

W literaturze psychologicznej spotykamy różne stanowiska dotyczące motywacji, zachowania człowieka. Człowiek nie tylko odzwierciedla otaczające go środowisko, przedmioty, ludzi, sytuacje, ale też ustosunkowuje się do poszczególnych obiektów ponieważ mogą one w mniejszym lub większym stopniu zaspokoić lub przyczynić się do zaspokajania potrzeb.

Pojęcie motywu jest definiowane jako [w sensie szerokim] przyczyna zachowania jednostki albo jako przyczyna zachowania świadomego, zorganizowanego, ukierunkowanego na poszczególne cechy i wartości. Ogólnie można powiedzieć, że motywem ludzkiego zachowania jest wszystko to, co aktywizuje go do działania, nadaje temu działaniu określony kierunek i energie, siłę oraz podtrzymuje działanie aż do osiągnięcia celu.

Zdaniem Reykowskiego Janusza stan motywacyjny u człowieka powstaje
z dwóch powodów :

2. w związku z koniecznością zaspokajania podstawowych potrzeb,

3. w związku z koniecznością realizacji zadań, które sama sobie jednostka stawia, bądź te zachowania są jej narzucone z zewnątrz.

Wyróżnić można 2 rodzaje czynników motywacyjnych zachowania:

1) zewnętrzne czynniki motywacyjne rozumiane jako wpływ innych ludzi na zachowanie jednostki, np. wybór szkoły, wybór partnera życiowego;

2) wewnętrzne czynniki motywacyjne są to nasze potrzeby, aspiracje, dążenia, cele życiowe.

Niektórzy autorzy wyodrębniają motywy aktualnie wzbudzone, które mają bezpośredni wpływ na konkretny akt, zachowanie jednostki oraz względnie stałe dyspozycje motywacyjne, które ujawniają się we wszystkich formach działalności jednostki, obejmuje niejako całą osobowość człowieka. Przykładem jest tzw. motyw osiągnięć rozumiany jako stała tendencja jednostki do rywalizowania, pokonywania już osiągniętych standardów w zakresie wykształcenia, kwalifikacji zawodowych, awansu zawodowego oraz posiadanych dóbr materialnych.

Procesy motywacyjne charakteryzują się dwoma podstawowymi właściwościami:

1. kierunek motywacji -cecha ta decyduje o tym, na jakie obiekty, ludzi, sytuacje nasza aktywność zostaje skierowana. Zostaje skierowana na te obiekty, które mogą się przyczynić do zaspokojenia naszych potrzeb.

2. siła motywacji ( M ) - to cecha potrzebna do wykonania określonej czynności, bądź zdobycia wartości czy celu przez jednostkę. Siła motywacji zależy od dwóch czynników:

M = f ( U · P )

/1/ od czynnika ,,U” rozumianego jako użyteczność danego celu, czy czynność dla jednostki ; w im większym stopniu mogą one zaspokoić potrzeby, tym większa siła motywacji do ich zdobycia, wykonania.

/2/ od czynnika ,,P ” rozumianego jako subiektywne prawdopodobieństwo osiągnięcia przez jednostkę zamierzonego celu ; oznacza to, że jednostka przed podjęciem działania ocenia swoje możliwości, swoje szanse zdobycia celu.

Jeżeli wartość któregoś z czynników równa jest 0, to siła motywacji do wykonania jakiejś czynności, czy do zdobycia celu jest zerowa.

18. INTELIGENCJA JAKO OGÓLNA SPRAWNOŚĆ UMYSŁOWA.

Jedno z najbardziej kontrowersyjnych zagadnień różnic indywidualnych w współczesnej psychologii dotyczy inteligencji człowieka. Chodzi o wyjaśnienie jej istoty, możliwości rozwoju i zakresu wpływu na zachowanie jednostki. Część autorów prezentuje pogląd, że inteligencja jest najważniejszą zdolnością jaką człowiek dysponuje. Ma zasadniczy wpływ na funkcjonowanie człowieka w sytuacjach zadaniowych poza zadaniowych (towarzyskich). Inni autorzy uważają, że problematyka inteligencji jest artefaktem (nie istnieje, jest wymyślona, jest konstrukcją teoretyczną) której nie odpowiada żadna struktura życia psychicznego.

W literaturze psychologicznej spotykamy różne definicje, pojęcia inteligencji. Według Williama Steiner'a inteligencja jest ogólną zdolnością człowieka do przystosowania się do nowych sytuacji, warunków. Oznacza to, że jeżeli jednostka najdzie się w nowej dla siebie sytuacji w której nie będzie mogła posłużyć się (zastosować) wcześniej opanowanymi umiejętnościami (wiadomościami) a mimo to szybko zorientuje się jakie są zależności relacje między elementami tej nowej sytuacji i potrafi w niej skutecznie działać, przystosowywać tą sytuację do własnych potrzeb to mówimy, że jest osobą inteligentną.

Współcześni autorzy sprowadzają istot inteligencji do skutecznego, efektywnego procesu myślenia, np.:

• Inteligencja jest to zdolność poprawnego rozumowania - Władysław Witwicki.

• Inteligencja jako zdolność do rozwiązywania problemów - Dewaj

• Inteligencja jako zdolność do spostrzegania zależności i wyciągania wniosków - Spearman.

• Inteligencja to ogólna zdolność jednostki do celowego działania, racjonalnego myślenia i skutecznego postępowania w swoim środowisku - Dawid Wechster.

19. CECHY PAMIĘCI.

Pamięć - jest to właściwość systemu nerwowego człowieka, która umożliwia mu nabywanie różnych informacji, czynności, sposobów zachowania, przechowywanie ich w strukturach mózgowych, oraz odtwarzanie w sytuacjach kiedy są nam potrzebne.

Pamięć umożliwia nam poczucie ciągłości własnego życia oraz poczucie tożsamości. Mówimy że, pamięć jest podstawą nabywania indywidualnego doświadczenia na które składają się opanowane w toku życia umiejętności (sposoby zachowania)

Cechy pamięci:

1. Trwałość pamięci - decyduje o czasie przechowywania. Zależy od właściwości strukturalnych i funkcjonalnych pól pamięciowych mózgu, od stopnia zrozumienia zapamiętanych informacji w chwili zapamiętywania związku nowo zapamiętanych informacji z już istniejącymi w świadomości oraz struktury logicznej zapamiętywanych informacji. U niektórych osób spotykamy wybiórczą trwałość to znaczy zapamiętuje ona w sposób trwały tylko określone rodzaje informacji.

2. Wierność pamięci - zdolność do odtwarzania bez pomyłek błędów zniekształceń. Cecha ta ma znaczenie w sytuacji kiedy na podstawie instrukcji programów wykonujemy czynności praktyczne. Zniekształcenia w zapamiętany treściach powodują błędne działanie.

3. Gotowość pamięci - to zdolność do odtwarzania informacji kiedy nam są potrzebne. Cecha ta ma szczególne znaczenie w sytuacji uczenia się szkolnego. Często zdąża się że, uczeń przygotowany do lekcji zapytany, nie potrafi odtworzyć potrzebnych informacji. W danej chwili nie przychodzi mu na myśl. Aby pomóc uczniowi w takiej sytuacji wystarczy przeredagować pytanie (zapytać w inny sposób) lub podpowiedzieć.

20. ZALEŻNOŚĆ PROCESÓW PSYCHICZNYCH OD FUNKCJONOWANIA UKŁADU NERWOWEGO CZŁOWIEKA.

Podbudową anatomiczno - fizyczną życia psychicznego człowieka jest system nerwowy a zwłaszcza tak zwany centralny (ośrodkowy) układ nerwowy. Jest on strukturalnie i funkcjonalnie zróżnicowany. Oznacza to że, na poszczególnych jego piętrach powstają określone przeżycia i procesy psychiczne. Wyróżnić można następujące rodzaje zależności pomiędzy funkcjonowaniem systemu nerwowego człowieka a przeżywanymi procesami psychicznymi:

1. Zależność genetyczna - ostatecznym źródłem naszych przeżyć psychicznych jest system nerwowy i oddziaływujące na niego bodźce. Nawet najprostsze przeżycie psychiczne może być doznane przez jednostkę tylko przy sprawnie funkcjonującym systemie nerwowym i oddziaływaniu na niego bodźców o określonej sile.

2. Zależność funkcjonalna - poszczególne procesy i dyspozycje psychiczne mają swoje ośrodki nerwowe w korze mózgowej bądź w strukturach podkorowych np. ośrodek mowy Broca, ośrodek rozumienia mowy Wernickiego, ośrodek pisania Eksnera. Wyróżnić można dwa stanowiska co do lokalizacji funkcji psychicznych mózgu.

1. Stanowisko wąsko lokalizacyjne stwierdza że, każda czynność psychiczna cecha czy właściwość ma ściśle określony ośrodek w mózgu uszkodzenie go albo zniszczenie powoduje w sposób nieodwracalny utratę danej funkcji psychicznej.

2. Stanowisko anty lokalizacyjne - jedynie w przypadku najprostszych przeżyć psychicznych można mówić o ścisłej ich lokalizacji w mózgu natomiast w przypadku procesów psychicznych bardziej złożonych mózg funkcjonuje jako całość.

3. Zależność treściowa - treść przeżyć psychicznych odpowiada bodźcom które te przeżycia wywołały np.: spostrzegam stół w świadomości powstaje jego obraz i ten umysłowy obraz stołu odpowiada realnie istniejącemu przedmiotowi.

4. Zależność rozwojowa - życie psychiczne organizmu jest tym bardziej złożone i ustruktualizowane, im organizm ten zajmuje wyższą pozycję w rozwoju ewolucyjnym.

Struktura życia psychicznego (rodzaje procesów i dyspozycji psychicznych).

21.PSYCHOANALITYCZNA TEORIA OSOBOWOŚCI Z. FREUDA.

Zdaniem tego autora osobowość człowieka zbudowana jest z trzech funkcjonalnych struktur które kształtują się w toku życia osobniczego i mają zasadniczy wpływ na zachowanie jednostki. Są to następujące struktury:

Nad świadomość - dzieli się na sumienie i idealny obraz samego siebie.

Świadomość

Przed świadomość (pod świadomość) instynkt walki, agresji, destrukcji, życia, śmierci, libido (seksualny) - wg Freuda najważniejszy.

1. Przed świadomość ID - stanowi biologiczną podstawę naszej świadomości, jest potencjałem energetycznym który aktywizuje człowieka do działania, nadaje temu działaniu określoną energię, siłę i kierunek. Przed świadomość jest siedliskiem biologicznych popędów instynktów takich jak :

• instynkt agresji,

• instynkt walki,

• instynkt destrukcji,

• instynkt życia (eros),

• instynkt śmierci (thanatos),

• instynkt libido (żądza).

Charakteryzują się one znaczną energią, wzbudzone domagają się natychmiastowej realizacji. Zaspokojone dają poczucie satysfakcji, przyjemności, zadowolenia. Nie zaspokojone powodują stan wewnętrznego napięcia, które motywuje jednostkę do poszukiwania tzw. obiektów kataksji czyli przedmiotów, ludzi, sytuacji za pomocą których te popędy mogły by być zrealizowane. Realizacja popędów może odbywać się w sposób zastępczy w formie wyobrażeń fantazji i marzeń sennych.

1. Świadomość (ego) kształtuje się pod wpływem środowiska rodzinnego i funkcjonuje na zasadzie realizmu tzn. umożliwia poznawanie sytuacji w której się jednostka znajduje i ocenie tej sytuacji z punktu widzenia możliwości zaspokojenia zredukowania popędów (instynktów). Ego podejmuje decyzje, co do miejsca, czasu, sposobu realizacji popędu, może zezwolić albo powstrzymać redukcję. Podstawową cechą ego jest siła. Osoby posiadające silne ego kontrolują swoje zachowanie popędowe zgodnie z normami moralnymi, prawnymi, społecznymi czy religijnymi. Natomiast w zachowaniu osób o słabym EGO obserwujemy nasilenie reakcji impulsowych popędowych, niekontrolowanych.

2. Nad świadomość Super EGO - kształtuje się pod wpływem rodziny oraz szerszego społeczeństwa. Obejmuje dwa podstawowe czynniki:

Sumienie - są to uwewnętrznione normy moralne, prawne, religijne, które jednostka przejmuje od społeczeństwa. Jednostka uważa je za słuszne, stanowi ono wzór model zachowania. Jeżeli EGO zezwoli n zaspokojenie popędów niezgodnie z normami to wówczas jednostka zostaje ukarana przez sumienie poprzez doznawanie uczucia lęku i winy, że przekroczyła normy akceptowane przez siebie. U niektórych osób spotykamy się z sumieniem nadwrażliwym (karzącym), które ciągle przeżywają wewnętrzny konflikt czy ich zachowanie jest zgodne czy nie z normami. U innych osób stwierdzamy sumienie zredukowane (nieczynne), nie aktywne u jednostek psychopatycznych.

Idealny obraz samego siebie - są to takie właściwości cechy czy dyspozycje których jednostka aktualnie nie posiada a które stanowią przedmiot dążeń, aspiracji. Głównie rodzice kształtują ten idealny obraz. Jeżeli istnieje niewielka rozbieżność między JA idealnym a JA idealnym, to jest to korzystne ponieważ motywuje to jednostkę do działań dzięki którym mogłaby osiągnąć te idealne cechy. Natomiast jeżeli jest zasadnicza rozbieżność między JA idealnym a JA realnym, to wówczas powoduje to stan wewnętrznego napięcia i tendencję do autodestrukcji (łącznie z samobójstwem).

Istnieje permanentny konflikt pomiędzy powyższymi strukturami. EGO jest represjonowane zarówno ze strony biologicznych popędów, instynktów oraz ze strony wymagań społecznych (super EGO). W przypadku słabej siły EGO, nie wytrzymuje ono nacisku, represji ze strony wymagań społecznych i własnych popędów i wówczas dochodzi do zaburzeń w zachowaniu, nerwic, a nawet chorób psychicznych.

Kompulsje - przymusowe czynności które nie mają związków z sytuacją w której osoba się znajduje

22. OSOBLIWOŚCI PSYCHOLOGICZNE UTRUDNIAJĄCE PROCES ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW.

W procesie rozwiązywania problemów powstaje szereg zjawisk
o charakterze emocjonalnym, które utrudniają bądź uniemożliwiają rozwiązywanie problemów:

1/ efekt emocjonalny zwany też tendencyjnością emocjonalną. Polega on na tym, że jednostka po wyprodukowaniu I-go pomysłu, hipotezy wykazuje wobec nich „ojcowski afekt”. Oznacza to, że powstaje silny związek emocjonalny pomiędzy twórcą pomysłu a pomysłem. Dlatego chcemy utrzymać ten I-szy pomysł jako poprawne i ostateczne rozwiązanie. Dlatego poszukujemy tylko takich informacji, które potwierdzałyby ten I-szy pomysł jako ostateczne rozwiązanie. Odrzucamy natomiast wszystkie informacje zaprzeczające temu pomysłowi. Jeżeli otrzymujemy zaprzeczające informacje, to wówczas stosujemy tzw. mechanizm obronny tzn. tak zniekształcamy te informacje czy błędnie interpretujemy, że ostatecznie w naszym przekonaniu potwierdzają nasz I-szy pomysł.

2/ błędne nastawienia - stosunkowo często w toku rozwiązywania problemów przyjmujemy tylko jeden kierunek rozwiązania. Wydaje się nam, jesteśmy niemal przekonani, że w przyjętym kierunku uzyskamy rozwiązanie. Dlatego powtarzamy te same czynności, mimo że nie doprowadzają do celu, do rozwiązania. Zdaniem psychologów możemy uwolnić się od tego błędnego nastawienia poprzez okresowe zaprzestanie rozwiązania. Pozwoli to na spojrzenie na problem z zupełnie innego punktu widzenia.

3/ fiksacja funkcjonalna polega na tym, że jednostka nie potrafi posłużyć się, zastosować przedmiotów codziennego użytku do rozwiązywania różnych sytuacji czy problemów, ale w sposób nie zgodny z ich podstawową funkcją.

Obserwujemy uzależnienie sposobu myślenia od podstawowej funkcji przedmiotu.

23. PRAWA MOTYWACYJNE.

Prawa motywacyjne na podstawie przeprowadzonych badań nad wpływem siły motywacji na zachowanie, funkcjonowanie człowieka sformułowano
2 następujące prawa motywacyjne:

1/ pierwsze prawo ujmuje zależność między siłą motywacji do wykonania określonej czynności a efektywnością, poziomem jej wykonania.

Początkowo wraz ze wzrostem siły motywacji zwiększa się efektywność wykonania danej czynności. Najlepiej realizujemy ją po osiągnięciu tzw. optymalnego poziomu siły motywacji. Jest on odczuwany przez jednostkę jako poczucie kompetencji, zadowolenia z wykonanej czynności. Ilość błędów, pomyłek przy tym poziomie siły motywacji jest minimalna. Jeżeli siła motywacji przekroczy ten optymalny poziom i dalej wzrasta, to spowoduje wyraźne obniżenie poziomu wykonania czynności.

2/ drugie prawo ujmuje zależność między siłą motywacji a stopniem trudności zadania, które jednostka podejmuje do realizacji.

Okazuje się, że zadania trudne dla efektywnej realizacji ich wykonania wymagają stosunkowo niewielkiej siły motywacji. Ponieważ to niewielkie napięcie motywacyjne nie obniża poziomu funkcjonowania naszych procesów poznawczych np. myślenia, przypominania informacji, podejmowania decyzji oraz nie obniża poziomu wykonywania czynności motoryczno - ruchowych np. precyzja.

Natomiast zadania łatwe wymagają stosunkowo dużego napięcia motywacyjnego ażeby jednostka w ogóle przystąpiła do ich realizacji. Mamy tendencję do odkładania zadań łatwych. Poziom ich (łatwych) wykonania nie obniża się pod wpływem znacznej siły motywacji, ponieważ wykonujemy je automatycznie, w sposób nawykowy, bez większego udziału świadomości.

24. KONFLIKTY MOTYWACYJNE.

Życie człowieka przebiega w otoczeniu różnych obiektów. Środowisko, w którym funkcjonuje często ogranicza jego możliwości, potrzeby i ta sytuacja wywołuje stan wewnętrznego pobudzenia, napięcia określany jako konflikt motywacyjny. Wyróżnia się trzy typy konfliktów motywacyjnych:

1) dążenie - dążenie ( propulsja - propulsja). Jest to sytuacja, w której jednostka ma do realizacji co najmniej dwa cele. Obydwa mają dla niej wartość dodatnią, obydwa chce osiągnąć, ale ponieważ występują w tym samym czasie, realizacja jednego celu uniemożliwia osiągnięcie drugiego. Należy pamiętać, że ten typ konfliktu nie stanowi zbytniego obciążenia dla życia psychicznego człowieka ze względu na dodatnią wartość obu celów.

SPOSOBY ROZWIĄZANIA:

• poprzez przewartościowanie któregoś z celów i wybór bardziej atrakcyjnego,

• poprzez opuszczenie sytuacji konfliktowej i wybór celu trzeciego o znacznej wartości dodatniej;

2) unikanie - unikanie ( repulsja - repulsja ).Jest to sytuacja, w której jednostka ma do realizacji co najmniej dwa zadania. Obydwa mają dla jednostki wartość negatywną, a jednocześnie za brak realizacji jednego z nich grożą jej dodatkowe negatywne konsekwencje.

W początkowym etapie konfliktu obserwujemy tzw. fluktuację zachowań. Polega ona na zbliżaniu się w sensie psychologicznym lub fizycznym do któregoś z zadań z zamiarem jego realizacji, ale wartość negatywna tego zadania odpycha ją i wydaje się, że lepiej będzie realizować zadanie przeciwne. Fluktuacja powoduje to przedłużanie się podjęcia decyzji o realizacji któregoś z zadań. Jednocześnie otrzymujemy informację zwrotną o konieczności do przystąpienia realizacji. Powoduje to dalszy wzrost negatywnych emocji tj. lęk, gniew, zazdrość.

SPOSOBY ROZWIĄZANIA:

• poprzez przewartościowanie któregoś z zadań i dokonanie wyboru na zasadzie ,, mniejszego zła”. Nie w pełni satysfakcjonuje jednostkę, ale jest to czasowe rozwiązanie,

• opuszczenie sytuacji konfliktowej i wybór celu trzeciego o wartości dodatniej,

• rozwiązanie neurotyczne na zasadzie oszukiwania samego siebie. Jest to opuszczenie sytuacji konfliktowej poprzez wybór celu o wartości negatywnej ( alkohol, narkotyki ). Sytuacja ta wymaga jednak pomocy ze strony bliskich osób lub interwencji psychologicznej.

3) dążenie - unikanie (propulsja - repulsja ). Jest to sytuacja, w której ten sam obiekt ma dla jednostki podwójną wartość ( dodatnią i ujemną ). Konflikt ten powoduje tzw. ambiwalencję emocjonalną tzn. jednoczesne przeżywanie sprzecznych emocji wobec tego obiektu ( kocham i nienawidzę, tęsknię i unikam ). W zachowaniu wobec tego obiektu uwidacznia się tzw. ambitendencja tzn. zbliżanie się i oddalanie. Jeżeli obiekt jest daleko od nas wtedy silniejsza jest tendencja do zbliżania się. Jeżeli obiekt jest blisko, to wówczas narasta i to dość szybko tendencja do unikania. Uciążliwość tego konfliktu polega na tym, że nie możemy uwolnić się od obiektu, ponieważ jednocześnie nas przyciąga i odpycha. Sytuacja ta może spowodować zaburzenia nerwicowe a nawet choroby psychosomatyczne ( wrzody żołądka, alergie ).

SPOSOBY ROZWIĄZANIA:

rozwiązanie konfliktu wymaga pomocy psychologicznej lub interwencji psychiatrycznej.

25. REAKCJE OBRONNE CZŁOWIEKA W SYTUACJI TRUDNEJ (STRESOWEJ).

Wyróżnić można następujące reakcje obronne na stres psychologiczny :

• agresja,

• regresja,

• ucieczka,

• fiksacja,

• projekcja,

• racjonalizacja.

AGRESJA - jest to zachowanie o charakterze destrukcyjnym skierowanym na przedmiot bądź osobę którego celem jest ich zniszczenie bądź uszkodzenie. Część autorów stwierdza, że o agresji należy mówić tylko wtedy, gdy w wyniku czynności podjętych przez jednostkę inna osoba doznaje bólu, cierpienia, czy zostaje wyrządzona krzywda (materialna). Natomiast teoretyk BAS stwierdza, że o agresji należy mówić już wtedy gdy jednostka ma chęć, motywację, intencje zadania innej osobie bólu, cierpienia czy krzywdy.

Wyróżnić można następujące rodzaje agresji :

1. Fizyczna - ma formę bezpośredniego ataku.

2. Werbalna - groźby, przekleństwa, kłótnie.

3. Przemieszczona - pojawia się w sytuacji gdy czynności agresywne nie mogą być skierowane na przyczynę która agresję wywołała. Wówczas agresja zostaje skierowana na tak zwane obiekty bezpieczne które nie mogą odpowiedzieć agresją (przedmioty martwe, dzieci, zwierzęta, podwładni).

4. Autoagresja - czynności agresywne skierowane na własną osobę. Ten typ agresji pojawia się u jednostek psychopatycznych i niekiedy upośledzonych umysłowo.

Geneza zachowań agresywnych - wyróżnia się dwa podstawowe stanowiska co do przyczyn reakcji agresywnych zachowań człowieka :

Biologiczne - przyjmuje się, że agresja jest zjawiskiem przystosowawczym biologicznie korzystnym, w świecie zwierząt stanowi mechanizm selekcji gatunku tzn. w walce o pożywienie, terytorium, partnera zwyciężają silniejsze organizmy, lepiej przystosowane i one przekazują korzystne cechy następnym pokoleniom. Również w świecie ludzi agresja ma charakter przystosowawczy i musi być stosowana np. w celach samoobrony i dlatego nie chodzi o wyeliminowanie agresji z zachowania człowieka, ale by go nauczyć realizacji czynności agresywnych stosownych do zagrożenia i obowiązujących norm moralnych czy społecznych. Przedstawiono następujące dowody na poparcie tezy o wrodzonym charakterze zachowań agresywnych :

· Dodatkowy chromosom płciowy Y u mężczyzn.

· Dodatkowy chromosom płciowy X u kobiet.

· Podwyższony poziom testosteronu.

· Nadczynność tarczycy.

Środowiskowe - jego przedstawiciele twierdzą, że człowiek nie ma wrodzonych predyspozycji do zachowań agresywnych, ale uczy się czynności agresywnych w toku życia osobniczego pod wpływem obserwacji i naśladownictwa modelu zachowań agresywnych. Oznacza to że jeżeli jednostka spostrzega czynności agresywne agresora i doprowadzają one do osiągnięcia zamierzonego przez niego celu to wówczas pojawia się tendencja do naśladowania tych zachowań ponieważ są skuteczne. Natomiast jeśli czynności agresywne są karane bądź nieskuteczne nie doprowadzają do celu to wówczas tendencja do ich naśladowania nie pojawia się . Można mówić również o tzw. rozhamowaniu agresji w sytuacji kiedy jednostka spostrzega, że osoba znacząca wykonuje czynności agresywne (pojawianie się agresji na nowo). Według Konrada Lorenca zachowania agresywne uwarunkowane są biologicznie ale to czy dojdzie do ich realizacji zależy od tzw. wyzwalaczy agresji. Oznacza to, że jeżeli jednostka spostrzega przedmioty za pomocą których czynności agresywne mogą być realizowane, to wówczas istnieje większe prawdopodobieństwo, że czynności te zostaną podjęte. Autor ten stwierdza, że u ludzi w toku rozwoju ewolucyjnego doszło do zaniku naturalnego mechanizmu kontroli zachowań agresywnych wobec przedstawicieli swojego gatunku. Natomiast mechanizm ten utrzymuje się w świecie zwierząt.

Według Zbigniewa Skornego wyodrębnić można następujące rodzaje agresji:

1. Frustracyjna - powstaje w sytuacji kiedy jednostka w drodze do realizacji swoich potrzeb napotyka różne przeszkody (bariery) które uniemożliwiają ich realizację to wówczas agresja zostaje skierowana na te przeszkody. Siła agresji zależy od ważności, istotności potrzeb zablokowanych. Można powstrzymać jednostkę od zachowań agresywnych w tej sytuacji przez zagrożenie silną karą, ale tylko na okres istnienia zagrożenia karą. Jeżeli ono mija jednostka wraca do poprzednich form zachowania agresywnego. Oznacza to, że karanie agresji nie zawsze jest środkiem skutecznym. Jej powstrzymania w związku z tym autorzy proponują, żeby nauczyć jednostkę innego sposobu zaspokajania potrzeb.

2. Instrumentalna - jej teoretycy stwierdzają, że człowiek nie jest z natury agresywny, nie podejmuje czynności agresywnych dla przyjemności ale podejmuje je w takiej sytuacji, gdy jego zdaniem jedynym sposobem uzyskania środków do zaspokojenia potrzeb są działania agresywne. Oznacza to, że agresja spełnia rolę środka do realizacji potrzeb własnych. Nie wszystkie osoby są przedmiotem ataku, tylko te które dysponują odpowiednimi cechami, środkami budzącymi zainteresowania agresora na tym tle w kryminologii powstał pogląd o odpowiedzialności ofiary agresji za bycie ofiarą określanym jako wiktymologia. Oznacza to, że niektórzy ludzie mają specyficzne cechy, właściwości które, wyróżniają ich z tła, dlatego zwracają uwagę agresora i stają się ofiarami agresji. W związku z tym ponoszą pewną odpowiedzialność za bycie ofiarą.

3. Patologiczna - agresja dla agresji - zadawanie bólu, cierpienia (wyrządzanie krzywdy) daje poczucie zadowolenia satysfakcji a nawet pobudzenia erotycznego (sadyzm), im ofiara bardziej się broni, tym wyzwala silniejszą agresję. Tę formę agresji spotykamy u psychopatów i czasem upośledzonych umysłowo.

REGRESJA - zachowanie które nie odpowiada poziomowi rozwoju intelektualnego i emocjonalnego jednostki. Ma charakter infantylny, jest powrotem do takich zachowań które stosowała jednostka w okresie dzieciństwa w sytuacjach trudnych, konfliktowych (płacz, milczenie). W okresie dzieciństwa były to zachowania skuteczne, natomiast w okresie dojrzałości stają się niedostosowane do sytuacji w której jednostka się znajduje.

UCIECZKA z sytuacji trudnej w sensie fizycznym - opuszczenie sytuacji poprzez wyjazd, zmianę miejsca zamieszkania, rozwód, zmianę miejsca pracy, oraz w sensie psychicznym polega na wytwarzaniu świata wewnętrznych wyobrażeń, iluzji. Ten wyobrażeniowy świat jest przyjazny dla jednostki dlatego jednostka chce w nim ciągle przebywać, a jednocześnie oddala się od realnej rzeczywistości. W skrajnych przypadkach mówimy o autyzmie. Osoby, które często doznają niepowodzeń w realnej rzeczywistości mają tendencje do tworzenia świata nierealnego (wewnętrznego), tracą poczucie realizmu.

FIXACJA - polega na powtarzaniu wciąż tych samych zachowań, czynności, wcześniej wyuczonych (opanowanych), ale nie dostosowanych do specyfiki sytuacji stresowej. Mimo ich powtarzania stresor nie zostaje usunięty. Jednostka nie może uwolnić się (oderwać) od przyjętego zachowania, niejako usztywnia się w swoich postawach, określamy to zachowanie jako dogmatyczne.

PROJEKCJA - jest to rzutowanie, czyli przypisywanie innym osobom własnych cech, sposobów zachowania czy czynności nie akceptowanych u siebie. Przypisywanie tych cech innym osobom jest próbą uwolnienia się od nich.

RACJONALIZACJA - jest to nie właściwy sposób interpretacji własnych trudności, niepowodzeń, czy doznanych przykrości w taki sposób, że w wypowiedzi jednostki zostają one przekształcone w sukces, powodzenie. Można powiedzieć, że jest to oszukiwanie samego siebie, ponieważ obiektywne doznane niepowodzenia interpretowane są jako osiągnięcie sukcesu, nagrody. Andrzej Lewicki wyodrębnia dwa sposoby racjonalizacji:

1. metoda tzw. gorzkie winogrona,

2. metoda tzw. słodka cytryna.

U osób stosujących ten mechanizm pojawia się tzw. pseudologia fantastica. Polega ona na opisywaniu różnych sytuacji które nie miały miejsca a jednostka pokazuje się w nich jako główny bohater, dłuższe stosowanie tego mechanizmu powoduje utratę realności.

26. RÓŻNICE INDYWIDUALNE W ZAKRESIE CECH MYŚLENIA.

Dotychczasowe obserwacje i eksperymenty wskazują na znaczne różnice między ludźmi w zakresie efektywności procesu myślenia a w szczególności w zakresie następujących cech myślowych:

1. krytycyzm myślenia polega na tym, że jednostka po wyprodukowaniu pierwszego pomysłu, czy hipotezy rozwiązania sytuacji czy problemu, nie przyjmuje ich jako ostateczne i poprawne rozwiązania. Natomiast sprawdza i analizuje wszystkie argumenty za i przeciw danemu pomysłowi. Nie ulega sugestii innych osób, nawet gdy cieszą się one autorytetem. Przeciwieństwem krytycyzmu myślenia jest jego pochopność czyli wypowiadanie różnych poglądów, ocen bez wystarczających dowodów. W działalności praktycznej pochopność myślenia ujawnia się podejmowaniem czynności bez namysłu, bez rozwagi.

2. giętkość myślenia to zdolność do wynajdywania nowych metod czy sposobów rozwiązywania problemów jeżeli dotychczas stosowane okazują się nie skuteczne, nie przynoszą rozwiązania. Giętkość myśli to też zdolność do przystosowania swoich czynności, zachowań do zmieniających się warunków, w których jednostka pracuje. Przeciwieństwem giętkości myślenia jest. tzw. sztywność myśli czyli powtarzania wciąż tych samych wyuczonych wcześniej sposobów działania mimo, że nie doprowadzają one do osiągnięcia celu. Sztywność myślenia występuje też w sferze poglądów, postaw i przekonań. Sztywność myślenia polega na nie zmienianiu, nie uwzględnianiu dokonujących się zmian zachodzących w środowisku.

płynność myślenia to zdolność do produkowania znacznej liczby pomysłów w stosunkowo krótkim okresie czasu.. Jeżeli te pomysły są nie spotykane, nowoczesne to wówczas mówi się o tzw. oryginalności myślenia.

27. FAZY PROCESÓW PAMIĘCIOWYCH.

Pamięć - jest to właściwość systemu nerwowego człowieka, która umożliwia mu nabywanie różnych informacji, czynności, sposobów zachowania, przechowywanie ich w strukturach mózgowych, oraz odtwarzanie w sytuacjach kiedy są nam potrzebne.

Pamięć umożliwia nam poczucie ciągłości własnego życia oraz poczucie tożsamości. Mówimy że, pamięć jest podstawą nabywania indywidualnego doświadczenia na które składają się opanowane w toku życia umiejętności (sposoby zachowania).

Pamięć obejmuje trzy procesy:

Zapamiętywanie	Przechowywanie	Odtwarzanie
Spostrzegane przez jednostkę przedmioty, zjawiska, sytuacje wywołują zmiany w komórkach nerwowych mózgu o charakterze bio - chemicznym. Zmiany te określamy jako kody pamięciowe, ślady pamięciowe bądź englany.	Ślady pamięciowe utrzymują się w polach pamięciowych mózgu mimo że, bodźce które wywołały te ślady aktualnie i bezpośrednio nie oddziaływują na receptory umysłu.	Dzięki śladom pamięciowym możemy rozpoznawać uprzednio spostrzegane przedmioty, zdarzenia bądź reprodukować zapamiętane informacje.

28. REAKTYWNOŚĆ JAKO CECHA WYZNACZAJĄCA POZIOM ENERGETYCZNY ZACHOWANIA CZŁOWIEKA.

Reaktywność - jako cecha temperamentu - jest to charakterystyczna dla danej jednostki intensywność, siła reagowania na poszczególne bodźce, sytuacje czy zachowania innych ludzi. Obserwuje się znaczne różnice między ludźmi w zakresie tej cechy. Jednostki wysoko reaktywne, reagują za gwałtownie do siły bodźca, ponieważ ich system nerwowy wzmacnia siłę dopływających do ich organizmów bodźców. Dobrze funkcjonują w sytuacjach jednoznacznie określonych, kiedy wiedzą co mają wykonać, w jaki sposób i w jakim czasie mają wykonać zadanie. Dodatkowe zadania czy obowiązki powodują u nich zmęczenie czy znużenie i wycofywanie się z sytuacji zadaniowej. Natomiast osoby nisko reaktywne reagują za słabo do siły bodźca ponieważ ich system nerwowy, obniża siłę dopływających do jego organizmu bodźców. Poziom optymalnego funkcjonowania osiągają przy dużej liczbie silnych bodźców. Mają zapotrzebowanie na stymulację i dlatego podejmują dodatkowe zadania i obowiązki, są np. aktywni społecznie.

Poziom reaktywności wpływa również na sposób realizacji zadań zawodowych, osoby wysoko reaktywne po otrzymaniu zadania wykazują tendencję do uniknięcia niepowodzenia w ich realizacji, dlatego znaczną część czasu poświęcają na czynności przygotowawcze, pomiarowe, kontrolne i dlatego zadania wykonują w dłuższym okresie czasu ale mniej popełniają błędów, pomyłek. Natomiast nisko reaktywni po otrzymaniu zadania bezpośrednio przystępują do jego realizacji, pomijając czynności zabezpieczające dobre wykonanie (przygotowawcze). Dlatego wykonują zadania w krótszym okresie czasu, ale popełniaj wiele błędów.

29. PODSTAWOWE FUNKCJE RODZINY.

1. Prokreacyjna,

2. Ekonomiczna - zabezpieczenie członkom rodziny warunków do egzystencji.

3. Socjologiczna - przekazywanie dzieciom dorobku kulturowego społeczeństwa, norm moralnych.

4. Opiekuńczo wychowawcza.

5. Psychologiczna - możemy ujawnić swoje niepowodzenia, troski.

6. rekreacyjna - zapewnienie bezpieczeństwa, wygód, swobód.

Model rodziny w ostatnim czasie zmienił się z produkcyjnego i wielopokoleniowego na konsumpcyjny i dwupokoleniowy. Niezwykle istotna jest funkcja wychowawcza rodziny, rodzina towarzyszy dziecku we wszystkich stadiach rozwoju aż do osiągnięcia przez nie dojrzałości psychicznej i niezależności ekonomicznej.

Cechy funkcjonalne rodziny:

• Zaspokaja podstawowe biologiczne i psychiczne potrzeby dziecka (bezpieczeństwo, miłość, przekazuje zasady moralne).

• Przekazuje dziecku dorobek kulturalny społeczeństwa, uczestniczy w nadawaniu przez dziecko znaczenia przedmiotom i zjawiskom.

• Rodzice i inni członkowie rodziny dostarczają dziecku modeli osobowych i wzorów zachowań w życiu codziennym.

• Przekazuje dziecku określony system wartości.

• Stanowi teren socjalizacji dziecka, przygotowuje do przyjmowania przez nie zadań i obowiązków wykraczających poza jego osobiste potrzeby.

30. KLASA SZKOLNA JAKO GRUPA SPOŁECZNA.

31. MŁODZIEŻ W OKRESIE DORASTANIA - CHARAKTERYSTYKA PSYCHOLOGICZNA.

W tym okresie u jednostki zaczyna się rozwijać zdolność spostrzegania zjawisk w różnoraki sposób; potrafi ona patrzeć na pewne sprawy z punktu widzenia innej osoby, zachowywać się różnie w różnych sytuacjach, zgodnie z tym, co wydaje się odpowiednie. Odgrywając te różnorodne role, dana osoba musi rozwijać zintegrowane poczucie swej własnej tożsa­mości jako odrębnej od wszystkich innych, lecz spójnej i możliwej dla niej do zaakceptowania. Jeśli nie dokona się taka "integracja" tożsamości, to pojawia się następująca alternatywa: albo dana jednostka nie wie, kim właściwie jest, albo też przybiera "negatywną tożsamość" - jakąś rolę społecznie nieakceptowaną, jak na przykład "dziwaka ­narkomana" lub też "błazna klasowego".

Wiek dorastania stanowi szczególny okres w życiu człowieka, oddziela on dzieciństwo od dorosłości. Obejmuje okres od 11, 12 do 17, 18 roku życia. W stosunkowo krótkim czasie zachodzą radykalne zmiany w organizmie i życiu psychicznym jednostki, które umożliwiają spełnienie zadań człowieka, dorosłego tzn. zadań prokreacyjnych oraz społeczno zawodowych. Zmiany fizjologiczne i psychologiczne zachodzą stosunkowo szybko i są dostrzegalne zarówno przez samego dorastającego jak i otoczenie społeczne.

Wymaga to od osób dorosłych (nauczycieli, rodziców), zmiany czy modyfikacji dotychczasowego oddziaływania wychowawczego. Okres dorastania obejmuje całokształt życia psychicznego przy czym poszczególne cechy czy dyspozycje psychiczne nie rozwijają się w jednakowym tempie.

W pierwszej fazie 11 - 15 lat, obserwujemy przede wszystkim zmiany anatomiczno- fizjologiczne i na tym tle różnego rodzaju zaburzenia głównie w sferze emocjonalnej.

Druga faza 16 - 18 lat, obserwujemy wyraźną stabilizację życia emocjonalnego.

W literaturze spotykamy różnego rodzaju klasyfikacje i podziały wieku dorastania. Np. Stefan Daley wyodrębnia następujące fazy:

1. Przed pokwitanie 10 - 12 roku życia - charakterystyczne dla tej fazy jest tzw. skok pokwitaniowy. Uwidacznia się on znacznym przyrostem wysokości i wagi ciała oraz rozrostem innych narządów organizmu. Obserwujemy dysproporcje w budowie ciała (duży nos, duże ręce).

2. Pokwitanie (faza pubertalna pubertus - sex), obejmuje zakres 13 -17 roku życia. Charakterystyczna jest aktywizacja układu endokrynologicznego i dojrzewanie płciowe.

3. Adolescencja - wiek młodzieńczy 18, 18 - 23, 24.

Nieco inną klasyfikację przedstawia Elizabetch Churlock, która różnicuje ten okres ze względu na płeć i wyróżnia fazy:

1. Predolescencja - u dziewcząt 10 - 11 u chłopców 11 - 13 roku życia.

2. Wczesna odolescencja - u dziewcząt 12 - 16 u chłopców 14 - 17 roku życia.

3. Późna odolescencja - u dziewcząt 17 - 20 u chłopców 18 - 23 roku życia.

ROZWÓJ FIZYCZNY I PRZEOBRAŻENIA FIZJOLOGICZNE W OKRESIE DORASTANIA.

Można wyodrębnić dwa podstawowe kierunki rozwoju fizjologicznego w okresie dorastania.

1. Rozrost organizmu - zwiększenie wysokości, ciężaru ciała, zmiany w proporcjach narządów wewnętrznych, ich rozrost i zmiany w ogólnym kształcie ciała.

2. Różnicowanie się i dojrzewanie organizmu - chodzi przede wszystkim o dojrzewanie płciowe.

Fizjologicznym podłożem zmian w organizmie jest znaczna aktywacja układu endokrynologicznego (przysadka mózgowa, nadnercza, szyszynka, tarczyca, trzustka, gruczoły płciowe). Wydzielają one bezpośrednio do krwi czynne substancje zwane hormonami, które powodują rozwój całego organizmu. Największą rolę w dojrzewaniu płciowym odgrywa przysadka mózgowa, gruczoły płciowe (gonady) i nadnercza. Hormony przysadki mózgowej działają pobudzająco na nadnercza których hormony pobudzają rozwój gruczołów płciowych (jąder, jajników) stanowią one pierwszorzędne cechy płciowe.

Hormony nadnercza wywierają wpływ na rozwój tzw. drugorzędnych cech płciowych a mianowicie rozwój zewnętrznych narządów płciowych i rozmieszczenie tkanki tłuszczowej, kształtowanie się sylwetki mężczyzny i kobiety.

32. PODSTAWOWE TRUDNOŚCI I KONFLIKTY MŁODZIEŻY W WIEKU DORASTANIA.

Wydzielane hormony przez gruczoły płciowe powodują powstawanie tzw. trzeciorzędnych cech płciowych a mianowicie owłosienia, mutacji głosu, menstruacji. Ważnym aspektem rozwoju w okresie dorastania jest kształtowanie się dojrzałości emocjonalnej. Wyróżnić tu można następujące charakterystyczne cechy życia emocjonalnego.

1. Znaczna siła i intensywność przeżyć emocjonalnych, niejednokrotnie mają one charakter afektu (silnego wzburzenia emocjonalnego), które ogranicza kontrolę zachowania przez świadomość. Te silne emocje znajdują wyraz w słownictwie dorastającej młodzieży (np. pęknę ze śmiechu, szaleję z radości).

2. Labilność (zmienność emocjonalna), obserwuje się fluktuację stanów emocjonalnych. W tej samej sytuacji następuje przejście od radości, zadowolenia, uśmiechu do stanu apatii, smutku czy depresji.

3. Ambiwalencja - polega na jednoczesnym przeżywaniu sprzecznych emocji wobec tego samego obiektu

4. Bezprzedmiotowość emocji - stany emocjonalne pozytywne bądź negatywne pojawiają się bez wyraźnych przyczyn zewnętrznych czy powodów. Dorastający nie uświadamiają sobie dlaczego w danej chwili jest im smutno albo wesoło.

5. Stany nieuzasadnionej melancholii (zwłaszcza u dziewcząt).

33. FORMY EKSPRESJI PROCESÓW EMOCJONALNYCH.

Uśmiech, zmarszczenie brwi, pozycja ciała

34. OBRAZ SAMEGO SIEBIE I JEGO WPŁYW NA ZACHOWANIE JEDNOSTKI.

Nad świadomość - dzieli się na sumienie i idealny obraz samego siebie.

Idealny obraz samego siebie - są to takie właściwości cechy czy dyspozycje których jednostka aktualnie nie posiada a które stanowią przedmiot dążeń, aspiracji. Głównie rodzice kształtują ten idealny obraz. Jeżeli istnieje niewielka rozbieżność między JA idealnym a JA idealnym, to jest to korzystne ponieważ motywuje to jednostkę do działań dzięki którym mogłaby osiągnąć te idealne cechy. Natomiast jeżeli jest zasadnicza rozbieżność między JA idealnym a JA realnym, to wówczas powoduje to stan wewnętrznego napięcia i tendencję do autodestrukcji (łącznie z samobójstwem).

35. WRAŻLIWOŚĆ I CZUŁOŚĆ ZMYSŁOWA - PROGI WRAŻLIWOŚCI PROGI CZUŁOŚCI.

Wrażenie powstaje wtedy, gdy bodziec ma odpowiednie natężenie. Minimalna ilość bodźca potrzebna do powstania wrażenia nazywa się progiem podniety.

Próg wrażenia (próg podniety) określa dolną granicę wrażliwości, Górną granicę stanowi szczyt, to jest taka ilość podniety, że dalsze jej zwiększenie nie powoduje zmiany we wrażeniu. O rozpiętości wrażliwości stanowi odległość od progu do szczytu. Jest ona różna u różnych osób. Drogą ćwiczeń można tę rozpiętość powiększać, jak również wysubtelniać indywidualną wrażliwość przez odróżnianie wrażeń o coraz mniejszym progu różnicy.

Jeżeli przez dłuższy czas działa ta sama podnieta, wówczas nasza wrażliwość tępieje i przestajemy odczuwać wrażenie lub odczuwamy je bardzo słabo. To zjawisko zmniejszenia wrażliwości nazywamy adaptacją.

Adaptacja to proces przystosowania się narządów zmysłowych do siły działających bodźców. Zakończenia nerwowe w skórze przestają reagować na nacisk i po pewnym czasie przestajemy wrażenie odczuwać. Stąd pochodzą komiczne sytuacje, gdy ktoś szuka okularów 'znajdujących się na nosie.

Szybko również adaptuje się skóra do wrażeń temperatury, szybko też następuje adaptacja w zakresie zapachów. Przy słabym bodźcu czas adaptacji nie przekracza minuty, przy silnych woniach może trwać kilka minut.

36. STAN STRESU I J EGO NASTĘPSTWA.

Pojęcie stresu zostało wprowadzone dna grunt psychologii, początkowo pojawiły się znaczne trudności z określeniem treści i zakresu tego pojęcia. Nawet były próby rezygnacji i zastąpienia go pojęciem sytuacja trudna czy konfliktowa. Obecnie pojęcie stresu psychicznego w literaturze psychologicznej funkcjonuje w następujących znaczeniach :

Sytuacja stresowa - rozumiana jako szczególnie niekorzystny układ warunków zewnętrznych które zaburzają funkcjonowanie mechanizmów psychicznych, chodzi zarówno o procesy intelektualne (spostrzeganie, myślenie, podejmowanie decyzji) jak i reakcje emocjonalne (lęk gniew, zazdrość).

Stresor - pojedynczy czynnik obniżający poziom funkcjonowania jednostki (przykładowo niedostateczny dla ucznia).

Stan stresu - rozumiany jako negatywny stan emocjonalny spowodowany oddziaływaniem sytuacji stresowej lub stresora.

Według Janusza Reykowskiego należy wziąć pod uwagę trzy następujące czynniki żeby ustalić czy jego jednostka znajduje się w sytuacji stresu psychicznego:

1. jakie zadanie stoi przed jednostką (stopień trudności),

2. możliwości intelektualne i fizyczne w zakresie realizacji,

3. warunki zewnętrzne.

Jeżeli stopień trudności zadań które jednostka podejmuje do realizacji, przekracza jej możliwości fizyczne czy intelektualne, bądź ich realizacja przebiega w szczególnie niekorzystnych warunkach zewnętrznych to wówczas mówimy, że jednostka znajduje się w sytuacji stresu psychicznego.

Autor ten wyodrębnia następujące rodzaje sytuacji stresowych (stres psychologiczny)

1. Zagrożenie - sytuacja w której istnieje znaczne prawdopodobieństwo utraty przez jednostkę cennych wartości materialnych bądź moralnych. Jednostka antycypuje (oczekuje) że, w niedalekiej przyszłości może zostać pozbawiona tych wartości. Powoduje to stan permanentnego napięcia, niepokoju.

2. Przeciążenie - sytuacja w której jednostka realizuje powierzone jej zadania na granicy swoich możliwości psychicznych i fizycznych. Powoduje to stan zmęczenia, znużenia i tendencji do opuszczenia tej trudnej sytuacji niezależnie od tego czy cel zostanie osiągnięty czy nie.

3. Zakłócenie - polega na tym że, w toku wykonywania różnych czynności w sposób nie oczekiwany dla jednostki pojawiają się różne przeszkody, bariery które uniemożliwiają kontynuowanie podjętych czynności. Przeszkody te mogą nieć charakter fizyczny bądź też intelektualny (wewnętrzny). Brak informacji do kontynuowania zadania ponadto zakłócenie może być spowodowane koniecznością wykonania w czasie krótszym niż poprzednio ustalono.

4. Sytuacje deprywwacyjne - w których istnieje znaczne ograniczenie możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb, dzieli się je na deprywacje:

• fizyczne - brak pokarmu, snu, wypoczynku, - zagrażają one życiu człowieka

• sensoryczne - (zmysłowe) polegają one na znacznym ograniczeniu dopływu informacji bodźców co powoduje zmiany w funkcjonowaniu naszej świadomości (zwężenie pola spostrzeżeń, trudności w koncentracji uwagi, złudzenia wzrokowe i słuchowe, a czasem nawet halucynacje).

• Emocjonalno - społeczne - polegają na zerwaniu więzi emocjonalnej matki z dzieckiem we wczesnych fazach jego rozwoju. Powoduje to brak opanowania wzorów (przez dziecko) emocjonalnego funkcjonowania, sposobu wyrażania emocji wobec innych i kontrolę ekspresji. Ponadto obecność matki (bezpośrednia) kontakt fizyczny, daje dziecku poczucie bezpieczeństwa. Te doświadczenia (poczucia bezpieczeństwa z matką) dziecko w późniejszych fazach życia przenosi na inne osoby.

Obecnie w literaturze psychologicznej używa się dwóch pojęć na oznaczenie funkcjonowania jednostki w sytuacji stresowej :

I. EUSTRES - sytuacja w której oddziaływanie czynników stresowych nie przekracza odporności jednostki (jednostka radzi sobie stosunkowo skutecznie z tym obciążeniem), jest ono traktowane jako korzystne, ponieważ mobilizuje do działania, aktywności.

II. DYSTRES - Sytuacja, w której czynniki stresogenne przekraczają poziom odporności jednostki wówczas oddziaływanie stresu jest destrukcyjne i wyraźnie obniża poziom funkcjonowania intelektualnego, emocjonalnego i motorycznego..

37. CZYNNIKI WARUNKUJĄCE ODPORNOŚĆ NA SYTUACJE STRESOWE.

Nie od razu człowiek ulega destrukcji pod wpływem sytuacji stresowej, ale podejmuje działania (czynności) które mają doprowadzić do pokonania przeszkody. Dotychczasowe badania nad zachowaniem ludzi w sytuacjach stresu pozwoliły na wyodrębnienie następujących faz :

1. Faza instrumentalna - w tej fazie powinniśmy zaktywizować wszystkie swoje możliwości fizyczne, intelektualne następnie dokonać próby pokonania przeszkody wprost i osiągnąć zamierzony cel. Można powiedzieć że, poziom funkcjonowania intelektualnego w tej fazie jest optymalny, myślenie, koncentracja, przypominanie polega na właściwym, normalnym poziomie. Nie obserwujemy również negatywnych emocji (lęk gniew). Również czynności motoryczne nie ulegają obniżeniu.

Obejście przeszkody - gdy nie możemy pokonać przeszkody wprost należy starać się ją ominąć.

Cel zastępczy - cel czasowo nas satysfakcjonujący.

2. Faza krytyczna (rozstrojenia) w związku z utrzymującą się sytuacją stresową mimo pełnej mobilizacji narastają negatywne emocje (lęk, gniew) i one obniżają poziom funkcjonowania intelektualnego i motorycznego. Dlatego popełniamy coraz więcej błędów pomyłek niewłaściwej reakcji, pojawia się również tendencja do oczekiwania pomocy z zewnątrz.

3. Faza stosowania przez jednostkę mechanizmów obronnych przed stresem (wyczerpanie). W tej fazie w związku z utrzymującą się sytuacją stresową następuje dalszy wzrost negatywnych emocji (lęku, gniewu, zazdrości), pod ich wpływem jednostka rezygnuje z osiągnięcia zamierzonego celu i podejmuje takie czynności które mają spowodować redukcję, obniżenie wewnętrznego niepokoju. Jednocześnie stara się utrzymać pozytywną opinię innych osób o własnej osobie.

Wyróżnić można następujące reakcje obronne na stres psychologiczny :

• agresja, regresja, ucieczka, fiksacja, projekcja, racjonalizacja.

38. RODZAJ E I FORMY UCZENIA SIĘ , PRZEBIEG PROCESU UCZENIA SIĘ.

W przebiegu procesu uczenia się przez człowieka wyodrębnia się trzy fazy :

1. zapamiętywanie - określana też bywa przez niektórych autorów jako faza nabywania,

1. przechowywania - jest fazą utajoną z punktu widzenia zewnętrznego zachowania odnoszącego się bezpośrednio do tego, co stanowiło treść fazy zapamiętywania, o fazie tej wnioskujemy na podstawie fazy następnej,

2. odtwarzanie - (przypominanie),

Odtwarzanie dostarcza nam informacji o funkcjach poprzednich, jest miarą procesu pamięci.

Zapamiętywanie ściśle łączy się z procesami pamięciowymi, im dokładniej, im więcej spostrzegamy, tym więcej i dłużej zapamiętujemy, uczymy.

Rodzaje zapamiętywania.

• mimowolne

• dowolne - wiąże się z zamiarem zapamiętywania,

• mechaniczne - bez zrozumienia,

• logiczne - ze zrozumieniem.

39. KLASYFIKACJA UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO.

Wyodrębnić można przedziały odchyleń od normy w zakresie sprawności umysłowej (debil, imbecyl, idiota obecnie nie stosowane). W 1968r wprowadzono nową czterostopniową klasyfikację poziomu upośledzenia umysłowego i zmieniono również nazewnictwo. Aktualnie wyróżnia się cztery stopnie upośledzenia umysłowego:

67 ÷ 52 - upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim,

51 ÷ 36 - upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym (głuptactwo),

35 ÷ 20 - upośledzenie umysłowe w stopniu znacznym,

II poniżej 20 - upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim.

40. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PROCESÓW EMOCJONALNYCH.

Zdefiniowanie emocji stanowi dla psychologów dużą trudność, miedzy innymi dlatego, że wyniki pomiarów części składowych uczuć nie są jednoznacznie ze sobą powiązane. Wyróżniono pięć grup komponentów emocjonalnych: fizjologiczne (puls serca, zmiany ciśnienia krwi), ekspresywne (uśmiech, zmarszczenie brwi, pozycja ciała), behawioralne (zaciskanie pięści, ucieczka), poznawcze (postrzeganie zagrożenia, niebezpieczeństwa, niepewności lub przyjemności) oraz oparte na doświadczeniu (suma doświadczonych uczuć). Mogę się uśmiechać, kiedy jestem smutna, i odczuwać lęk bez zmiany rytmu uderzeń serca. Ten brak zależności między poszczególnymi komponentami sprawia, że emocje nie mogą być rzetelnie badane i właściwie wyjaśniane za pomocą pomiaru tylko jednej z nich.

Czy możemy wyróżnić podstawowe emocje, podobnie jak podstawowe kolory? Pytanie to pozostaje bez odpowiedzi mimo wielu badań porównawczych i międzygatunkowych, zapoczątkowanych przez Karola Darwina. Ekspresja twarzy towarzysząca niektórym emocjom, takim jak strach, złość, smutek, zdziwienie, obrzydzenie czy szczęście, jest bardzo podobna u ludzi z odmiennych grup etnicznych, a także wielu zwierząt. Jednakże, być może z powodu braku jednoznacznego związku między pięcioma komponentami uczuć, bardziej zróżnicowane emocje mogą być rozpoznawane raczej doświadczalnie niż przez odwołanie do fizjologii czy ekspresji; w rzeczywistości istnieje tyle rodzajów uśmiechu i sposobów marszczenia brwi, ile osób je wyrażających i sytuacji, które je wywołują. Złożone emocje, jak poczucie winy czy wstyd, które są silnie zdeterminowane przez czynniki poznawcze - np. sposób, w jaki postrzegamy siebie lub wyobrażamy sobie, że widzą nas inni - albo przez uwewnętrznione reguły społeczne, nie różnią się od siebie, o ile nam wiadomo, pod względem fizjologicznym i łatwo je mylimy, kiedy polegamy wyłącznie na dającej się zaobserwować ekspresji.
Przez większość czasu doświadczamy raczej mieszaniny uczuć - lub mamy do czynienia z odcieniami emocji, które swoim niezwykłym zróżnicowaniem przypominają kolory - niż czystych stanów emocjonalnych. Mimo że istnieją wspólne aspekty naszych uczuć, które sprawiają, że oboje, i ty, i ja, czujemy smutek, rozpoznajemy go i wiemy, co mamy na myśli, mówiąc o nim, to jednak moje doświadczenie smutku różni się od twojego. Znaczenia, jakie ma on dla mnie, i sposób, w jaki go wyrażam, są uzależnione od moich doświadczeń, zapamiętanych treści, myśli, reakcji oraz tego, jak inni poprzednio reagowali na mój smutek. Jeżeli mówiono mi, żebym się zabierała i nie zawracała głowy, mogę teraz ukrywać to uczucie lub mieć trudność w mówieniu o nim. Ważne, że zarówno doświadczanie, jak wyrażanie emocji są efektami złożonych procesów, których działanie psychologowie dopiero teraz zaczynają rozumieć.
Poszczególnymi emocjami kierują różne części mózgu; złość i smutek angażują głównie prawą półkulę, podczas gdy takie emocje jak szczęście wiążą się z półkulą lewą. Już nawet reakcje emocjonalne tygodniowego noworodka są różnicowane w jego płatach czołowych - części mózgu, która ma szczególne znaczenie dla emocji. Być może jest tak dlatego, że każda półkula specjalizuje się w kontroli odmiennych grup mięśni, np. prawa półkula sprawuje dominującą kontrolę nad dużymi mięśniami, które umożliwiają walkę lub ucieczkę. Nie wiemy, czy ta specjalizacja przynosi jeszcze inne korzyści, lecz istnieją dowody, że część mózgu zwana układem limbicznym odgrywa rolę centrum emocjonalnego i że warstwa zwiniętej istoty szarej (kora i kora nowa) rozwinęła się w sensie ewolucyjnym później, wnosząc między innymi zdolność myślenia o uczuciach.
Informacje płyną szybko, bezpośrednio do lub z układu limbicznego, a dopiero potem docierają do ośrodków poznawczych, przygotowując nas w ten sposób na "zabranie się emocjonalną okazją", jak to czyni autostopowicz: wybuch gniewu czy napad strachu, który nas ogarnia, mimo że obiecywaliśmy sobie, iż zachowamy spokój i będziemy panować nad uczuciami. W stanie skrajnego lęku możemy ujawnić "prymitywne" reakcje, wyskakując na drogę przed jadącą ciężarówkę i wołając o ratunek, lub zachować się bardziej racjonalnie, telefonując po pomoc. Pierwotna reakcja na uczucie głodu może polegać na zjedzeniu wszystkich czekolad w zasięgu ręki i przypomina zachowanie niedźwiedzia, który objada się jesiennymi owocami, zanim zaczną się zimowe mrozy; bardziej racjonalne reakcje zaś obejmą "powstrzymywanie się" lub "niepoddawanie" głodowi. Takie przemyślane zachowania są konieczne, aby niwelować presję płynącą z pierwotnych systemów oraz dać możliwość ujawnienia się wszelkiego rodzaju złożonym uczuciom od zadowolenia z siebie po brak satysfakcji.
Istnienie owych ewolucyjnie pierwotnych aspektów uczuć pozwala wyjaśnić siłę niszczycielskiego wpływu uczuć na myślenie (tab. 14). Kiedy czujemy niepokój, narzekamy, że nie jesteśmy w stanie skupić myśli, i jest to w pełni uzasadnione. Płaty przednie odgrywają istotną rolę w funkcjonowaniu pamięci krótkotrwałej i nie mogą sprawnie działać, kiedy układ limbiczny (związany z emocjami) dominuje i wymaga pełnej uwagi. Zwróciło to uwagę psychologów na problem skutecznego sposobu kontrolowania emocji, co ma wiele praktycznych konsekwencji, na przykład sprzyja zmianie nastawienia dorosłych wobec dzieci z trudnościami w nauce. Dzieci, które są nadruchliwe i niespokojne lub cierpią na zaburzenia zachowania, mają problemy z uczeniem się ze względu na wysoki stopień pobudzenia emocjonalnego, jednak ich możliwości przyswojenia sobie szkolnej wiedzy mogą ulec poprawie zarówno dzięki obniżeniu poziomu niepokoju, jak i (a może przede wszystkim) w rezultacie udoskonalenia metod nauczania.

26

---