Konserwatyzm - ideologia tradycji

Konserwatyzm jako doktryna polityczna pojawił się w XVIII w., będąc opozycją wobec oświeceniowego racjonalizmu. Za twórcę kierunku uważany jest brytyjski filozof i polityk Edmund Burke (1729-1797). Termin „konserwatyzm" wywodzi się od łacińskiego conservatio, co znaczy „utrzymywać, zatrzymywać, konserwować, pozostawiać bez zmian". Konserwatyzm uwypukla wagę i znaczenie tradycji w życiu społeczeństw. Rozległy sens pojęcia obejmuje zarówno rozumienie potoczne jak i polityczne. Z punktu widzenia politologii K oznaczać może: postawa społ-polityczna - myśl polityczną, doktrynę i ideologię - ruch polityczny,

Geneza i etapy rozwoju. Reakcja na rewolucję francuską 1789 roku. Złoty okres K trwał do 1914 roku, a niekwestionowanymi klasykami są: Edmund Burke oraz Samuel Taylor Coleridge, Benjamin Disraeli oraz Joseph de Maistre i Luis Bonald. A. w okresie po rewolucji francuskiej (schyłek feudalizmu) K był ideologią profeudalną antykapitalistyczną, głosił sprzeciw wobec idei oświeceniowych: równości, wolności i braterstwu. B. w XIX wieku, okresie rozwoju liberalizmu K staję ideologią antyliberalną zwróconą przeciwko, indywidualizmowi, kapitalizmowi i industrializacji. C. w okresie rozwoju ideologii i systemów socjalistycznych K sprzeciwiał się socjalizmowi, socjaldemokracji i socjaliberalizmowi. D. rozwój radykalizmu lewicowego, Nowej Lewicy i kontestacji staje się podłożem powstania Nowej Prawicy.

Cechy charakterystyczne ideologii: Wiara w istnienie nadrzędnego, naturalnego. boskiego porządku. Sceptycyzm w stosunku do rozumu ludzkiego i racjonalizmu. Niewiara w idee postępu. Szacunek wobec tradycji i przeszłości. Antyradykalizm i antylewicowość. Elitaryzm i antyegalitaryzm. Nierozłączność własności i wolności.

Liczne sposoby klasyfikacji myśli konserwatywnej: K arystokratyczny, K pragmatyczny, K sytuacyjny, K naturalny, K polityczny. Kryterium stosunku do zmian: K status guo, K reformistyczny, K reakcyjny. Kryterium treści: K formalny, K materialny. Kryterium przewodniej idei

• K tradycjonalistyczny. Tradycja podstawową wartością. Społeczeństwu nadaje cechy organiczne i duchowe. Np. konstytucja - to nie jednorazowy akt normatywny lecz kumulacja wyrosłych z doświadczenia społecznego zasad i instytucji, opartych na naturalnym porządku. Zmiana - nie jest rezultatem intencjonalnego myślenia, lecz naturalną potrzebą społeczności. Hierarchia, autorytet i przywództwo - naturalne komponenty społeczeństwa.

• K romantyczny. Romantyczna nostalgia za wyidealizowaną wiejską, quasi feudalną przeszłością. Antyindustrialny sprzeciw wobec alienacji i dehumanizacji. Odrzuca merkantylizm i ekonomię liberalną. Broni naturalnej hierarchii i roli elit. Faworyzuje prostotę i naturalność, wsobność. (JG Fichte, G. von Hugo, F.K. Savigny, G.F. Puchta)

• K paternalistyczny. Przypisuje elitom (np. arystokracji) cechy i role ojcowskiej opiekuńczości wobec całego społeczeństwa. Elita, arystokracja zobowiązuje - Nobles obliges. Odpowiedzialność elit połączona z humanitaryzmem. Ekonomia zachowuje prymat nad polityką, a cele socjalne nad innym (Zbliża się do socjaliberalizmu). (ST Coleridge, B. Disraeli, J. Chamberlain, R. Churchill, H. Macmillan)

• K liberalny. (inaczej liberalizm konserwatywny) Akcent postawiony na indywidualizm, wolność jednostki, mechanizmy wolnorynkowe, własność przy oczywistym zachowaniu idei naturalnego porządku, religii, rodziny, tradycji.

• K Nowej Prawicy:. Amalgamat wątków liberalizmu klasycznego, populizmu i libertarianizmu. Wyraża entuzjazm dla idei wolnego rynku, sprzeciw wobec interwencjonizmowi państwowemu, socjalliberalizmowi i socjaldemokracji. Purytanizm moralny. Fobie wobec narkotyków, homoseksualizmu, AIDS, etc. (R.Reagan)

• K rewolucyjny (myląca nazwa - właściwie kontrrewolucyjny); Krytyka państwa, liberalnej demokracji i parlamentaryzmu. Absolutyzacja państwa i jego suwerenności. Państwo silne (wręcz autorytarne) to jedyne skuteczne zabezpieczenie integralności społeczeństwa i sposób rozstrzygnięcia konfliktów społecznych. Obrona zagrożonej klasy średniej. (O. Spengler, A. Mueller von dem Bruck, H. Zehrer, E. Junger)

• K indywidualistyczny; bliski liberalnemu - akcent na wolność jednostki, ograniczoną kulturą (F.Chodorow, H. Hazlitt, F. Knit, F. Buckley

• K organiczny. R. Kirk, P. Viereck, J. Hallowell, Claude Levi Strauss

Główne idee konserwatyzmu:

JEDNOSTKA. Niedoskonałość natury ludzkiej. Jest ona skażona grzechem pierworodnym. Będąc częścią natury człowiek dzieli jej cechy: egoizm, zawiść i destrukcję. Dlatego też nie jest w stanie działać racjonalnie. W swych wyborach kieruje się bowiem instynktem i emocjami. Dlatego ludzie powinni szukać wskazówek u autorytetów, odwoływać się do instytucji, które przetrwały próbę czasu - rodziny, kościoła, kultury i państwa. TRADYCJA jest kwintesencją rozumnego i jednocześnie moralnego działania wielu przeszłych pokoleń, połączonych więzami kulturowymi w celu przezwyciężenia trudności. Jest wyrazem mądrości grupowej - bardziej zasługuje na szacunek niż mądrość jednostek i tworzone przez nich utopie. Gatunek ludzki jest mądry - jednostki bywają głupie. K to uświadomiony tradycjonalizm. SPOŁECZEŃSTWO. Społeczeństwo stanowi nienaruszalny, homeostatyczny układ naturalny, połączony więzami wspólnotowymi. Cechy społeczeństwa: organiczne, wspólnotowe, hierarchiczne.PRAWO. Prawo zawsze występuje w powiązaniu z interesem wspólnoty, społeczeństwa i państwa. Prawo nie może służyć nieokiełznanemu indywidualizmowi. Prawo jest legalnym ustępstwem wspólnot na rzecz jednostek. Prawo rozwiązujące problemy wspólnoty najlepiej służy jednostkom. PAŃSTWO. Silne państwo silne jest instytucjonalną gwarancją hierarchicznego porządku, władzy i autorytetu. Władza państwowa powinna się cieszyć autorytetem. Ludzie powinni zachowywać wobec władzy szacunek i posłuszeństwo. „Dobre to silne państwo, szkoda że demokratyczne”. GOSPODARKA Fundamentem ładu społecznego i ekonomicznego jest własność prywatna - źródło odpowiedzialności i dobrobytu. ZMIANA. Konserwatyści są rzecznikami status quo. Jeśli już muszą być zmiany to: ciągłe, stopniowe, ewolucyjne, korzystne i organiczne.

Konserwatyzm w przekrojach krajowych

Konserwatyzm brytyjski: Edmund Burke - „Dociekania filozoficzne o pochodzenie naszych idei wzniosłości i dobra” „Rozważania o rewolucji we Francji 1790”. Nurt paternalistyczny: Samuel Taylor Coleridge, Benjamin Disraeli, Joseph Chamberlain, Randolh Churchill, Harold Macmillan, Richard Buttler, Nurt liberalny: Stafford Nordcote, Hugh Cecil, Ernest Benn, Enrich Powell, Thacheryzm

Konserwatyzm niemiecki: Nurt tradycjonalistyczny i romantyczny: filozofia Johanna Gotlieab Fichtego; szkoła historyczna w prawoznawstwie (Gustaw von Hugo, Friedrich Karl von Savigny, Georg Fridrich Puchta); szkoła heglowska. Nurt rewolucyjny (kontrrewolucyjn): Oswald Spengler, Armin Mohler, Arthur Moeller von dem Bruch, Hans Zehrer, Ernst Junger).

Konserwatyzm francuski: Joseph de Maistre - „Rozważania nad Francją”, „Szkic o zasadzie twórczej konstytucji i innych instytucji ludzkich” , Louis de Bonald , Charles Muras (Action Francoise), Charles De Gaulle, Alain de Benoit (Nowa Prawica Francuska)

Konserwatyzm amerykański: Nurt indywidualistyczny: Wiliam Graham Sumer, Andrew Carnegie - „Bogactwo”, George Santayana (przywódca tzw. Nowych humanistów), Peter Viereck w swych pracach „Konserwatyzm ponownie odwiedzany”, „Hańba i chwała intelektualistów”, Clinton Rossiter. Nurt organiczny, czyli tradycjonalistyczny: Wilmoore Kendall - „Afirmacja konserwatywna”. Nurt tzw. Radykalnej (Starej Prawicy): Joseph McCarthy, środowisko John Birch Society, Barry Goldwater. Nurt Nowej Prawicy (New Wright): Irving Kristol - „Wyznania jedynego prawdziwego neokonserwatysty”, Daniel Bell, Samuel Huntington.

Konserwatyzm polski: Jan Paweł WORONIN, Henryk RZEWUSKI, Antoni WALEWSKI, Ksawery DRUCKI LUBECKI, HOTEL LAMBERT, Andrzej ZAMOJSKI, Aleksander WIELOWIEJSK, Kazimierz KRZYWICKI, STAŃCZYCY krakowscy (S. Koźmian, J Szujski, ST Tarnowski, L Wodzicki), Władysław L. JAWORSKI

OCENA KONSERWATYZMU Szeroka skala postaw, wzorców i poglądów. Płynność granic między nurtami, między K a L. Jego idee odnoszą się do wzorców ukształtowanych przez inne ideologie. Odrzuca programy emancypacyjne, cechuje go ”immanentny sprzeciw wobec demokratyzacji”. Jako ideologia elitarna, niższa wrażliwość na warstwy niżej usytuowane. W spektrum ideologii blisko L klasycznego, momentami z nim tożsamy. Różnica na stosunku do przeszłości i przyszłości. K akcentuje przeszłość, L przyszłość. Typowa ideologia uprzywilejowanych grup, posiadających: władzę, wpływy, własność, prestiż, które zainteresowane są utrzymywaniem stanu dotychczasowego. Kierunkowi temu zarzuca się też wrogość wobec postępu.

RUCH KONSERWATYWNY.

Konserwatyści z natury nie byli skłonni przywiązywać znaczenia do masowych ruchów politycznych. skupiali się w małych kręgach, złączeni bardziej wrażliwością etyczną i estetyczną niż programami politycznymi. Nie angażowali się bezpośrednio w politykę, nie szukali poparcia tłumów. Uznawali, ze udział w masowej organizacji kłoci się z przekonaniem o „prawdzie prawdziwej” i „prawdzie szarego człowieka”. W myśli K dominował bardziej pamflet, ironia, kpina, aluzja niż programy polityczne czy traktaty filozoficzne.

Rozwój parlamentaryzmu i mechanizmów demokracji politycznej (wybory, rządy koalicyjne, etc) spowodowały konieczność tworzenia partii

Partie konserwatywne obecnie są stosunkowo silne w krajach anglosaskich, gdzie często sprawują władzę. (Republikanie w USA 1857, P Konserwatywna UK 1870, PK w Norwegii 1884, W Szwecji 1904, W Danii 1915, w Finlandii w 1918 roku. Najbardziej znaczącymi współczesnymi aplikacjami konserwatyzmu w praktyce politycznej były brytyjski thatcheryzm i amerykański reaganizm.

Drugą możliwość organizowania się stwarzały bliskie programowo partie chadeckie. Część z nich można zaliczyć wręcz do nurtu konserwatywnego (CDU/CSU w Niemczech, Austriacka Partia Ludowa, Włoska Partia Ludowa. Często też następowała fuzja partii konserwatywnych i chadeckich (Hiszpania, Kanada, Kolumbia. Dominikana, Australia, Nowa Zelandia. Obserwowalną prawidłowością jest zbieżność ideowa K i CHD. Powoduje ona, że tam gdzie istniej silna partia K nie ma CHD i odwrotnie. 24 kwietnia 1978 powstała międzynarodówka konserwatywna (18 partii i 8 obserwatorów, na początku 90tych lat już 30 partii): Europejska Unia Demokratyczna EDU, której dokumentem programowym była „Deklaracja Wspólnej roboczej Chrześcijańsko-Demokratycznych, Konserwatywnych i innych partii nie kolektywistycznych”. Podobne inicjatywy obserwowane były w innych częściach globu np. 1982 roku powołano w Japonii Unię Pacyfiku (Japonia, USA, Australia, nowa zelandia. Konsolidacja sił K nastąpiła w 1983 roku Kongres Zjednoczeniowy (Thatcher, Bush, Strauss, Chirac - IDU przew Alois Mock. Główne pisma: „Commentatory”, „The Public Interest”, Public Opinion”.

Agraryzm

Nazwa i pojęcie: „Agraryzm" (łac. ager - rola, pole, ziemia i agrarus - dotyczący roli, rolny, rolnik) to ideologia i związany z nią ruch polityczny, które za swój pierwszoplanowy cel uznają szeroko rozumianą obronę interesów chłopów. Źródła ideowe: 1. Fizjokratyzm (physis - natura, kratos - władza) - prawnonaturalna koncepcja władzy i gospodarki opartej na rolnictwie. Francis Quesnay. 2. Utopijna myśl romantyzmu eko­nomicznego. J. Ch. L. Sismonde de Sismondi 3. Rewizjonizm agrarny. Edward David.

Rozwój organizacyjny i ideologiczny Rozkwit ruchów i ideologii agraryzmu przypada na po­czątek XX wieku i lata międzywojenne. Kolebką agraryzmu są Niemcy, gdzie owa doktryna pojawiła się u schyłku XIX w. Albert E. von Schaffle „Ryzyko agraryzmu dla Niemiec”. Gustav Ruhland „Wpro­wadzenie do polityki agrarnej”. USA - Przymierze Farmerskie (Farmer Aliance) w latach 80. XIX wieku - początek ruralizmu (od ang. rural - rolny, wiejski, związa­ny z wsią). Ruch agrarystyczny w Danii (czołowy ide­olog - Mikołaj Grundvig) i Szwajcarii (Ernst Laur) Koncepcje agrarne w wielu krajach Europy Środk. i Pd., w tym głownie w Czechosłowacji: Antonin Svehla (1873-1933) i Milan Hodża (1878-1944). O. Frankenberger, Agraryzm w Buł­garii, Jugosławii, Węgrzech i Rumunii. Partie chłopskie aprobujące program agraryzmu utworzyły w 1921 r. z inicjatywy A. Svehli Międzynarodowe Biuro Agrarne z siedzibą w Pradze (zwane także „Zieloną Międzynarodówką"), z którym ści­śle współpracował Słowiański Związek Młodzieży Wiejskiej powsta­ły na Kongresie w Lubljanie w 1924 r.

Ruch agrarny w Polsce W Polsce zręby agraryzmu. wiążą się z programem założonego w 1895 r. Stron­nictwa Ludowego, działalnością ks. S. Stojałowskiego, B. i M. Wysłouchów, J. Bójki, J. Stapińskiego oraz ruchu zaraniarskiego w latach 1907-1914. W okresie II RP agraryzm. stał się podstawą ideowo-programową Związek Młodzieży Wiejskiej RP „Wici" i Stronnictwa Ludowe­go. Głównymi propagatorami a. w tym okresie byli S. Miłkowski (Agraryzm jako forma przebudowy ustroju społecznego, 1934, Walka o nową Polskę, 1936), F. Bujak, S. Inglot, J. Niecko, W Styś i in. W latach 1945-1947 do zasad agraryzmu odwoływało się mikołąjczykowskie Polskie Stronnictwo Ludowe. Po 1989 r. do idei agrarnych. nawiązała większość partii i stronnictw ludowych, poddając je weryfikacji (neograryzm).

Główne idee Klasyczną wykład­nię naczelnych idei a. zawierała tzw. piramida wartości przedsta­wiona przez głównego ideologa agraryzmu czechosłowackiego Milana Hodżę (1878-1944). Składała się ona z czterech poziomów : 1) ziemia, czło­wiek, praca, 2) rodzina, gmina, samorząd, 3) naród, ojczyzna, pań­stwo, 4) ludzkość.

ZIEMIA - naturalna podstawa bogactwa narodu i główne źródło rozwoju gospodarczego. Powinna należeć do tych, którzy na niej pracują. Prywatna własność ziemi w rolnictwie, podzielonej między chłopskie gospodarstwa rolnicze. CZŁOWIEK - jednostka utożsamiana z chłopem - rolnikiem. Idealizowanie cech osobowych. Chłopi są w szczególny sposób powołani do wpływania na losy państwa, gdyż tkwi w nich największy potencjał sił twórczych, zdrowego rozsądku i naturalnej prawości. Wypływa to z faktu, iż warstwa ta na co dzień pozostaje w bezpośrednim kontakcie z ziemią i przyrodą, co hartuje jej oblicze. Agraryzm stoi na stanowisku, że interes warstwy chłopskiej pozostaje w ścisłej harmonii z dobrem całego kraju. PRACA - powinna być jedynym kryterium miejsca jednostki w społeczeństwie. RODZINA - jako podstawowa grupa społeczna złożona z małżeństwa, dzieci oraz ogółu krewnych, cieszy się ogromnym szacunkiem, ze względu na pełnione funkcje: prokreacyjne, socjalizacyjne, kulturowe, ekonomiczne, etc. Popularyzowany model rodziny wielopokoleniowej, patriarchalnej i matrylinearnej. GMINA - przewaga życia wiejskiego nad miejskim. Wieś - homogeniczny i odrębny kompleks społeczny, wspólnota kulturowa, wyznaniowa i sąsiedzka SAMORZĄD - podstawa administracji publicznej, przejaw ludowładztwa, źrenica wolności obywatelskiej. Postulaty szerokich uprawnień samorządowych szczególnie w zakresie oświaty, kultury i ochrony zdrowia. ST. To szansa dla społeczności wiejskiej na ujawnienia swojej roli i znaczenia, nie tylko jako chłopów - gospodarzy, ale także współgospodarzy kraju. NARÓD - Warstwa chłopska - „Żywią i bronią”. Utożsamianie tego co chłopskie z tym co narodowe. OJCZYZNA - Ogólne pojęcie ojczyzny, rozumianej jako „całość kultury kraju” wzbogacane jest treściami kojarzonymi z rodziną, rodem, spadkiem, dziedzictwem. Ojczyzna jako wielka ojcowizna. PAŃSTWO - struktura władzy umiarkowanej, unikającej skrajności dyktatury i anarchii. Państwo demokratyczne - politycznie, gospodarczo i społecznie, wg tezy Rousseau: Trzeba, aby każdy miał dość i aby nikt nie miał za dużo”.

W niektórych odmianach a. (np. w a. polskim okre­su międzywojennego) szczególną rolę przywiązywano do działalno­ści spółdzielczej, samorządowej i samokształceniowej, dzięki której miało nastąpić odrodzenie moralne, duchowe i gospodarcze klasy chłopskiej oraz całego narodu. Agraryzm zawsze usiłował odnaleźć swoistą „trzecią drogę" ustrojową, odrzucając zarówno kapitalizm, jak i socjalizm. Oba te systemy napiętnował za hołdowanie skrajnym tendencjom ekonomicznym i politycznym w imię egoistycznych interesów klasy kapitalistów lub klasy robotniczej. Jedynie chłopi, którzy są w unikatowej roli właściciela i zarazem pracownika, mogą pełnić w państwie funkcję pośredniczącą między zwaśnionymi klasami. W efekcie rozwijano koncepcje „demokracji agrarnej", opartej na solidaryzmie społecz­nym, z warstwą chłopską w roli głównej. Przeciwnicy agraryzmu utrzymują, że doktryna ta nie tylko nie elimi­nuje klasowości społecznej, ale ją jeszcze bardziej pogłębia. Wskazują w tym kontekście na to, iż agraryzm przyjmuje punkt widzenia wyłącznie ludności chłopskiej i w konsekwencji wywołuje zarzewie konfliktu między wsią a mia­stem.

SOCJALIZM

Nazwa i pojęcie.

Nazwa socjalizm (łac.sociare - łączenie ludzi, socialis - społeczny, societas - społeczeństwo). Źródłosłów wyraźnie akcentuje społeczny charakter ideologii. Nazwa pojawiła się później niż idee, które zostały nią określone. Twórcą pojęcia jest Robert Owen (1771-1858), który użył go po raz pierwszy w artykule zamie­szczonym w „Cooperative Magazine" w 1827 r. Zakres znaczeniowy pojęcia jest bardzo szeroki, oddaje to różnorodność nurtów i kierunków w nim występujących. Możemy zatem wyróżnić socjalizm: utopijny i naukowy; teoretyczny i praktyczny; państwowy i samorządowy; autorytarny i wolnościowy; kolektywistyczny i demokratyczny; agrarny i przemysłowy; etyczny i nieetyczny; chrześcijański i świecki; a także socjalizm narodowy, czy socjalizm rynkowy.

Geneza i ewolucja

Prehistoria idei socjalizmu. Źródła sięgają starożytności i wczesnego chrześcijaństwa.

Socjalizm utopijny: 1. W okresie feudalizmu i wczesnokapitalistycznym - Tomasz Morus (1478-1535) i Tomasso Campanella (1568-1639). 2. W XVII i XVIII w. poglądy - G. Winstanleya (1609- ok. 1652), J. Mesliera (1664-1729), Morelly'ego, G. Mably'ego (1709-1785) i EN. Babeufa (1760-1897), 2. W pierwszej połowie XIX w. w twórczości i działalności C.H. de Saint-Simona (1760-1825) i Ch. Fouriera (1772-1837) we Francji oraz R. Owena (1771-1858) w Anglii.

W XIX wieku - rozwój kapitalizmu, proletariatu, zmiany polityczne ale brak zmian społecznych - to wszystko przyczyny rozwoju wielu nurtów myśli socjalistycznej: S.ricardiański (D. Ricardo), Lassalizm (F. Lassa), S. fabiański (Fabian Society), S. naukowy (K. Marks, F. Engels) S. chrześcijański (F. Lamennais), S. kolektywistyczny (C. Pecqueur), S. demokratyczny (J. J. L. Blanc), S. romantyczny (A. Mickiewicz), S. humanistyczny (L. Blum), S. agrarny (J. Lelewel) S. filozoficzny (M. Hess) i wielu innych jego odmian.

W II połowie XIX w. w ramach ruchu socjalistycznego nastąpiła krystalizacja dwóch głównych opozycyjnych nurtów: 1. radykalnego (rewolucyjnego) stojącego na gruncie marksizmu (I Międzynarodówka 1864-1876) 2. umiarkowanego (reformistycznego), reprezentowanego przez wielu przywódców partii socjaldemokratycznych (II Międzynarodówki 1889-1914).

Po I wojnie światowej podział na nurt komunistyczny i socjaldemokratyczny pogłębił się.

Konteksty znaczeniowe pojęcia „Socjalizm”

1. Ideologia społeczna głosząca program socjalizacji. 2. Ustrój społeczno-polityczny. 3. Ruch społeczno-polityczny stawiający sobie za cel realizację ideałów socjalizmu.

Główne idee

SPOŁECZEŃSTWO - Prymat społeczeństwa nad jednostką. Społeczeństwo to naturalny układ powiązanych ze sobą kolektywów: zrzeszeń lokalnych, regionalnych, ogólnokrajowych, po ogólnoludzkie. W systemie kapitalistycznym społeczeństwo jest klasowo zróżnicowane, przekształcenia mają doprowadzić do powstania nowego społeczeństwa bezklasowego; idea przewodniej roli klasy robotniczej w wytyczaniu nowego ładu i porządku. JEDNOSTKA - kolektywistyczna (socjocentryczna i altruistyczna) koncepcja jednostki: Miarą człowieczeństwa jest stopień jego uspołecznienia. A wyrazem uspołecznienia jest głębia, siła i wielość więzi społecznych w których jednostka pozostaje. GOSPODARKA - źródłem nieszczęść ludzi są przede wszystkim reguły gry społecznej i gospodarczej wolnokonkurencyjnego kapitalizmu, trzeba zatem podejmować działania, by to zmienić. Podstawę ładu gospodarczego stanowić powinna gospodarka planowa, oparta na własności kolektywnej (od państwowej do spółdzielczej) z dopuszczeniem innych form własności; gospodarka planowa, interwencjonizm państwa i szereg reform socjalnych mają zapewnić faktyczną poprawę warunków egzystencji ludzi pracy. PAŃSTWO - zło konieczne, środek polityczny do realizacji społecznych celów, tzn. odpowiedniego zaspokajania potrzeb społeczeństwo poprzez oddziaływanie na gospodarkę. Rozbieżność koncepcji co do formy państwa: od demokratycznego reżimu do autorytarnego reżimu. PRAWO - środek do realizacji socjalistycznych ideałów powszechnej równości i sprawiedliwości społecznej, której towarzyszą rzeczywista wolność (nie tylko polityczna, ale też społeczna) oraz powszechny dobrobyt. Egalitarna koncepcja sprawiedliwości - szerokie spektrum poglądów od: „każdemu według rezultatów jego pracy”, „równa praca równa płaca”, „ każdemu według potrzeb” ZMIANA - Socjalizm odrzuca akceptację status quo. Jest ideologią postępu społecznego, ciągłej dążności do poprawy rzeczywistości społecznej. Zakłada szerokie spektrum dróg do realizacji socjalistycznych celów. W XIX wieku dwojaki stosunek do sposobu realizacji owych celów - za pomocą reform i za pomocą rewolucji (zwolennicy tego ostatniego podejścia stali na gruncie, że ustrój zastany jest wynaturzony i niereformowalny. Obecnie socjaliści wyrzekają się ze względów pragmatycznych rewolucyjnych metod.

Socjaldemokracja (socjalizm demokratyczny)

SOCJALDEMOKRACJA - ideologia sytuacyjnej stanowiącej konglomerat różnych koncepcji i idei, które podlegają przekształceniom. Obecnie stanowi ona główny europejskiej lewicy. Socjaldemokracja obok chrześcijańskiej demokracji stanowi najsilniejszy nurt polityczny współczesnej Europy. Partie socjaldemokratyczne uformowały się w XIX w. W swych programach głosiły wizje egalitarnego społeczeństwa i z nieufnością odnosiły się do włas­ności prywatnej, widząc w niej źródło wyzysku i dominacji jednych ludzi nad innymi. Triumf bolszewizmu w Rosji spowodował ostry podział w ruchu socjalistycznym. Nazwą „socjaldemokracja" posługiwało się od tej pory skrzydło umiarkowane, niechętne porządkowi ustrojowemu Rosji Radzieckiej (potem Związku Radzieckiego) oraz pragnące godzić ideały socjalistyczne z demokracją i gospodarką wolnorynkową. Powojenna socjaldemokracja sprzeciwia się zarówno komunizmowi, jak i liberalizmowi. Fundamentalna dla programu socjaldemokratów „Deklaracja Frankfurcka" z 1951 r. definiowała państwa komunistyczne jako „instrument nowego imperializmu". Liberalizmowi zarzuca braku wrażliwości społecznej oraz chęć budowania społeczeństwa nierówności. Alternatywą socjaldemokratyczny program trzech demokracji — po­litycznej, społecznej oraz ekonomicznej W ostatnim czasie widoczna tendencja do swoistego pogodzenia ideałów socjaldemokracji z ideałami liberalizmu socjalnego.

Źródła ideowe socjaldemokracji:

REFORMIZM - głoszący teorię ewolucyjnego, stopniowego „przerastania" kapitalizmu w socjalizm, odrzucający rewolucyjne metody walki o obalenie kapitalizmu. Droga do socjalizmu prowadzi przez stopniowe reformy społeczne, ekonomiczne i polityczne. Reformizm jest często utożsa­miany z rewizjonizmem. Progra­m II Międzynarodówki stał się podstawą programów politycznych socjaldemokracji. Za twórcę uważa się Edwarda Bernsteina (1850-1932), który pełny wykład swojej doktryny przedstawił w pracy pt. „Zasady socjalizmu i zadania socjaldemokracji (1889). Kierunek rewizjonistyczno-reformistyczny rozwijali także: K.Kautsky, V. Adler, O.Bauer, KRenner, R.Hilferding, G.Lukacs, K.Korsch, T. Adorno, J. Habermas

SOCJALIZM ETYCZNY - socjalizm powstaje jako rezultat nakazu etycznego aprobowanego przez ludzi. Równość, wolność, sprawiedliwość oraz godność jednostki winny stać się podstawą i głównym celem działania ruchu socjalistycznego. Idee socjalizmu winny być upowszechniane drogą perswazji, przekonywania i apelowania do świadomości wszystkich grup społecznych, nie zaś za pomocą walki klasowej, rewolucji, przemocy i siły. Na przełomie XIX i XX w. idee te propa­gowali E. Bernstein, H. Cohen (1842-1918), K. Vorlander (1860-1928), L. Blum (1872-1950), E. Carpentier (1848-1929), J.B. Glasier (1859-1920) i inni. Współcześnie do grupy czołowych reprezentantów zalicza się R. Lewenthala. R. Renara, J. Macha, G. Larsa.

Ewolucja socjaldemokracji

Pojawienie się ideologii socjaldemokracji. wiązało się ściśle z procesem podziału ruchu socjalistycznego na nurt radykalny (komunistyczny) i umiarkowany (socjaldemokratyczny). W rozwoju ideologii s. można wyróżnić kilka etapów.

A. Faza narodzin (do wybuchu II wojny światowej). Ferment wokół Programu Frankfurckiego z 1891 (SPD). Odrzucenie idee walki klas i kon­frontacji z liberalnym państwem na rzecz stopniowych reform. Do 1914 roku dominował ostrożny pragmatyzm Wybuch I wojny światowej, rewolucja w Rosji oraz powstanie III Międzynarodówki komunistycznej - przyspieszyły proces krystalizacji ideologii s. Wyznaczenie nieprzekraczalnych barier pomiędzy opcją socjaldemokratyczną a komunistyczną.

B. Powojenna rekonstrukcja i zakwestionowanie leseferyzmu (do końca lat pięćdziesiątych). Ukształtowanie specyfiki progra­mowej partii socjaldemokratycznych: 1. równość i sprawiedliwość społeczna oraz deklaracja budowy społeczeństwa dobrobytu. 2. uspo­łecznienie środków produkcji, 3. zasada państwowego planowania i kontroli eko­nomii 4. postulat stworzenia państwa dobrobytu (welfare state).

C. Okres kontrolowanego wzrostu gospodarczego (lata sześć­dziesiąte i siedemdziesiąte). Proces liberalizacji koncepcji socjademokratycznych. 1. Odrzucenie przekonania o konieczności uspołecznienia czy nacjonalizacji środków produkcji. 2. Interwencjonizm państwowy jako gwarant zrównowa­żonego rozwoju: prawa rynku powinny ulec modyfikacji, gdy w grę wchodzą społecznie pożądane cele. 3. postulat pełnego zatrudnienia oraz utrzymania ciągłego wzrostu gospodarczego. 4. Państwo dobrobytu. 5. zmiana koncepcji programowej i organizacyjnej partii socjaldemokraty­cznych w kierunku modelu partii catch-all. 6. Korporatywistyczne układy łączące insty­tucje państwa z ekonomicznymi grupami interesu (organizacjami pracodawców i pracobiorców).

D. Okres niepewności (lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte). Reorientacja programowa - prio­rytetem równoczesne utrzymanie „podoju socjalnego” oraz żelaznej dyscypliny ekonomicznej: 1. przywiązanie do zasad rywalizacji rynkowej ale także interwencjonizmu funkcjonalnego; 2. socjaldemokratyczny indy­widualizm - ochrona i rozszerzenie indywidualnych praw i wolności; 3. akceptacja prywatnej własności środków produkcji oraz indywidualna przedsiębiorczość; 4. koncepcja państwa dobrobytu, ale też silna decentralizacja sektora publicznego; 5. silna orientacja proekologiczna

Socjaldemokracja - podsumowanie

• nazywana jest socjalizmem reformistycznym lub demokratycznym;

• idea pluralizmu filozoficznego i światopoglądowego (odrzucenie myśli o jedynie słusznym światopoglądzie - stanowisko neutralizmu światopoglądowego);

• niezbędne jest stopniowe i legalne reformowanie życia społecznego i gospodarczego;

• budowa socjalizmu może się dokonać za pomocą stopniowego urzeczywistniania pewnego ideału etycznego wśród ludzi; prawa obywatelskie i poli­tyczne należy uzupełniać prawami społecznymi i ekonomicznymi.

• odrzucenie idei rewolucji, walki klasowej i dyktatury proletariatu;

• demokracja jako system ustrojowy wystarczający dla realizacji celów socjaldemokracji — wizja demokratycznego i pluralistycznego systemu politycznego; program trzech demokracji — po­litycznej, społecznej oraz ekonomicznej

• system gospodarczy winien być oparty na częściowym planowaniu i poszerzonych kompetencjach państwa w zarządzaniu gospodarką;

• państwo win­no odgrywać aktywną rolę w sferze gospodarczej i poprzez odpowiednią po­litykę modyfikować mechanizmy wolnego rynku;

• państwo postrzegane jako dystrybutor i gwarant dobrobytu dla wszystkich grup społecznych (w tym mniej zamożnych - podatki progresywne, ideałem państwo dobrobytu);

• ważnym celem państwa jest walka z bezrobociem;

• idea interwencjonizmu państwowego - (wpływanie na życie gospodarcze za pomocą ceł, podatków, kredytów itp.)

.

Komunizm

NAZWA I POJĘCIE Nazwa wywodzi się od łac. „comunis” - wspólny. Wykorzystywana jest dla oznaczenia ideologii, ruchu, doktryn, ideału i praktyki ustroju uznającego za swój cel wspólnotę własności, pracy, podziału, wymiany i konsumpcji. Pojęcie „komunizm” pojawia się w latach 40-tych XIX wieku, zyskując dużą popularność od „Manifestu komunistycznego” 1948 Karola Marksa. W myśli społeczno-politycznej wyróżniamy wiele rodzajów komunizmu: utopijny i naukowy, marksistowski i niemarksistowski, pełny i częściowy, konsumpcyjny i produkcyjny, prymitywny i dojrzały, pierwotny, agrarny, i przemysłowy, wojenny i pokojowy, rewolucyjny i reformistyczny, idealny i realny.

ETAPY ROZWOJU Prehistoria, komunizm przedmarksistowski; od czasów starożytnych . Współczesny komunizm: 4 etapy ewolucji myśli komunistycznej: 1848 - 1917 Marksizm; 1917 - 1924 Leninizm; 1924 - 1956 Stalinizm, trockizm i komunizm rewizjonistyczny; 1956 - 1990 Destalinizacja myśli komunistycznej

GŁÓWNE IDEE: Wspólnota - kolektyw, komuna - najwyższa wartość; wspólnota własności , pracy, podziału, wymiany i konsumpcji. Społeczeństwo w dotychczasowym rozwoju miało charakter klasowy, komunizm dąży do budowy społeczeństwa kolektywnego, wspólnotowego Równość - rzecznicy skrajnego egalitaryzmu społecznego. Nie poprzestają na deklaracjach równości, domagając się rzeczywistej równości społecznej wszystkich ludzi. Sprawiedliwość - Każdemu według potrzeb. Najbardziej humanitarne, ale i najbardziej trudne do realizacji praktycznej pojęcie sprawiedliwości. Wolność - to uświadomiona konieczność (oparta na zrozumieniu konieczności przyrodniczych i społecznych ograniczeń). Dzięki wiedzy człowiek wyzwala się od ograniczeń sił przyrody. Powinno temu towarzyszyć wyzwolenie się od „ślepych mechanizmów wolnorynkowych. Dezalienacja (pozbycie się alienacji społecznej, ekonomicznej, religijnej, ideologicznej) jest warunkiem wolności. Gospodarka - celem zniesienie spontanicznej, gospodarki rynkowej i zastąpienie jej gospodarką opartą na pełnym uspołecznieniu środków produkcji (zniesieniu własności prywatnej) oraz na zasadach planowania pracy, podziału, wymiany i konsumpcji. Człowiek - Człowiek jest istotą społeczną, uczłowieczenie tożsame z uspołecznieniem następuje poprzez pracę.„Jednostka niczym, jednostka zerem… Istota człowieka to nie abstrakcja tkwiąca w pojedynczej jednostce. Jest ona całokształtem stosunków społecznych.” Państwo - zjawisko historyczne, narzędzie politycznego panowania klas posiadających, oparte na systemie rad, z licznymi elementami demokracji bezpośredniej - miało to doprowadzić do powstania bezpaństwowej organizacji społeczeństwa; scentralizowany i represyjny aparat państwowy jest podstawą do walki z kontrrewolucyjnym wrogiem i utworzenia nowego ładu społecznego; Prawo - instrument przymusu państwowego, odzwierciedlenie konfliktów klasowych w państwie. Nihilizm prawny - pogarda dla prawa i prawników. Wraz z obumarciem klas społecznych, zanikną konflikty klasowe, obumrze państwo i prawo. Prawo to zło konieczne na drodze do zniesienia państwa i zastąpienia go komunistyczną wspólnotą. Wróg ludu - grupy wrogie ideom rewolucji i dyktatury proletariatu winny być pozbawione praw obywatelskich i swobód politycznych; wrogość wobec wszystkich ideologii prawicowych; Partia - kierownicza rola partii robotniczej (w praktyce przerodziła się w system monopartyjny); Zmiana - realizacja komunizmu jest procesem nieuniknionym i nieodwracalnym; afirmacja i akceptacja rewolucyjnych metod zmiany. Władza - zakresem swych kompetencji powinna objąć wszystkie sfery życia jednostki (totalizm ideologii komunistycznej); internacjonalizm i antynacjonalizm (zanegowanie kategorii narodu jako wartości)

MARKSIZM Komunizm jako nowoczesna doktryna jest dziełem Karola Marksa (1818-1883). Za współtwórcę marksizmu uważa się Fryderyka Engelsa (1820-1895), Jej zasadnicze tezy zostały przedsta­wione w pracach K. Marksa („Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne",I844; Ideologia niemiecka",1845-1846; „Nędza filozofii"-, 1848; „Walki klasowe we Francji",1850; "Osiemnasty brumaire'a Ludwika Bonaparte",1852 oraz wydany w trzech tomach „Kapitał") i F. Engelsa („Wojna chłopska w Niemczech", 1850; „Rozwój socjalizmu od utopii do nauki", 1877; „Anty-Duhririg",1811-1818; „Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa", 1884; „Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej",1886).

Filozoficzną podstawą marksistowskiego świato­poglądu jest materializm dialektyczny. Podstawą teorii rozwoju społecznego (procesów społeczno-historycznych) jest materializm historyczny. Istotnym składnikiem marksowskiego poj­mowania dziejów jest teoria klas i walki klasowej. Na gruncie materializmu historycznego została także stworzona marksistowska teoria państwa i prawa. Rewolucja społeczno-polityczna jest formą konieczności dziejowej.

LENINIZM Przywódca rosyjskich bolszewików Włodzimierz Lenin (Włodzimierz Iljicz Uljanow 1870-1924) nadał marksizmowi nową interpretację - leninizm. „Co robić?" (1902), „Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu" (1916), „Państwo a rewolucja" (1917).

Program walki rewolucyjnej zwany bolszewizmem. Partia - awangarda proletariatu, skupiająca zawodowych rewolucjonistów. Teoria najsłabszego ogniwa światowego imperializmu. Ustrój dyktatury proletariatu. Rezultatem rewolucji winna być, rewolucyjno-demokratyczna dyktatura proletariatu i chłopstwa. Wojna prowadzona w imię rewolucji może być usprawiedliwiona.

STALINIZM - koncepcja polityczna przywódcy partii bolszewickiej, który stał na jej czele w latach 1922 - 1953. Stalinizm to ogół poglądów J. Stalina (właściwe nazwisko I. Dżugaszwili) na walkę klas, społeczeństwo komunistyczne, dyktaturę proletariatu, zasady sprawowania władzy oraz na rolę terroru wyraża istotę totalitaryzmu w wydaniu radzieckim.

Uzasadnienie terroru stosowanego na niespotykaną skalę za pomocą aparatu bezpieczeństwa i systemu obozów (łagrów). Teza o „zaostrzającej się walce klasowej" w miarę postępów w budowie socjalizmu, wymagającej podjęcia wszystkich działań zmierzających do „ochrony zdobyczy rewolucji". Jedną z centralnych kategorii stalinowskiej myśli stało się pojęcie „wroga ludu". Nieprze­jednana klasowo polityki proletariackiej. Całość władzy spoczywa w ręku partii która może wykluczyć klasę robotniczą oraz inne grupy społeczne z procesu rządzenia. Odrzucenie pluralizmu w życiu społecznym. Kult jednostki - rolą przywódcy politycznego jest odkrywanie prawdy o prawach rozwoju, która ma wyższą wartość od ustaleń uczonych. Teza o możności zbudowania komunizmu w jednym kraju. Atmosfera „oblężonej twierdzy"- uzasadnienie polityki represji. By państwo mogło obumrzeć, musi najpierw ulec wzmocnieniu - totalna etatyzacja wszelkich przejawów życia społecznego.

Stalinizm jako typ reżimu politycznego: polityka masowego terroru wobec jednostek i grup arbitralnie uznanych za „wrogów ludu", wymuszona mobilizacja poparcia, eliminowanie wszelkich form wewnątrzpartyjnej opozycji połączone z fizyczną likwidacją oponentów i wysoką autonomią aparatu represji, rozbudowanie systemu obozów pracy, instrumentalne traktowanie prawa, masowe wysiedlanie grup narodowościowych z zamieszkiwanych przez nie terenów. Czystki i egzekucje

TROCKIZM - polityka i zespół poglądów historiozoficznych, ideologicznych, politycznych i społecznych Lwa Dawidowicza Trockiego (1879-1940, Lejb Bronstein) i jego zwolenników, skupionych od 1938 r. w ramach tzw. IV Międzynarodówki. Główne tezy, teorie i koncepcje: Teoria „eksportu rewolucji”, Teoria „rewolucji światowej”, Rewolucyjna wojna zaczepna, Koncepcja upaństwo­wienia związków zawodowych. System komunizmu wojennego - militaryzacja społe­czeństwa sfery produkcyjnej na zasadach dyscypliny wojskowej. Teoria permanentnej rewolucji - Dwa etapy: 1. etap rewolucji orężnej (przestrzenny, geograficzny), którego celem miało być przejęcie władzy przez proletariat i jego sojuszników oraz doprowadzenie do dyktatury proletariatu. 2. etap ustawicznej rewolucji moralnej i obyczajowej, którego celem było zniesienie pozostałości moralności burżuazyjnej i drobnomieszczańskiej.

„Agonia kapitalizmu i zadania IV Międzynarodówki. Program przejścia". Entryzm - przenikanie do partii komunistycznych, rozbijaniu ich od wewnątrz imię autentycznej rewolucji. Idea zdradzonej rewolucji - ustrój radziecki uległ zwyrodnieniu, a rządy przechwyciła biurokracja, która odgrodziła się od robotników i panuje nad nimi.

Neotrockizm - 1. Zjednoczony Sekretariat IV Międzynarodówki (na czele z R. Frankiem), 2. Mię­dzynarodowy Komitet IV Międzynarodówki (przywódca: R Lambert), 3. Tendencja Marksistowsko-Rew. IV Międzynar. (przywódcy: M. Pablo, G.Healy), 4.Latynoamerykański Komitet IV Międzynarodówki (na czele z J. Posadosem). Koncepcja rewolucjonizacji klasy robotniczej (dojrzewania proletariatu)

MAOIZM Chińską wersaę marksizmu (zsinizowany marksizm). Stosunek maoizmu do marksizmu był początkowo pozytywny, z czasem w okresie rozrachunku w ZSRR z kultem jednostki) nastąpiło odejście na pozycje bardziej radykalnie lewackie. Maoizm jest zbiorem idei marksistowskich, trockistowskich i chińskich (konfucjanizm) wzbogaconych o elementy szowinizmu wielkomocarstwowego Chin i przeświadczeniu o dziejowej roli jaką mają spełnić Chiny. Jest to zbiór poglądów głosił Mao Tse-tung / Mao Ze Donga (1893-1976) i jego wspólpracowaników: Ciang Cing, Wang Hung-we, Czang Czun-ciao, Jao Wen-juan.

Maoizm głosi wierność formule narodowej drogi do socjalizmu; doświadczenia chińskie mają wyższość nad doświadczeniami europejskimi. Teoria wojny ludowej - cztery znaczenia: 1.rewolucja chińska, 2. walka partyzancka, 3. rewolucja światowa, 4. otaczanie miasta wsią. Absolutyzacja przemocy i przymusu jako metody działania politycznego. Podmiotem rewolucji komunistycznej jest przede wszyst­kim chłopstwo. Odrzucenie zasady pokojowego współistnienia państw o odmiennych ustrojach - koncepcja wojny globalnej. Koncepcją trzech światów i elastycznych sojuszy. Rewolucja kulturalna. Ideał człowieka - ideowość, odrzucenie materialistycznych pokus i potrzeb, akceptacja skrajnego egalitaryzmu. Gospodarka - koncepcja wielkiego skoku przy stosowaniu przymusu i dyscypliny, polityka trzech czerwonych sztandarów. Kult władzy i osoby Mao: można nie jeść, nie spać, ale nie można nie czytać prac Mao - czerwona książeczka obowiązek).

NOWA LEWICA Radykalnie lewicowe koncepcje i związane z nimi ruchy politycznego protestu - apogeum popularności - czas studenckiej rewolty 1968 r. Konglomerat różnych haseł oraz idei zaczerpniętych z marksizmu, trockizmu, maoizmu, anarchizmu, syndykalizmu i egzystencjalizmu. Za czołowego ideologa nowej lewicy uważany był Herbert Marcuse (1898-1979), amerykański filozof społeczny pochodzenia niemieckiego i autor książek Rozum i rewolucja, Eros i cywili­zacja oraz Człowiek jednowymiarowy. Krytyka systemu kapitalistycznego i komunistycznego Idee zrywu rewolucyj­nego studentów, młodej inteligencji oraz narodów Trzeciego Świata Akceptacja rewolucyjnej przemocy W latach 70-tych ruch nowej lewicy uległ dekompozycji. Umiarkowani Przeszli pod sztandary ekologizmu i feminizmu, alter i antyglobalizmu. Skrajni, radykalni przedstawiciele tworzyli ideową podbudową lewackiego terroryzmu (RAF - Bader Meinhoff, Czerwone Brygady, etc.) Tezy: Przemoc jako inte­gralny element życia politycznego i społecznego: terror jedyną drogą, niezbędną do uformowania nowe­go człowieka i no­wego, sprawiedli­wego społeczeństwa w przyszłości.

ANARCHIZM

Nazwa i znaczenie pojęcia

(grec. an arche , anarchos - brak rządu, bezrząd)

1. doktryna społeczno-polityczna powstała w XIX w. Główni przedstawiciele: William Goodwin (1756-1836), Max Stirner (1806-1856), Pierre Joseph Proudhon (1809-1865), Michaił Bakunin (1814-1875), Piotr Kropotkin (1842-1921). Pierwszy zarys zasad anarchizmu wyłożył W. Goodwin w pracy „Badania nad sprawiedliwością w polityce i nad jej wpływem na moralność publiczną" (1794). Twórcą nazwy a. był J.P.Proudhon, który określił siebie mianem anarchisty w opracowaniu zatytułowanym „Co to jest własność". A. nie był doktryną jednorodną. Rozwinęły się cztery główne nurty: 1. a. indywidualistyczny, 2. a. kolektywistyczny, 3. a. komunistyczny i 4. a. syndykalistyczny. Idee anarchistyczne znalazły poparcie najpierw w Rosji, później w Europie Zachodniej, a także w Ameryce Łacińskiej. Wspólne cechy:

• Wolność jednostek - najcenniejszym dobrem jest bezwzględna i totalna wolność każdego człowieka

• Indywidualizm - tym, co zniewala człowieka, są wszelkie formy podporządkowania, pieniądz w jego gotówkowej postaci, rodzina, tradycja i religia

• Dobrowolność wszelkich organizacji - idee ładu bezpaństwowego

• Antyetatyzm - państwo postrzegane jako najgroźniejszy wróg wolności jednostki

• Żywiołowość (aż do kultu przemocy - 1881 propaganda przez śmierć, Czarna Ręka w Hiszpanii, Nieczajewszczyzna w Rosji)

2. A. jako forma ruchu politycznego. Rozwój - druga połowa XIX w. i pierwsza dekadę XX w. Największy wpływ - we Francji, Włoszech, Hiszpanii i Rosji. W 188l r., na londyńskim kongresie organizacji anarchistycznych, zaaprobowano „propagandę przez śmierć". Wiele zamachów terrorystycznych, ofiarami głowy państw: niemiecki cesarz Wilhelm I, prezydent Francji Sadi Carnot (1894), cesarzowa Austro-Węgier Elżbieta (1898), król Włoch Umberto I (1900), prezydent USA William McKinley (1901). Przez długi czas anarchiści stanowili dość znaczącą siłę polityczną w Rosji. Po przejęciu władzy przez bolszewików w 1917 r. zostali szybko rozbici. Podczas hiszpańskiej wojny domowej (1936-1939), weszli w skład rządu republikańskiego. Po II wojnie anarchizm uległ marginalizacji i nigdzie już nie odgrywał poważniejszej roli. Współczesną odmiana - neoanarchizm. Przedstawiciele: M. Juayan, R. Fossard, R Heintz, C. Lorenzo. Pisma: „Le reueil anarchiste" (Przebudzenie Anarchisty), „La Liberation" (Wyzwolenie). Renesans anarchizmu w trakcie rewolty 1968 r. Do wątków anarchizmu nawiązywały działające w latach 70-tych ugrupowania terrorystyczne, jak Czerwone Brygady we Włoszech i Frakcja Czerwonej Armii w RFN. Do niektórych wątków ideowych a. nawiązywali także twórcy Nowej Lewicy (bracia Daniel i Gabriel Cohn-Bendit, A. Gorz, A. Geismar).

Główne założenia doktrynalne:

PAŃSTWO - skrajny antyetatyzm, sprzeciw wobec wszelkiej organizacji państwowej. Negacja państwa, władzy organizacji i instytucji państwowych, które mogłyby zagrozić wolności jednostek. CZŁOWIEK - indywidualistyczna i aktywistyczna koncepcja człowieka; wyczulenie na punkcie godności człowieka, wrażliwości moralnej i sprawiedliwości. WOLNOŚĆ - Kult wolności, wolność totalna. Idea wolności jednostki, nieograniczonej swobody jednostki żadnymi nakazami, zakazami, organizacjami, instytucjami i autorytetami. Wolność ma charakter niepodzielny - człowiek miał być wolny całkowicie. Wyzwolenie człowieka spod przymusu fizycznego, ale również odrzucenie wszelkich zewnętrznych ograniczeń. Wrogiem człowieka jest inny człowiek, który nakazuje, zmusza (nawet w formie autorytetu moralnego). WŁADZA -zwalczanie władzy w jej wszystkich postaciach: państwa, własności prywatnej i religii. Prawo jest instrumentem władzy w celu ochrony własności prywatnej. Własność prywatna jest głównym źródłem wyzysku. SPOŁECZEŃSTWO - „naturalna", bezpaństwową formą kooperacji, oparta na zasadach moralnych, rozumie, wolnych stosunkach międzyludzkich; organizacja wolną od wyzysku i komercji. Samokontrola jednostek zastąpi kontrolę odgórną, zewnętrzną. Społeczeństwo oparte na małych wspólnotach tworzących luźną federację, uniknie centralizacji i przejawów nacjonalizmu. ZMIANA - konieczna i niezbędna. Szerokie spektrum taktyk i strategii opartych na środkach pokojowych i przemocy, rewolucyjnych i reformistycznych, zorganizowanych i spontanicznych, jednorodnych i złożonych. A. dopuszcza wszelkie formy działania łącznie z terrorystycznymi, usprawiedliwiając tym samym wszelkie akty w celu likwidacji zła i wyzysku człowieka.

Anarchizm indywidualistyczny:

Podstawy doktrynalno-filozoficzne sformułowali: Max Stirner (prawdziwe nazwisko Kacper Schmidt) i Pierre Joseph Proudhon. Nawiązywali do Williama Goodwina.

Główne idee:

• Skrajny indywidualizm oparty na wolności absolutnej jednostki; Max Stirner: Człowiek w obronie swej absolutnej wolności powinien być egoistą.

• Dezaprobata wobec wszelkiej władzy państwowej, instytucji społecznych i prawa opartego na przymusie.

• Negacja własności prywatnej jako źródła niesprawiedliwości społecznej

• Odrzucanie skuteczności rewolucji politycznej. Rewolucja powinna mieć charakter moralny i obyczajowy

• Przebudowa społeczeństwa miała dokonać się za pomocą „rewolucji od dołu" (Proudhon), zakładającej moralne i obyczajowe przeobrażenie jednostek, ich natury.

• Dobrowolne związki egoistów jako jedyne dopuszczalne formy organizacji społecznej

• Koncepcje nie poparte działaniami.

Anarchizm kolektywistyczny

Głównym twórcą doktryny był Michał Bakunin. Swoje idee i koncepcje wyraził w licznych pismach, książkach i broszurach, w tym m.in. „Rewolucyjny katechizm" (1866), „Bóg i państwo" (1871), „Niemieckie cesarstwo bata i rewolucja społeczna" (1871), „Państwo i anarchia" (1873).

Założenia ideowe:

• Spontaniczność działania przy pojednaniu się z kolektywem

• Całkowite zniesienie państwa na drodze rewolucji robotniczo-chłopskiej, wywołanej przez tajne organizacje spiskowe

• Ideał społeczny: związki kolektywów oparte na zasadzie federalizmu

• Próby zorganizowania międzynarodowego ruchu anarchistycznego.

Anarchizm komunistyczny

Twórcą doktryny był Rosjanin Piotr Kropotkin. Jego główne prace to: „Wyznania zbuntowanego" (1885), „Anarchia, jej filozofia i ideał" (1896), „Komunizm i anarchizm" (1900), „Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju" (1902), „Nauka współczesna i anarchizm" (1907), „Anarchizm" (1912).

Założenia ideowe:

• Absolutna wolność jednostek

• Natychmiastowe zniesienie państwa

• Podstawa ładu społeczno-gospodarczego -wspólnota środków produkcji - komunizm ekonomiczny

• Związki samorządowych stowarzyszeń produkcyjnych

• „Każdemu według potrzeb”

Anarchizm syndykalistyczny

Anarchosyndykalizm lub syndykalizm. Doktryna społeczno-polityczna rozwinięta przełomu XIX iXX. Głównym ideologiem a. s. był francuski filozof i socjolog Georges Sorel (1847-1922) „Rozważania o przemocy",1908. Oprócz niego, do najbardziej znanych reprezentantów tej doktryny należą: Hubert Lagardelle, Arturo Labriola i Enrico Leone.

Założenia ideowe:

• Siłą napędową zmian wąskie elity przywódców popychające masy za pomocą mitu (np. idea strajku powszechnego)

• Action direct - stosowanie akcji bezpośredniej np. strajku.

• Dążenie do nadania związkom zawodowym zasadniczego znaczenia w walce klasy robotniczej;

• struktury syndykalistyczne (związkowe) winny zastąpić organizację państwową i stać się równocześnie organami władzy politycznej i gospodarczej, kulturalnej i ideologicznej;

• Zorganizowanie w syndykaty i niezależne wspólnoty sprawujące kontrolę nad produkcją i dystrybucją dóbr

• brak jednolitego podejścia do kwestii sposobu realizacji tych idei - jeden nurt propagował drogę stopniowych reform realizowanych w majestacie prawa, drugi - drogę radykalnej rewolucji

Ekologizm

Znaczenie pojęcia: Nazwa jest pochodną od terminu „ekologia” (gr. oikos - środowisko, logos - nauka). 1. Doktryna lub ideologia polityczna (myśl polityczna zielonych, greenism, environmentalizm) która, za najważniejszy problem polityczny i społeczny ochronę środowiska naturalnego 2. Ruch społeczno-polityczny ekologów, zielonych. Partie zielonych, pojawiły się w Europie Zachodniej w latach 70-tych.

Źródła ekologizmu

1. Tradycje kontestacji, kontrkultury, Nowej Lewicy - poszukiwanie alternatywy, spowodował odwrócenie się od oficjalnej kultury i zwrócenie w kierunku natury, uruchomiło świadomość ekologiczną, wrażliwość na problemy środowiska przyrodniczego.

2. Literatura ekologiczna. Prekursorzy: John Muir, David Thoreau, Rachel Carson,

3. Ideolodzy: Paul Ehrlich, Bomba populacyjna, Murray Bookchin, Ku społeczeństwu ekologizmu, Ekologia wolności. J. Lovelock Ziemia jako żywy organizm. Ideolodzy w Europie: Andre Gorz, Ivan Illich

4. Ponadto: Raporty Klubu Rzymskiego: Granice wzrostu 1972, raport ONZ Tylko jedna ziemia 1972, Raport Brundtlanda Nasza wspólna przyszłość 1987, itp.

5. Myśl ekologiczna powołuje się na niektóre wielkie systemy religijne (buddyzm, hinduizm), sekty ascetów i mistyków, szamanów i guru. Myśl ekologiczna znajduje oparcie w niektórych koncepcjach XIX wieku: romantyzmie, maltuzjanizmie, darwinizmie, ewolucjonizmie.

Nurty ekologizmu Kryterium modelu świata: Biocentryzm - Ekocentryzm Kryterium związku z ideologiami: Ekoliberalizm - Ekosocjalizm - Ekoanarchizm - Ekofaszyzm - Ekofeminizm Inne podziały: Ekologizm partyjny - ekologizm grup nacisku; Ekoreformizm - ekokonserwacjonizm; Ekotopizm i ekorealizm

Idee ekologizmu. Przyroda - najwyższa wartość, kompleksowa całość, złożona z powiązanych ze sobą i zależnych od siebie elementów: ziemi, powietrza, roślin, zwierząt i ludzi. Samoregulujący się organizm oparty na egalitaryzmie biosferycznym., nie uznającym hierarchii. Teoria Gaja - mitologiczna matka bogów patronką Ziemi-Matki. Człowiek - homo oecologicus, człowiek częścią przyrody, kierujący się świadomością i wrażliwością ekologiczną. Odrzucenie antropologicznych koncepcji człowieka zachodu: bohatera lub nikczemnika. Społeczeństwo - paradygmat społeczeństwa ekologicznego: harmonijne stosunki międzyludzkie i ludzi z przyrodą. Cechom przyrody (jednolitość i różnorodność, współzależność i długowieczność) powinny odpowiadać zasady organizacji społecznej: globalizm, lokalność, tolerancja, równość i tradycja. Ideałem społecznym: wyższy standard, lepsza żywność, zdrowsze ciało, ciekawsza praca, doskonalsze stosunki, czystsze powietrze, silniejsze wspólnoty, etc. Gospodarka - Odrzucenie „gigantomanii industrialnej” na rzecz nowej ekonomiki: ekorozwoju w bioregionach, opartym na odtwarzalnych surowcach i źródłach energii, nie stwarzających zagrożenia. Prawo - koncepcja biojurysprudencIa (bios - życie, jurysprudencja - mądrość prawnicza): skodyfikowanie prawa ochrony życia. Państwo - duża rozbieżność. Głównym nurtem koncepcja grassroots democracy - państwo oparte na strukturach demokratycznych, samorządowych, autonomicznych, bezpośredniego uczestnictwa w bioregionach. Zminimalizowane funkcje państwa ograniczone powinny być do przewidywania i planowania ekorozwoju zdemilitaryzowanych społeczeństw, funkcjonujących w pokojowej koegzystencji. Zmiany - Odrzucenie rewolucji, opartej na przemocy i zniszczeniu. Akceptacja pokojowych przekształceń (od konserwacjonizmu „zachowanie życia” do radykalnego reformizmu) umożliwiających przetrwanie, trwałość społeczeństwa (survival, sustainable society). Przetrwać powinni wszyscy, ale w sytuacji globalnego kryzysu ekologicznego szczególnie chronić należy: twórców, ascetów, mistyków, działkowców, etc.) Skrajne nurty ekoanarchizmu dopuszczają anarchizującą akcję bezpośrednia, nieposłuszeństwo obywatelskie, sabotaż (ekowojownicy - ecowarrriors, małpi psotnicy - monkeywrenching)

Feminizm

Feminizm (łac. femina — kobieta) to ruch, ideologia lub doktryna głoszącą konieczność apolitycznego i społecznego wyzwolenia kobiet, które wciąż znajdują się w pozycji drugorzędnych członków społeczeństwa.

Istota feminizmu Kluczowe pojęcia feminizmu: Seks, płeć, męskość, feminizm, maskulinizm, matriarchat, patriarchat, seksizm. Feminizm odznacza się radykalizmem głoszonych teorii. Istotą feminizmu jest pogląd, że kobiety są dyskryminowane, traktowanie gorzej, nierówno, tylko z powodu ich seksu i/lub płci. Przejawem tego jest maskulinizm (manifestowanie przewagi mężczyzn) oraz patriarchat tzn. takie struktury władzy, które utrwalające tę przewagą. Patriarchatowi Feministki przeciwstawiają koncepcję matriarchatu oraz matrocentryczne struktury społeczne. Feminizm głosi, że odwieczny porządek społeczny zakłada uprzywilejowanie mężczyzn i traktowanie ich jako jedynego aktywnego podmiotu w historii świata, podczas gdy kobiety poddawane są presji, a w najlepszym razie usuwa się je na plan dalszy. Idea rewolucji feministycznej, która miałaby wyzwolić kobiety i jednocześnie położyć kres dominacji mężczyzn. W najbardziej skraj­nych teoriach feministycznych nie unika się wręcz nawoływania do walki płci. W ideologii F. kategoria „seksizmu”, oznacza postrzeganie innej osoby głównie w kategoriach jej seksualności oraz wszelkie przejawy dyskryminowania z uwagi na płeć.

Źródła i rozwój

Prehistoria: matriarchaty z okresu kamiennego oraz matriarchalne kultury miejskie (3tys- 1tys lat pne) były klasycznymi kulturami theacentrycznymi (thea - bogini) bowiem wierzono wówczas w ponadziemską wiarę bogiń. Późniejszy okres aż do oświecenia to czasy patriarchatuu i męskiego szowinizmu. W tym też okresie pojawiają się pierwsze żeńskie glosy w kwestii kobiecej. Christina de Pizan Książka miasta kobiet 1405, Jane Anger W obronie kobiet, Maria de Jars de Gournay Równość mężczyzn i kobiet 1622.

Sufrażystki: Ich celem była walka o równouprawnienie obu płci, a szczególnie o prawa kobiet do glosowania (suffragette - prawa do glosowania). Teoretycznych podstaw f. można doszukać się w pisarstwie: J. A. de Condorser Nadanie kobietom pełnego prawa obywatelstwa, Olimpii de Gouges Deklaracja Praw Kobiety i Obywatelki, Mary Stell Poważane propozycje dla dam, Sarah Scott Gmach tysiąclecia, a szczególnie Mary Wollstonecraft Vindication of the Right of Woman, Walka o prawa polityczne kobiet przybrała na sile dopiero pod koniec XIX wieku. W Anglii w 1903 r. Emmeline Pankhurst wraz z córką Christabel Pankhurst założyła Społeczno - Polityczną Unię Kobiet, która stała się symbolem ruchu sufrażystowskiego, domagającego się praw wyborczych dla kobiet. Około połowy XIX wieku w USA stały się głównym ośrodkiem inspiracji ruchu wyzwolenia kobiet. Abigaile Admas, Sarah i Angelina Grimie, Frances Wright i Elizabeth Santon (Historia kobiecego prawa do głosowania). Ruch ten rozwinął się również w Niemczech: Malvida von Mejsenburg, HedwigDohm, Helene Lange, Gertruda Baumer Podręcznik ruchu kobiecego, Lily Braun Kwestia kobieca, jej rozwój historyczny i strona gospodarcza, Alice Salomon. W tym okresie ruch sufrażystek pojawił się również w Polsce: Klementyna Hoffmanowa, Maria Ilnicka, Narcyza Żmichowska, Anna dobrska, Maria Wysłouchowi, Kazimiera Bujwidowi.

Idee wyzwolenia kobiet: Nowe publikacje (Simone de Beauvior, Mathilde Vaerting Państwo kobiet i państwo mężczyzn 1921, Anne Koedt Mit orgazmu wagilnego, Louisie Jansen-Jurreit Seksizm - o odsunięciu problemu kobiecego 1976, Alice Schwarzem Mała różnica i jej wielkie skutki, Betty Friedman Tajemnica kobiecości 1963) wskazywały jednak nowe problemy i przejawy dyskryminacji kobiet. Ruch wyzwolenia kobiet żąda faktycznego zrównania szans kobiet i mężczyzn w życiu publicznym: kła­dzie on nacisk na aktywność kobiet w partiach, parlamentach i rządach. W latach 90-tych zainteresowania w ruchu feministycznym zaczęły się wyraźnie przesuwać na zagadnienia kultury, psychologii i języka w stosunkach kobiet z mężczyznami. Wyrazem tego były odrębne studia kobiece, masowa literatura, czasopisma i prasa kobieca o wyraźnie feministycznym zabarwieniu.

Nurty feminizmu i odmienne nazwy wskazują zróżnicowanie ideowe ruchu. Przy nazwie feminizmu pojawia się określenia: matriarchalny - patriarchalny, anarchistyczny - legitymistyczny, integrujący - dezintegrujący, umiarkowany - radykalny, liberalny - socjalistyczny, reformistyczny - rewolucyjny. Na rozwoju myśli feministycznej największe znaczenie odegrały jednak: Feminizm liberalny - Feminizm socjalistyczny - Feminizm radykalny.

Krytyka dyskryminacji kobiet

Wspólnym elementem nurtów feminizmu jest krytyka źródeł i przejawów dyskryminacji kobiet:

Socjalizacyjne - poprzez proces socjalizacji wszczepiano i utrwalano przekonanie kobiet o ich niższości wobec mężczyzn. Zawęża to ich ambicje i możliwości życiowe. W reakcji postulat gruntownej reformy systemów edukacyjnych i wychowawczych na zasadach równego traktowania obu płci.

Religijne - religie degradują kobiety. Bóg traktowany jest jako istota o cechach męskich, a teologia oznacza się skrajną maskulinizacją. Judaizm - kobiety istoty niższe, niegodne sprawowania funkcji rabina. Chrześcijaństwo - podobnie, ponadto z wyjątkiem Marii, dominuje wizerunek kobiety jako naczynia grzechu i narzędzia Szatana, Ewa, Maria Magdalena - zachęta do procesów o czary i palenia na stosie. Islam - pozycja kobiet jeszcze niższa, haremy, handel żywym towarem.

Zawodowe - obciążanie kobiet większą, długotrwałą i niżej opłacaną pracą. Ponadto bezpłatna praca domowa - zon i matek, lekceważona przez mężczyzn. Ponadto im wyższy szczebel tym niższy odsetek kobiet. Biedaczki, niżej opłacane za równą pracę. Ponadto sexual harassment - molestowanie seksualne w pracy.

Zwyczajowe - Ograniczenie wolności i swobody dysponowania własnym ciałem poprzez wywieranie przymusu fizycznego i psychicznego. Gwałty. (Indianie - karą za niewierność wielokrotny gwałt. Talmud - najgorszym grzechem utrata dziewictwa, nie odróżnia uwiedzenia od gwałtu.) Wywieranie wpływ na rodzenie lub niegodzenie dzieci. Przymus w noszeniu strojów (kwef, długość strojów, negliżowanie lub zasłanianie)

Komercyjne - handlowanie wizerunkiem i ciałem kobiecym w reklamie, marketingu, prostytucji i pornografii.

Językowe - traktowanie języka jako narzędzia poniżania. Język jest produktem kultury patriarchalnej, przeważają w nim pojęcia eksponujące cechy męskie - przemoc, hierarchię, walkę, władzę. (Man- człowiek, mężczyzna). Zwierzęce określenia kobiet. Postulat kształtowania odrębnego kobiecego słownictwa.

Idee feminizmu

Natura kobieca - Seks jest uwarunkowany biologicznie zaś płeć ukształtowana społecznie. Kobiety zostały społecznie przypisane do pewnych ról - tak jakby było to uwarunkowane biologiczne. Poprzez kontrolę urodzeń, sztuczne zapłodnienie, aborcję, rezygnację z monogamii, kontrolę nad własnym ciałem kobiety wyzwolą się.

Równość - biologiczna, prawna, polityczna i społeczna kobiet i mężczyzn. Od koncepcji wyzwolenia, poprzez zrównanie do usankcjonowania wyższości kobiet - szowizm kobiecy (female chauvinism). Celem przezwyciężenie kompleksu kopciuszka - niewiary kobiet we własne siły i społeczne możliwości.

Wolność - Swoboda kobiet w dysponowaniu i decydowaniu o własnym ciele i kształtowaniu własnego życia. Dotyczy to: świadomego macierzyństwa, regulacja urodzeń, zapłodnienie in vitro, zastępczego macierzyństwa, aborcji, swobody seksualnej, pornografii i prostytucji. (zakres wolności w tych kwestiach różnicuje feministki).

Pacyfizm - umiłowanie pokoju cechuje kobiety, jako istoty uosabiające łagodność. Pacyfizm od początku złączony z feminizmem. Wzorem osobowym feministek jest Lizystrata, która skutecznie zachęcając greczynki do odmawiania współżycia seksualnego z mężami, zmusiła greków do przerwania wojny.

Władza -Walka płci może być zwycięska, jej efektem może być panowanie społeczne (panowanie bogiń, matriarchat, gineokracja), polityczne (władczynie) i seksualne kobiet (erotyczne uzależnienie mężczyzn od kobiet).

Pacyfizm

Nazwa i znaczenie Pacyfizm (łac. pacificus — wprowadzający pokój, pax - pokój facere - czynić). - wielopostaciowa doktryna oraz ruch społeczno-polityczny, które stawiają sobie za cel propagowanie pokoju, a także potępiają wszelkie wojny jako niesprawiedliwe i sprzeczne z naturą człowieka. Pacyfizm przeciwny jest wszelkim doktrynom uznanym za agresywne, a są nimi te, które z jakiegokolwiek punktu widzenia — moralnego, politycznego, społecznego czy nawet ściśle technicznego — dopuszczają wojnę oraz nie odrzucają z założenia zastosowania siły. Zwalcza militaryzm, rasizm, imperializm i nacjonalizm, bliski jest zaś internacjonalizmowi, kosmopolityzmowi i humanitaryzmowi.

Pacyfizm jako ideologia polityczna Źródła i rozwój Myślenie pacyfistyczne pojawia się dopiero w oświeceniu. Do tej pory prowadzono łupieżcze wojny pod hasłami pokojowymi. Wciąż obowiązywała rzymska maksyma „Pragniesz pokoju, przygotuj się do wojny. Wątki pacyfistyczne pojawiają się jednak w poglądach wielu myślicieli. Starożytność: Hezjod - Heraklit z Efezu - Platon - Arystoteles - Stoicy - Cyceron. Średniowiecze: Orygenes - Laktancjusz - Augustyn - Tomasz z Akwinu - Pierre Dubois -Dante Alighieri -Jerzy z Podiebradu. Odrodzenie i później: Erazm z Rotterdamu - Francesco Victoria -Tomasz Morus, Tomasz Campanella -Henryk IV i Maximillien Sully - Emmeric Cruce - Hugo Grotius -Jan Amos Komeński - G. W. Leibniz -E. de Vattel.

Nurty pacyfizmu Pacyfizm moralistyczny - „pokój przez cnotę”. Wojna jako zło, wynikające z najgorszych instynktów i demoralizacji człowieka, pokój jako dobro potwierdzające cnotliwą naturę, obecność dobrych cech, podatność na względy etyczne. Pokojowi wewnętrznemu w ludziach powinien towarzyszyć pokój zewnętrzny między ludźmi. Pacyfizm legalistyczny - Skoro prawo jest skuteczną podstawą pokojowego porządku w miastach i państwach, to powinno stanowić również podstawę pokojowego ładu między narodami i państwami. Celem poszukiwanie stałych zasad, reguł i mechanizmów regulujących relacje i stosunki między państwami. Pacyfizm polityczny - Szukanie politycznych instrumentów gwarantujący funkcjonowanie bezkonfliktowego społeczeństwa i stosunków międzynarodowych, gwarantujących trwały pokój w świecie. Pacyfizm progresywny - postęp ludzkości, osiągany dzięki nieustannemu rozwojowi umysłu ludzkiego, potwierdzanego przez osiągnięcia kulturowe i cywilizacyjne, za gwarantuje pokój w świecie. Na pewnym etapie świadomości stanie się jasne, że wojny, agresja, przemoc to idiotyzm.

Pacyfizm w przekrojach krajowych. Najbardziej znaną doktryną powstałą w XX w., a opartą na fundamencie pacyfizmu, był indyjski gandyzm. Francja: C. F. de Volley - Rozwaliny, czyli uwagi nad rewolucjami narodów 1791, J. A. de Conderset, H. Gregoire, C. H. De Saint-Simon, P. T. de Chardin Fenomen Człowieka 1953, Środowisko Boże 1957 Niemcy: C. Wolf Prawa narodów naukowa metoda pertraktacji 1749, I Kant O wieczystym pokoju 1795, J. G. Fichte, Max Scheller Idea pokoju i pacyfizmu 1931, Anglia: W. Penn - kwakr (sekta odmawiająca noszenia broni i udziału w jnach), D. Hume, R. Owen, B. A. W. Russell O wychowaniu 1926, Droga do pokoju 1936, Zbrodnie wojenne w Wietnamie 1967 USA: Wiliam James Moralna ocena wojny 1910, W. Ladd, H. R. Luce. Rosja: Rewolucyjni demokracji: Radiszczew, Hercen, Czernyszewski, A.J. Czartoryski O systemie politycznym, którego winna trzymać się Rosja, W. Malinowski Rozprawa o wojnie i pokoju, L. Tołstoj Wojna i pokój Polska: Stanisław ze Skarbimierza O wojnach sprawiedliwych 1410, Paweł Włodkowic O władzy papieża i cesarza w stosunku doniewiernych, A. Frycz Modrzewski, O poprawie Rzeczypospolitej 1554, Jan Tarnowski Rada potrzeby wojennej 1558, Jan Zamoyski, Jakub Przyłuski O spawach wojskowych czyli o wojnie 1553 , Sebastian Petrycy, Przydatek o wojnie, Arianie. Ponadto Stanisław Leszczyński Memoriał o potrzebie utwierdzenia [powszechnego pokoju 1748, Stanisław Staszic Przestrogi dla Polski 1790, Kajetan Skrzetuski, Projekt, czyli ułożenie nieprzerwanego w Europie pokoju, Dyplomaci: W. Jastrzębowski, F. Sokal, A. Rapacki.

Główne idee: Pokój - Pacyfizm głosi potrzebę ustanowienia wiecznego pokoju między państwami i narodami, a także konieczność wyeliminowania wszelkich form przemocy. Spory i konflikty między państwami winny być rozstrzygane wyłącznie na gruncie prawa międzynarodowego z wykluczeniem zbrojnej przemocy.

Wojna - W pacyfizmie zawarta jest krytyka wojny jako zjawiska społecznego bez próby wniknięcia w jej charakter. W niemal identyczny sposób napiętnowana jest więc wojna agresywna i zaczepna, jak i obronna oraz wyzwoleńcza. Dogmatyczne podejście do kwestii przemocy wprowadza czasami pacyfizm w trudną do przezwyciężenia matnię pojęciową i rozumową. Człowiek - człowiek wartościowy to pacyfista: odrzucający militaryzm, imperializm, rasizm, nacjonalizm, autorytaryzm i totalitaryzm. Stosując zasadę cywilnego nieposłuszeństwa odmawia służby wojskowej. Bliskie są mu ideały humanitaryzmu, braterstwa, internacjonalizmu i kosmopolityzmu. Społeczeństwo - forma zespołowego współistnienia i współdziałania jednostek oparte na personalizmie i solidaryzmie społecznym. Społeczeństwo obywatelskie + społeczeństwo polityczne + harmonijne współżycie jednostek i grup społecznych = społeczeństwo pacyfistyczne. Prawo - ochrona życia ludzkiego najwyższym celem prawa naturalnego, zwyczajowego, stanowionego (zarówno w wymiarze krajowym jak i międzynarodowym). Gospodarka - może być źródłem konfliktów i podstawą harmonii społecznej. Pacyfizm przystaje na niedoskonałe modele gospodarcze, faworyzując te, które w najmniejszym stopniu stają się źródłem wyzysku i niesprawiedliwości. Państwo - Istotą państwa powinien być charakter organizatorski, porządkowy, udoskonalający, powściągający bezład, chaos, anarchię, agresję, walkę i wojnę. Ideałem ustanowienie jednego ogólnoświatowego państwa. Zmiana - nie mogą opierać się na przemocy, gwałcie sile, rewolucji, wojnie, militaryzmie. Strategią działania nonviolence (wyrzeczenie się przemocy) i civil disobedience (cywilne nieposłuszeństwo). Zakłada osiąganie celów politycznych zawsze i wszędzie bez użycia przemocy.

Rasizm

Nazwa pochodzi od słowa wł. razza, fr. race, pol. rasa.

Rasa to ukształtowana biologicznie duża populacja ludzka, mniej lub bardziej geograficznie i kulturowo wyodrębniona, o swoistych cech fizycznych, przekazywanych z pokolenia na pokolenie. Cechy odróżniające rasy ludzkie to: barwa skóry, włosów, oczu, stopień pofalowania włosów i ich budowa, kształt głowy i jej cechy antropologiczne, układ linii papilarnych, proporcje różnych części ciała. Wyróżnia się trzy podstawowe rasy: białą (kaukaską), czarną (negroidalną), żółtą (mongoloidalną).

Rasizm to doktryna polityczna, która głosi, że między rasami ludzkimi istnieją zasadnicze i nieprzezwyciężalne różnice. W konsekwencji niektó­re rasy są bardziej zaawansowane cywilizacyjnie, kulturowo i intelektual­nie od innych. Ludzkość zatem dzieli się na rasy wyższe i niższe. Przeznaczeniem ras wyższych jest panowanie nad rasami niższymi i podporządkowywanie ich sobie.

Główne tezy rasizmu sprowadzają się do trzech twierdzeń:

1. istnieją rasy wyższe, obdarzone wybitnymi zdolnościami kulturotwórczymi i dzięki temu powołane do roli władców i organizatorów, oraz rasy niższe, psychicznie niedorozwinięte i zdegenerowane.

2. różnice psychiczne między rasami są wrodzone, zdeterminowane genetycznie, podobnie jak różnice w barwie skóry i innych cechach fizycznych.

3. krzyżowanie się ras jest na ogół szkodliwe; w interesie ludzkiej kultury leży, by rasy wyższe utrzymywały czystość krwi.

Koncepcje rasistowskie w myśli społeczno-politycznej:

1. filozofia historii w oparciu o teorię ras ( J. A. de Gobineau, H. St. Chamberlain)

2. socjologia w opariu o socjometrię (G. Vacher de Lapouge, Otto Amon)

3. socjologia w oparciu o biometrię (Francis Galton, Karl Pearson)

4. refleksja polityczna (Ludwik Woltmann)

Joseph Arthur de Gobineau (1816-1882) Esej o nierówności ras ludzkich (1853-1855). Najdoskonalszą z ras jest rasa aryjska. Społeczeństwa aryjskie będą się rozwijały tak długo, jak długo pozostaną wolne od „czarnych czy żółtych obciążeń”. Mieszanie ras jest bowiem szkodliwe i prowadzi do degeneracji ludzkości, upadku, kultur i cywilizacji. Był zwolennik czystości rasowej.

Georges Vacher de Lapouge (Seekcja społeczna 1896, Aryjczycy i ich rola społeczna 1899, Rasa i środowisko 1909). Podzielił ludność Europy na trzy rasy: aryjską (nordycką), alpejską i śródziemnomorską. Rozwój kultury i doskonalenie organizacji państwowej są dziełem rasy aryjskiej. Historyczny rozwój prowadzi jednak do jej zaniku, kosztem rozszerzania się ras niższych. Są to symptomy kryzysu i upadku kultury zachodniej, którym trzeba przeciwdziałać.

Houston Stewart Chamberlain (1855-1927), „Podstawy XIX wieku", 1899. Rasa aryjska, typ nordycki — reprezentowany głównie przez naród niemiecki — ma do spełnienia wielką misję dziejową. W teorii misja ta polegać miała na szerzeniu zdobyczy cywilizacji, w praktyce zaś — na podboju innych narodów m.in. narodów słowiańskich.

Do koncepcji Chamberlaina odwoływał się Adolf Hitler, a także Alfred Rosenberg (1893-1946), który tezy rasistowskie wywodził również ze starogermańskiej mitologii. Nawiązywali przy tym do filozofii F. Nietzschego (Z genealogii moralności 1887, Zmierzch bożyszcz, 1889, Wola mocy 1900), a konkretnie koncepcji nadczłowieka. Wątki rasistowskie i antysemickie czerpano także od Richarda Wagnera, niemieckiego kompozytora (Pierścień Nibelunga, Walkiria, Złoto Renu, Zygfryd, Zmierzch Bogów).

Dyskryminacja rasowa

Rasizm identyfikował wroga, przeciw któremu miała zjednoczyć się rasa nordycka. Dostarczał też argumentów uzasadniający ekonomiczny wyzysk ras niższych i traktowanie ich jak niewolników. Również kolonializm (podobnie jak hitleryzm) odnalazł w rasizmie wygodny sposób racjonalizacji i uzasadniania podbojów. Francuzi mówili o „mission civilisatrice” czyli obowiązku przenoszenia wyższej cywilizacji do ludzi zacofanych. W Wielkiej Brytanii - idea „szlachetnego” propagowania cywilizacji europejskiej wśród niższych ras. W portugalskiej doktrynie kolonialnej niewolnictwo i praca przymusowa uznane zostały za kluczowe środki cywilizowania ludności afrykańskiej (assimilado). Rasizm w USA.1. eksterminacja ludności indiańskiej i zamknięcie jej resztek w rezerwatach, 2. wykluczenie ludów kolorowych ze społeczności białych 3. Segregacja rasowej afroamerykanów i emigrantów. Wszystkie wyżej opisane praktyki to przejawy dyskryminacji rasowe: wszelkie zróżnicowanie, wykluczenie lub uprzywilejowanie z powodu rasy, koloru skóry. Dyskryminacja może przyjmować rozmaitą postać np. przymusową asymilację, segregację, getto, wygnanie, tumult, pogrom, obozy masowej zagłady, etc. Najgłośniejszym przejawem rasizmu i dyskryminacji rasowej był apartheid w RPA.

Nacjonalizm

Nazwa pochodzi od słowa naród (łac. natio). Termin nacjonalizm używany szerzej od połowy XIX wieku na oznaczenie procesów narodotwórczych, ruchów narodowych, stanu świadomości jednostkowej lub grupowej, idei państwa narodowego lub ideologii i doktryny politycznej. Nacjonalizm jako doktryna polityczna, uważa naród za najwyższą formę życia społecznego, a dobro narodu za największą wartość. Interes narodu stoi ponad wszystkimi innymi interesami i motywacjami natury politycznej, światopoglądowej bądź ideowej. Z tego powodu nacjonalizm zawsze na piedestał wynosi miłość do własnego narodu, służbę zaś dla niego traktuje jako największy obowiązek człowieka.

Idee prenacjonalistyczne i rozwój nacjonalizmów: Hebrajczycy: Idea narodu wybranego, podkreślanie wartości wspólnej przeszłości - przekonanie o mesjanizmie narodowym. Grecy: Koncepcja nadrzędnej lojalności jednostki wobec wspólnot (polis). Średniowiecze: zahamowanie nacjonalizmu na skutek dominacji uniwersalizmu cesarskiego i papieskiego. Machiavelli: Powrót do przedchrześcijańskiej etyki, umożliwiający wyzwolenie rodzimego kraju spod obcej władzy. Protestantyzm: przekład biblii na języki narodowe naruszeniem papieskiego uniwersalizmu, kulturowy pluralizm i idee suwerenności państwowej. Chwalebna Rewolucja angielska: wybrany naród, mesjanizm, umowa społeczna. Powstanie USA: państwo i naród amerykański jako wspólnota i jej organizacja. Rewolucja Francuska: naród jako społeczeństwo obywateli. Wojny napoleońskie: rozbudzenie nacjonalizmów w granicach terytorialnych. Romantyzm: mesjanizm narodowy - Niemcy, Polska, Rosja. Gottfied von Herder - „przynależność do narodu jest realizacja podstawowych potrzeb człowieka, określając jego miejsce w strumieniu tradycji. Giuseppe Mazzini - ożywienie nacjonalizmu doprowadzi do federacji narodów. Wiosna ludów - nasilenie tendencji narodotwórczych i powstawanie państw narodowych. Dążenia narodowościowe wśród narodów monarchii Habsburgów i Romanowów. Wojna krymska, Nasilenie nacjonalizmu tureckiego etc. Niemcy - polityka narodowa oparta na sile (Machtpolitik) i realistycznie ocenianych własnych interesach (Realpolitik), a nie na humanitarnych hasłach i wzniosłych deklaracjach). Francja - nacjonalizm jako „francuska choroba”.

Nowoczesny nacjonalizm pojawił się w końcu XIX w. w krajach europejskich. Często był reakcją na stan podporządkowania danego narodu obcej władzy politycznej. Przyczyniał się zatem do jego wyzwolenia. Zdaniem nacjonalistów, najwyższym celem każdego narodu jest powołanie własnego państwa. W nacjonalizmie naród jawi się nie tylko jako wspólnota historii, tradycji, kultury, języka i terytorium, ale przede wszystkim jako szczególna wspólnota duchowa połączona świadomością tych samych celów oraz świadomością odrębności od innych narodów i grup etnicznych. Równolegle do rozwoju nacjonalizmu jako walki o uznanie odrębności narodowej, pod koniec XIX i na początku XX wieku, rozwijają się ideologie nacjonalistyczne, budowane na założeniach pokrewieństwa kulturowego określonej grupy narodów: panamerykanizm, panslawizm, pangermanizm, panhellenizm, panturkizm, panazjatyzm, panislamizm, panafrykanizm, panarabizm, paneuropeizm. Twórcy tych ideologii zmierzali w ten sposób do zamaskowania ekspansywnych dążeń jednego narodu, najczęściej dominującego politycznie w określonej grupie narodów. W reakcji na to zjawisko następowała ewolucja nacjonalizmu: od odrębności narodowej do narodowego państwa.

Przykłady nacjonalizmów. Nacjonalizm polski: Najwybitniejszym ideologiem polskiego nacjonalizmu był Roman Dmowski (l864-1939 autor, Myśli nowoczesnego Polaka 1903, Niemcy, Rosja i sprawa polska 1908, Polityka polska i odbudowywanie państwa 1925, Świat powojenny i polska 1931), który wraz z Zygmuntem Balickim i Janem Ludwikiem Popławskim, kierowali Ligą Polską i określali się mianem wszechpolaków, początek tradycji endeckiej.

Syjonizm jako ideologiczny wyraz nacjonalizmu żydowskiego - dążenie do zbudowania państwa żydowskiego Judenstadt - Natan Birnbaum, Leon Pinsker, Theodor Herzl. Nacjonalizm indyjski: głównym nurtem indyjskiej myśli politycznej od lat 80-tych XIX wieku. Przedstawiciele: Syed Ahmad Chan, Muhammad iqbal, Swami Vivekanenda, Bankin chandra Chatterjee, Bal Gangadkar Tilklekamanya, Rabindrath Tagore, Mohandas Gandhi (propagował odrzucenie przemocy w walce o niepodległość Indii) Nacjonalizm afrykański: Dubois, M. Garvey z USA- hasła „Afryka dla Afrykanów”, Frantz Fanon (Ku rewolucji afrykańskiej 1967)- apologia przemocy Nacjonalizm mniejszości narodowych - Wspólne cechy: 1. Poczucie odizolowania, wyobcowania, zaniedbania i lekceważenia. 2. początkiem nacjonalizmu: ucisk państwa lub dyskryminacja. 3. Domaganie się bardziej samodzielności, autonomii i równości niż niepodległości. 4. Postulat separatyzmu językowego, instytucjonalnego. 5. Postulaty rozwoju gospodarczego.

Główne idee nacjonalizmu. Krajowe nacjonalizmy różnią się od siebie. Jednak można wskazać ich wspólne wątki. Naród własny jest najwyższą wartością i znajduje się na szczycie istniejącej hierarchii narodów . Naród jest całością, najdoskonalszą wspólnotą, najdoskonalszą formą życia zbiorowego. Każdy naród ma swój charakterem narodowym, ukształtowanym rodzimą, wyidealizowaną tradycją. Każdy naród powinien się troszczyć za pomocą wszelkich możliwych środków o zabezpieczenie interesu narodowego, stanowiącego dobro najwyższe dla jednostki ludzkiej. naród, nie może unikać walki z innymi narodami, w sytuacji konfliktu interesów narodowych (o ile nie można było wprowadzić czegoś lub dokonać zmian za pomocą stopniowego rozwoju, nacjonalizm dopuszcza użycie siły i przemocy, ekspansji terytorialnej i podporządkowania sobie innych narodów). Państwo pełni funkcję służebną względem narodu. Państwo w służbie narodu winno być pań­stwem silnym, o rozległych kompeten­cjach, nie cofającym się przed użyciem si­ły, o ile wymaga tego interes narodu. Największym zagrożeniem dla wspólnoty narodowej są wszystkie siły rozsadzające ją od wewnątrz (w tym także lewica rewolu­cyjna głosząca idee proletariackiego internacjonalizmu).

Filiacje nacjonalizmu: Patriotyzm - poczucie więzi do własnej ojczyzny i własnego narodu, oparte na miłości, solidarności, przywiązaniu przy jednoczesnym szacunku dla innych narodów. Nacjonalizm - skrajny patriotyzm (deformacja), miłość do własnego narodu, sentyment mogący powodować egoizm narodowy. Ksenofobia - konsekwencja skrajnego nacjonalizmu i egoizmu narodowego, wyrażający niechęć, wrogość i agresywność w stosunku do obcych narodów i ich problemów. Szowinizm - bezkrytyczny apologetyczny stosunek do własnego narodu oraz irracjonalna pogarda i nienawiść do innych narodów. Przyznaje swojemu narodowi prawo do wyzysku, ucisku i ujarzmiania innych nacji. Internacjonalizm - dążenie do równouprawnienia, współpracy i przyjaźni między narodami. Kosmopolityzm - neguje znaczenie wspólnot narodowych, absolutyzuje ludzkość jako wartość nadrzędną.

Faszyzm

Nazwa, znaczenie i geneza

Nazwę „faszyzm" wyprowadza się od włoskiego fascio, co oznacza „wiąz­kę", „pęk" lub „związek". Symbolem faszyzmu stały się znane ze starożytnego Rzymu fasces lictori, czyli rózgi liktorskie poświadczające władzę sędziowską. W 1926 r. rózgom tym nadano status godła państwowego.

Termin faszyzm ma trojakie znacznie: 1. Ruch społeczny i polityczny, 2. Ustrój polityczny, 3. Ideologia, doktryna polityczna.

Przyczyny powstania i rozwoju ruchów faszystowskich po I wojnie światowej: 1. pojawienie się mas młodych ludzi, kombatantów, nie mogących odnaleźć sobie miejsca w zaistniałej rzeczywistości, o silnym poczuciu deprywacji, 2. wydatne obniżenie stopy życiowej, niezadowolenie szerokich mas społeczeństwa. 3. kryzys ustrojów demokratycznych, silne tendencje autorytarne, ataki na instytucje demokracji liberalnej z lewej i prawej strony.

Faszyzm jako ruch polityczny

Faszyzm, jako ruch polityczny i towarzysząca mu ideologia, zrodził się po pierwszej wojnie światowej we Włoszech za sprawą Benito Mussoliniego (l 883-1945). Obóz faszystowski dzierżył w swych rękach totalitarne rządy nad Włochami w latach 1922-1943. Najważniejsze etapy: 23.03 1919 Mediolan - zgromadzenia uliczne byłych żołnierzy, założenie Włoskiego Związku Bojowego. Była to partia polityczna i zarazem ruch paramilitarny z bojówkami. Początkowo nieliczny (200 osób) rozszerzał bardzo szybko swoje szeregi. Na jego czele stanął B. Mussolini wywodzący się robotniczej rodziny. Miał socjalistyczną przeszłość, był redaktorem naczelnym „Avanti”. W 1914 roku zerwał z partią socjalistyczną, nie zgadzając się na jej pacyfistyczną postawę.. 04. 1919 bojówki faszystów rozpraszają demonstrację socjalistów i podpalają redakcję „Avanti”. Rozpoczyna się seria aktów terroru. 10. 1922 Słynny marsz na Rzym. Zdezorientowany postawą wojska król Emanuel poddaje Rzym i oddaje władzę w ręce Mussoliniego. 1924 - zamordowanie Mateottiego. Niezdecydowana postawa parlamentu, staje się punktem otwarcia do totalnej faszyzacji Włoch.

Faszyzm włoski stanowił inspirację dla wielu innych ruchów politycznych, by wymienić np. niemiecki narodowy socjalizm (nazizm), hiszpański frankizm, portugalski salazaryzm, rumuńską Żelazną Gwardię czy węgierskich Strzałokrzyżowców. W Polsce w okresie międzywojennym do pewnych wątków doktryny faszystowskiej nawiązywały niektóre środowiska endec­kie, a zwłaszcza ONR-Falanga Bolesława Piaseckiego.

We Francji idee faszystowskie głosił Charles Mauras (1868-1952), występował przeciwko demokracji i parlamentaryzmowi, głosił hasła korporacjonizmu. W USA czołowym orędownikiem f. był Lawrence Dennis, krytykował kapitalizm i demokracje za chaos moralny pęd do zysku, i brak silnego przywództwa. Twierdził, że „wojna wszystkich przeciwko wszystkim jest w stanie tworzyć prawdziwą siłę i moc narodu”. W Wielkiej Brytanii do grona zwolenników faszyzmu zaliczał się Oswald Mosler, propagujący idee państwa korporacyjnego, antysemityzmu, odrodzenia heroicznych cnót Brytyjczyków. Miał temu służyć Bryt. Zw. Faszystów utworzony w 1930 roku. W Austrii faszystą był Othmar Spann (1878-1950) autor „Prawdziwe państwo” 1922, krytyka liberalizmu i marksizmu.

Faszyzm jako ustrój polityczny

Podobieństwa faszyzmu i autorytaryzmu: Nacjonalizm; kult państwa; reglamentacja praw jednostki; antyliberalizm; antysemityzm (czasami); antykomunizm i antylewicowość.

Różnice: 1. w autorytaryzmie brak totalnych metod działania, faszyzm posługuje się metodami totalitarnymi, by realizować totalne cele. 2. W A. brak rozwiniętej ideologii, doktryny i programu, zakładających konieczność likwidowania zastanych struktur. A. zmierza do sanacji, naprawy, odrodzenia istniejących struktur., a f. do ich likwidacji i zastąpienia nowymi. 3. A. szanuje status kościoła i religii. Faszyzm zakłada ich osłabienie prowadzące do likwidacji i w efekcie wprowadzenie nowej religii państwowej, narodowej, laickiej z elementami neopogańskimi. 4. A. zachowanie parawanu pluralizmu i demokracji, instrumentalne wykorzystywanie istniejących struktur władzy do własnych celów. F. odrzuca parawany wprowadzając nowy porządek polityczny oparty na jednowładztwie, hierarchiczności, koncentracji i monopartyjności. 5. A. przejmuje władzę przy bierności mas, F. przejmuje władzę przy pełnej aktywności mas.

Faszyzm jako doktryna

Źródła ideowe: Jego ideologia była niespójną mieszaniną haseł, których źródła można odnaleźć np. w absolutyzmie, filozofii N. Machaivellego, filozofii dziejów Georga Wilhelma Friedricha Hegla, rewolucyjnym anarchosyndykalizmie Georgesa Sorela, elitaryzmie Vilfredo Pareto, koncepcji wodzostwa Friedricha Nietzschego oraz nacjonalizmie włoskim (A. Rocco i G. Gentile).

Podstawowe zasady włoskiego faszyzmu zostały wyłożone w pracy B. Mussoliniego La dotrinna del fascismo/ Doktryna faszyzmu, 1932. Faszyzm definiowany był przez faszystów jako doktryna czynu, forma działania i uczucia, forma przyuczania mas do sztuki rządzenia.

Założenia ideowe

Od początku swego istnienia faszyzm otwarcie manifestował swój antyintelektualizm. Gardził teoriami, głosząc pochwałę czynu i działania.

Kult siły i władzy, nie obawiającej się posunięcia się do gwałtu i terroru, zarówno w stosunkach zewnętrznych, jak i wewnę­trznych; Wojnę uważali za naturalną formę rozwiązywania konfliktów międzynarodowych. Faszyzm wprost głosił kult przemocy i nie krył, iż zamierza się nią posługiwać dla urzeczywistnienia własnych celów. „Walka — często powiadał Mussolini — stanowi istotę życia".

W warstwie politycznej jedną z najważniejszych cech faszyzmu był jego ultranacjonalizm. Z uwielbieniem i gloryfikacją własnego narodu szły w parze ekspansjonizm i pogarda dla innych narodów, uznanych za gorsze, słabsze i skazane na upadek. Ekspansjonizm - jawne dążenie do podboju innych społeczności (i idący za tym anty-pacyfizm).

Absolutyzowanie państwa. Faszyzm wyniósł państwo do rangi absolutu. „Wszystko w ramach państwa, nic poza państwem, nic przeciw państwu" — głosiła jedna z ulubionych dewiz Mussoliniego. Podkreślano przy tym całkowity prymat państwa nad grupami społecznymi i jednostkami. Dobro państwa stało się kluczowym kanonem swoistej moralności faszystowskiej. Nic zatem dziwnego, że w prak­tyce faszyzm był równoznaczny z krańcowym totalitaryzmem. Zwierzchności państwa poddano wszystkie aspekty życia społecznego, a podstawowym instrumentem władzy państwowej były organy partii faszystowskiej - preferencje dla systemu partyjnego, które­go oś stanowi jedna tylko partia. Oddziaływała ona na społeczeństwo albo bezpośrednio, albo też poprzez podporządkowane jej masowe organizacje o charakterze paramilitarnym.

Kult wodza. Źródłem prawa i twórcą decyzji politycznych był wódz (Duce), który to tytuł przysługiwał Mussoliniemu. Osobę przywódcy otaczano rozbudowanym kultem, a propaganda głosiła, iż dysponuje on iście nadludzkimi walorami. Nawiązanie do decyzjonizmu C. Schmidta, uznającego prymat działania i decyzji wodza nad legalistyczno-demokratycznymi procedurami podejmowania decyzji. Wszelkie przejawy nieposłuszeństwa, politycznej nieprawomyślności lub wyłamywania się z rygorów narzuconych przez zmilitaryzowaną organizację państwową faszyści bezwzględnie tępili i surowo karali. Wódz, wydaje decyzje ostatecz­ne i nieomylne, jest źródłem wszystkich norm, także moralnych. F. odrzuca ideę Boga w ujęciu chrześcijań­skim. Wódz niejako go zastępuje.

Militaryzm rozumiany w sensie zorganizo­wania całości życia społecznego na zasa­dach, jakie panują w organizacji wojsko­wej (rozkaz, hierarchia i nominacja), a co za tym idzie, silne scentralizowanie życia społecznego i politycznego.

Korporacjonizm - u podstaw ładu gospodarczego stoi prawo posiadania własności prywatnej. Faszyści zakładali jednak zniesienie systemu kapitalistycznego i zastąpienie go ustrojem korporacyjnym (C. Costamagna). Celem korporacji miała być realizacja solidaryzmu społecznego. Korporacjonizm , oparty na na obowiązkowych zbiorowych umowach pracy, polegał na na stworzeniu branżowych syndykatów, zrzeszających pracodawców i pracowników, poddanych ścisłemu nadzorowi ze strony państwa i partii. Głoszono wprowadzenie 8 godzinnego dnia pracy, gwarantowania minimum płac, znacjonalizowania fabryk zbrojeniowych.

Neofaszyzm. Klęska państw faszystowskich w drugiej wojnie światowej i ogrom popełnionych przez nie zbrodni spowodowały, iż faszyzm okrył się niesławą, a jego zwolennicy przez długi czas znajdowali się na marginesie życia politycznego. W ostatnich latach jednak w niektórych krajach europejskich nastąpił wzrost popularności ugrupowań, u których odczuwalne są pewne sympatie profaszystowskie. Do tej grupy zaliczają się m.in. włoski Sojusz Narodowy, francuski Front Narodowy, Niemiecka Unia Ludowa czy Austriacka Partia Wolnościowa. Ujaw­niła się też zwiększona aktywność teoretyczna środowisk neofaszystowskich. Opinię czołowego ideologa neofaszyzmu zyskał Włoch, Julius Evola (1898-1974), który w swoich książkach prezentował się jako orędownik elitarystycznego faszyzmu odwołującego się do tradycji neopogańskiej.

Narodowy socjalizm (nazim)

Nazwa, znaczenie i źródła

Nationaler Sozialismus, Nazionalsocialist, Narodowy socjalizm, inaczej nazizm, niemiecki faszyzm lub hitleryzm, to doktryna i towarzy­szący jej ruch polityczny, które zrodziły się w Niemczech po pierwszej wojnie światowej. Narodowy socjalizm uznaje się za jedną z wersji faszyzmu, lecz wysoce specyficzną i samoistną.

Źródła ideowe: starogermańska mitologia z zasadą wodzostwa (fuhrenprunzip); romantyczna niemiecka wspólnota narodowa; filozofia F. Nitzsche koncepcja ubermenscha; filozofia R. Wagnera; rasizm A. de Gobina, H. S. Chamberlaina; militaryzm pruski; szkoła geopolityczna Hausa Hoffera - idea przestrzeni życiowej lebesraum. W warstwie doktrynalnej wyróżniają się trzy jego zasadnicze elementy: nacjonalizm, rasizm oraz socjalizm.

Autorem koncepcji s.n był E. Stadlet, założyciel NSDAP. Obok Adolfa Hitlera (1889-1945) autora Mein Kampf (1925-1927), głównym ideologiem s.n był A. Rosenberg (1893-1946), autor książki „Mit XX wieku", której tytuł nawiązywał do dzieła czołowego twórcy rasizmu H.S. Chamberlaina („Podstawy XIX wieku", 1899).

Nazizm jak ruch polityczny.

Etapy: 1919 założenie NSDAP. 1921 na czele staje Adolf Hitler. 1922 - nieudany pucz, uwięzienie Hitler, Mein Kampf,. Przygotowywanie się do przejęcia władzy na drodze legalne. 30.01.1933 - Hindenburg mianuje Hitlera kanclerzem. 31 VII/1 VIII 1934 noc długich noży - czystka wewnątrz NSDAP. 1 VIII 1934 Rząd niemiecki ogłasza dekret o połączeniu funkcji Prezydenta i Kanclerza. Hitler kumuluje władzę, zostaje fuhrerem, system jednowładztwa na czele państwa i narodu staje wódz. Rozpoczyna się okres walki z opozycją parlamentarną i pozaparlamentarną. Delegalizacja innych partii, związków zawodowych, powstają obozy koncentracyjne, bojówki SA powszechnie sieją terror. Walka z mniejszościami narodowymi. 1935 - Ustawy norymberskie - pozbawienie żydów obywatelstwa i wyłączenie ich spod prawa. Tak więc, w latach 1933-1945 partia ta sprawowała władzę w Niemczech, zaprowadzając wewnątrz kraju drastyczny porządek totalitarny (tzw. Tysiącletnia Rzesza), a w wymiarze zewnętrznym zaś realizując otwarty program podboju i eksterminacji innych narodów.

Nazizm jako doktryna

Zasada wodzostwa. Zwrócić trzeba uwagę na bardzo rozbudowaną w nazizmie zasadę wodzostwa (Fiihrerprinzip), zgodnie z którą niebywałym kultem otaczano osobę Hitlera — przywódcy ruchu. Wódz był wyrazicielem woli narodu i źródłem prawa, łącząc w swym ręku funkcje szefa państwa, kanclerza, lidera monopartii oraz zwierzchnika armii. Wódz był przywódcą charyzmatycznym, stojącym ponad państwem. Nie podlega nikomu i żadne prawo nie może ograniczać jego działania.

Ultranacjonalizm. Do rangi absolutu wyniesiono pojęcie narodu (Volk). „Ty jesteś niczym — naród wszystkim" — głosiło jedno ze sztandarowych haseł III Rzeszy. Podobnie jak w faszyzmie, gloryfikowanie własnego narodu kontrastowało z poniżaniem i wyszydzaniem innych narodów. Powołaniem Niemców, jako narodu, „rasy panów" (Herrenrasse), stawało się panowanie nad światem. Wstępem do tego panowania było wywalczenie sobie „przestrzeni życiowej" (Lebensraum) kosztem „niższych ras" słowiańskich.

Rasizm. Nacjonalizm w nazizmie często przechodził w otwarty rasizm. Dowodzono nierówności ras ludzkich, a motorem historii miała być walka ras. Za nadrzędną uważano rasę aryjską, zaś jej najlepszą część miał stanowić naród niemiecki. Wedle hitleryzmu, najważniejszy wróg rasy aryjskiej to Żydzi, których należy nie tylko bezwzględnie zwalczać, ale wręcz fizycznie wytępić (tzw. „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej"). Stąd też nazizm naznaczony był piętnem wyjątkowo radykalnego antysemityzmu.

Narodowy socjalizm. Trzeci element nazizmu, tj. socjalizm, jest najsłabiej znany i często niesłusznie niedoceniany. Już sama nazwa tego kierunku — narodowy socjalizm, a także nazwa partii hitlerowskiej, są tu wielce znaczące i nieprzypadkowe. „Nauczyłem się bardzo wiele od marksizmu" — mówił niekiedy Hitler w gronie zaufanych osób. Sam zresztą miał epizod marksistowski w swej karierze politycznej, kiedy to w 1918 r. był działaczem krótkotrwałej komunistycznej Bawarskiej Republiki Rad. Potem wprawdzie Hitler marksizm odrzucił i znienawidził go nawet, lecz ideologia ta odcisnęła wyraźne piętno na jego stylu myślenia o polityce. Marksistowskie idee walki klas, rewolucji, dyktatury, przewodniej roli partii i odrzucenia kapitalizmu w zmienionej postaci powróciły na gruncie narodowego socjalizmu. Nazizm od początku deklarował się jako ruch robotniczy, socjalistyczny i radykalny społecznie. Dogmat rewolucji był stale obecny w doktrynie ruchu, podobnie jak wizja egalitarnego społeczeństwa, w którym sprawy własności, produkcji i pracy poddane są silnemu nadzorowi państwa. Nie można też pominąć narodowosocjalistycznej krytyki kapitalizmu, szczególnie mocno eksponowanej w fazie kształtowania się ruchu. Nazizm przyjmował program wyzwolenia narodowego, dlatego też pozostawał w opo­zycji do wszelkich formuł socjalizmu internacjonalistycznego.

Totalitarne państwo - koncepcja państwa totalnego, sprzężenie aparatu państwowego i partyjnego, hierarchiczna struktura pokrywająca się z aktywnością całego społeczeństwa. Mogą działać tylko takie struktury i instytucje, które spełniającą istotne funkcje wobec państwa, będąc ich częścią. Totalitarna organizacja wzmocniona militaryzacją wielu dziedzin życia społecznego: paramilitarne formacje, umundurowanie, etc.

Militaryzacja gospodarki. Faszyzm zakłada obciążenie gospodarki zbrojeniami na ogromną skalę i tym samym doprowadzić do ożywienia gospodarczego i likwidacji bezrobocia, dzięki nowym miejscom pracy. By to było możliwe należy zmilitaryzować ekonomię, przebudować nie tylko gospodarkę ale także państwo i społeczeństwo na wzór wojskowy (odrzucić swobody, instytucje i procedury demokratyczne) jednostkę podporządkować państwu, prowadzić podboje w oparciu o głoszoną wyższość jednego narodu nad drugim w celu tworzenia przestrzeni życiowej.

Wspólne cechy faszyzmu i nazizmu:

1. Demagogia społeczna: swobodne szermowanie hasłami zaczerpniętymi z różnych źródeł: wykorzystywanie nastrojów społecznych do osiągania własnych celów, Pod hasłami walki z bezrobociem, konieczności przeobrażeń społecznych, odnowy moralnej zaprowadzanie nowego porządku. Goebells „ 100 razy powiedziane kłamstwo staje się prawdą”

2. Ideologia wroga: postrzeganie rzeczywistości w kategorii my - oni, sojusznicy wrogowie, brak pośrednich form - np. partnerów, wykorzystywani mechanizmu kozła ofiarnego, obarczanie wrogów odpowiedzialnością za wszelkie problemy. Dążenie do identyfikacji wrogów a następnie ich likwidacji. Wroga można zniszczyć tylko na drodze biologicznej, fizycznie eliminując go z rzeczywistości. Obcość rasowa to wrogość polityczna

3. Nacjonalizm: utożsamianie wrogości politycznej z obcością rasową a nawet narodową. Uzasadnianie teoriami rasistowskimi działań zmierzających do zagłady niearyjczyków (żydów, Romów, słowian)

4. Zasada wodzostwa: totalizacja wszelkich instytucji; naczelnym zadaniem jednostki jest służba państwu. Personifikacją państwa jest wódz. Wódz to państwo, a państwo to naród. (Jeden wódz, jeden naród, jedno państwo). Działania państwa nie mogą być ograniczone żadnym prawem, bowiem źródłem prawa jest wódz.

Liberalizm - ideologia wolności

Liberalizm jest ideologią i doktryną polityczną o bardzo bogatej tradycji. Pojawił się na przełomie XVII i XVIII wieku. Do grona jego prekursorów zaliczyć można wybitnych filozofów i myślicieli tego okresu — J. Locke'a, A. Smitha, D. Hume'a, B. Spinozę, I. Kanta, J. Benthama, J.S. Milla i Ch. Monteskiusza. Wiek XIX był triumfem liberalizmu w sensie politycznym, bowiem wtedy jego zasady kształtowały oblicze polityczne wielu państw europejskich i Stanów Zjednoczonych. Termin „liberalizm" wywodzi się od łacińskiego liber, co znaczy „wolny”.

Trzy znaczenia nazwy: L jako postawa społeczna, cechująca się umiłowaniem wolności, racjonalnością, tolerancją, sceptycyzmem i pragmatyzmem. L jako struktura polityczna, to rodzaj demokratycznego ustroju państwowego i formy funkcjonowania partii politycznych, opartych na pluralizmie politycznym. L jako nurt myśli politycznej, który pojawił się wcześniej niż sama nazwa, utrwalona dopiero w I połowie XIX wieku

Źródła i ewolucja. L jako samodzielna ideologia rozwija się od schyłku XVIII wieku. U jego podstaw legły potrzeby nowych sił społecznych, zainteresowane rozwojem kapitalizmu - część arystokracji, mieszczaństwo, burżuazja. Przy pomocy L przeciwstawiano się przestarzałej myśli feudalnej i wyrażano własne aspiracje. Bezpośrednimi źródłami były: Ekonomika kapitalizmu (rozwój nowej formy). Ruchy wolnościowe wiosny ludów, tworzenie państw narodowych (Włoch, Niemiec - stąd lokalna specyfika L). Rozwój idei konstytucjonalizmu (wolność jednostki, consensus, rozdział sfery publicznej i prywatnej, umowy społeczne, podział władz, suwerenność ludu) - kulminacją związek liberalizmu z konstytucjonalizmem np. Amerykańska Deklaracja Niepodległości 1776 i francuska Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela 1789

Ojczyzną L jest Wielka Brytania. Koncepcje L przejęła Francja i USA; z opóźnieniem Niemcy, Włochy i Rosja (słabo). Polska myśl liberalna pojawia się marginalnie i jest mało oryginalna. Słabo L zakotwiczył się również w Ameryce Południowej, Azja i Afryka - na fali amerykanizacji i europeizacji pojawiły się wpływy L.

Dwa główne nurty oddziaływujące na siebie to L polityczny i L ekonomiczny. L polityczny dotyczy sposobu sprawowania władzy państwowej, a zwłaszcza stosunku do wolności osobistych i politycznych. z niego wyrasta obecna akceptacja dla demokracji i konstytucjonalizmu. L ekonomiczny - wolność pracy, produkcji i handlu w warunkach wolnej konkurencji, na wolnym rynku, umożliwiająca nieskrępowany rozwój własności prywatnej.

Ewolucja - 4 okresy

I okres: Liberalizm klasyczny od końca XVII do połowy XIX wieku (wiosny ludów). Bardzo silnie wolnościowy - ale elitarystyczny, antyfeudalny i prokapitalistyczny, antyabsolutystyczny i prorepublikański. Był wyrazem kompromisu między arystokracją i burżuazją w Anglii w okresie chwalebnej rewolucji (glorius revolucion z 1688. Podobnie we Francji (Monteskiusz za - encyklopedyści przeciw). W USA liberalizm był w opozycji do konserwatyzmu antydemokratycznego. Szybsza tendencja do ewolucji.

II okres: Demoliberalizm, czyli demokratyczny liberalizm - połowa XIX do I wojny. Zrównoważenie idei wolnościowych z demokratycznymi, czego wyrazem np. powszechność prawa wyborczego. Elitaryzm powoli zmienia się w masowość. Równość wobec prawa.

III Okres: Socjalliberalizm, czyli liberalizm socjalny. Od 80-tych XIX wieku do dzisiaj. Od zalążków prawodawstwa socjalnego, poprzez wielki kryzys, który obnażył słabość lib klas., kryzys kapitalizmu i lib. Demokratycznego, ułuda wolności politycznych. SL proponuje ograniczenie pełni wolności najbogatszych, dopuszcza interwencję państwa w wolny rynek - New Deal, doktryny państwa dobrobytu. Libe­rałowie socjalni usiłują natomiast godzić tradycyjne umiłowanie wolności z do­puszczeniem interwencjonizmu państwowego, który — w ich przekonaniu — jest niezbędny w warunkach nowoczesnego społeczeństwa. Czołowymi przed­stawicielami liberalizmu socjal­nego — John Maynard Keynes (1883-1946), Gunnar Myrdal (1898-1987) i John Kenneth Galbraith (ur. 1908).

IV Okres: neoliberalizm, czyli nowy liberalizm, a nawet liberalizm konserwatywny. Od lat 30-tych XX wieku do dziś Powstaje w opozycji do SL, interwencjonizmu państwowego. Jest przejawem odrodzenia się zachowawczego nurtu liberalizmu klasycznego w nowych uwarunkowaniach. . Neoliberałowie głoszą ideologię nieskrępowanej wolności jedno­stkowej, uważając wszelkie przejawy etatyzmu za największe zagrożenie. Początkiem kolokwium Waltera Lipmana i powstanie Międzynarodowego Stowarzyszenia Mont Peleryn Society, krzewiącego odrodzenie rynkowe (lata 30-te). Czołowymi przed­stawicielami neoliberalizmu są: Ludwig von Mises (1881-1973), Friedrich Au­gust von Hayek (1899-1992) i Milton Friedman (ur. 1912).

Idee Liberalne: WOLNOŚĆ - najwyższa wartość przedmiotowa służąca realizacji celów najwyższej wartości podmiotowej czyli jednostki ludzkiej. Wewnętrznej wolności jednostki powinna towarzyszyć zewnętrzna wolność polityczna - jedyną granicą wolności są wolności innych osób. INDYWIDUALIZM - nadrzędność jednostki ludzkiej i jej praw nad wszelkimi zbiorowościami społecznymi. Jednostka stanowi absolutnie najwyższą wartość podmiotową. Wszystkie inne wartości są dla niej jedynie środkami. SPOŁECZEŃSTWO Społeczeństwo to suma jednostek nie powiązanych żadnymi naturalnymi więziami. Interes społeczny to po prostu arytmetyczna suma egoistycznych celów jednostkowych. RÓWNOŚĆ I SPRAWIEDLIWOŚĆ są ze sobą nierozłącznie powiązane. Ludzie są różni, ale muszą mieć równe prawa i możliwość korzystania z nich i to jest sprawiedliwe. PRAWO - istnienie obiektywnych, niezbywalnych, niezmiennych uniwersalnych podmiotowych uprawnień jednostkowych wynikających z przyrodzonej każdemu człowiekowi godności osoby ludzkiej (nature rights) Prawo naturalne jest zatem pierwotne wobec prawa stanowionego przez państwo. KAPITALIZM L to orędownicy kapitalizmu. Wg nich jest to system społeczny i ekonomiczny oparty na wolności ekonomicznej, prywatnej własności środków produkcji, dystrybucji i wymiany, regulowanej prawami wolnego rynku. W sprawach gospodarczych libe­rałowie opowiadają się zatem za jak najszerszym korzystaniem z mechanizmów wol­nego rynku, są orędownikami wolnej konkurencji i własności prywatnej. PAŃSTWO Władza państwowa powinna kierować się zasadą rządów prawa. Rządzą prawa, a ludzie są tylko ich wykonawcami. Granicą władzy państwowej są prawa i wolności jednostek. Od leseferyzmu do akceptacji interwencjonizmu państwowego. ZMIANA Liberałowie są orędownikami zmiany czyli stałego odchodzenie od tego co gorsze i wsteczne do tego co lepsze, postępowe, co lepiej służy rozwojowi ludzkości.

LIBERALIZM ANGIELSKI John Locke - “Dwa traktaty o rządzie” i “Listy o tolerancji”. Adam Smith - „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów”. Jeremy Bentham - „Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa”, „Propozycje kodyfikacji kodeksu konstytucyjnego”. John Stuart Mill jr - „O wolności” „Rozważania o rządzie reprezentacyjnym” „Utylitaryzm”. Herbert Spencer - „Jednostka przeciw państwu”. John Emerich lord Acton 1834 - 1902 „Historia wolności w starożytności / w chrześcijaństwie”. Leonard T. Hobhouse - „Liberalizm 1911 roku”. John Maynard Keynes -. „Koniec leseferyzmu” „Ogólna teoria procentu, zatrudnienia i pieniądza”. Friedrich L von Hayek - „Czysta teoria kapitału”, „Droga do niewolnictwa” „Konstytucja wolności” „Prawo, ustawodawstwo i wolność”. Isaiah Berlin -“Dwie koncepcje wolności”, “Cztery eseje o wolności”

LIBERALIZM FRANCUSKI Vincent de Gornay - lesseferysta. Francis Quesnay - fizjokrata. Monteskiusz - “Uwagi nad przyczynami upadku Rzeczypospolitej Rzymskiej” “O duchu praw”. Voltaire - “Listy o Anglikach”. Denis Diderot. Henri Constant - „O duchu podboju i uzurpacji”, „Refleksje o Konstytucjach” „Wykład polityki konstytucyjnej”. Alexis de Tocqueville - „Demokracji w Ameryce I - IV” „Dawny ustrój i rewolucja”. Raymond Aron - „Opium Intelektualistów” „Demokracja i totalitaryzm” „Esej o wolności” „Obrona dekadenckiej Europy”.

LIBERALIZM AMERYKAŃSKI I faza - Liberalizm demokratyczny: Thomas Paine, Thomas Jefferson, Andrew Jackson II faza - Liberalizm socjalny: Franklin Delano Roosvelt - twórca New Deal, John Kenneth Galbraith - twórca welfare state, „Kapitalizm amerykański”, „Wielki Krok”, „Społeczeństwo obfitości”, „Nowe społeczeństwo przemysłowe”. Adolf Berle - kapitalizm ludowy „Władza”, „Odpływy kryzysu” III Faza - Neoliberalizm: Walter Lippmann - liberalny realizm „Wstęp do polityki”, „Opinia publiczna”, „Metoda wolności”, „Wolność i nowinki” „Dobre społeczeństwo”, „Filozofia publiczna”. Ludwig von Misses - szkoła austriacka „Ekonomia krajowa”, „Działalność ludzka”. Milton Friedman - szkoła chicagowska, „Kapitalizm i wolność”. James Buchanan - szkoła wyboru społecznego - „Między anarchią a lewiatanem”, „Wolność, rynek a państwo” „Ekonomia polityczna lat 80-tych”. Murray Rothbard - radykalny liberterianizm, „Człowiek, ekonomia i państwo” „Władza i rynek” „O nową wolność”, John Rawls - libertarianizm umiarkowany „Teoria Sprawiedliwości”, Robert Nozick - libertarianizm umiarkowany, „Anarchia. Państwo i utopia”

LIBERALIZM NIEMIECKI Wilhelm von Humbold , Robert von Mohl , Lorenz von Stein, Ordoliberalizm (Walter Euchen, Wilhelm Ropke, Alfred Muller Armach, Ludwik Erhard)

LIBERALIZM POLSKI Antoni Popławski, Sebastian Jan Kanty Czochron, Hieronim Stroynowski, Stanisław Leszczyński, Hugo Kołłątaj, Stanisław Staszic, Stanisław Kostka Napierski, Wincenty i Bonawentura Niemojewscy, Fryderyk Schenbek, Józef Maria Wroński, Ferdynand Zweig.

LIBERALNE RUCHY I PARTIE POLITYCZNE Partie liberalne obecnie raczej nigdzie nie odgrywają dominującej roli politycznej i są słabsze niż ugrupowania chadeckie czy socjaldemokratyczne. Często jednak spełniają ważną rolę politycznego języczka u wagi, wchodząc w skład koalicyjnych rządów.

OCENA LIBERALIZMU Jako ideologia obecna od 300 lat wniosła istotny wkład do kultury politycznej świata. Miała decydujący wpływ na przeobrażenia ustrojowe kulturowego zachodu. Wewnętrzne zróżnicowanie liberalizmu komplikuje finalne oceny. L zwany nadideologią, superideologią, w której pomieścić można wiele innych doktryn i ideologii, był antyfeudalny i prokapitalistyczny, antysocjalistyczny . Pozytywy: - najpełniej wyraził interesy posiadających (burżuazji) poprzez zasadę nieograniczonego powiększania własności prywatnej jako podstawy ustroju ekonomicznego; - demokratyczno-republikańskie formy ustrojowe były wzorem ustroju społeczno-politycznego; - Ideologia indywidualnego sukcesu łączonego z akceptacją dla działań na rzecz szerzej sytuowanych grup - interwencjonizm państwowy i pluralistyczne mechanizmy polityczne. Krytyka liberalizmu zazwyczaj dotyczy: idei indywidualizmu; absolutyzowania wolności; liberalnej idei równości i sprawiedliwości; idei demokracji. Krytycy zarzucają liberałom, iż są rzecznikami bogatych grup społecznych, a jako tacy lekceważą i nie doceniają potrzeb i aspiracji słabszych członków społeczeństwa. Wytyka się im też idealistyczną wizję rzeczywistości oraz przecenianie wolności, która w niektórych interpretacjach liberalizmu może przyjąć wymiar wręcz anarchiczny. Słabością liberalizmu jest: stosunkowa bierność i apatia polityczna; elitaryzm przywództwa; oraz to że dopuszcza antyliberalizm.

Nauka społeczna Kościoła katolickiego

Nauka społeczna Kościoła katolickiego (katolicka nauka społeczna, społeczna doktryna kościoła, katolicyzm społeczny) nie jest doktryną polityczną w tradycyjnym rozumieniu tego słowa, lecz: stanowi zbiór moralnych ocen rzeczywistości społecznej. Filozoficzną podbudowę stanowił neotomizm oraz personalizm chrześcijański. Społeczna doktryna kościoła to integralna część katolickiej doktryny filozoficzno-teologicznej. SDK to zespół oficjalnych poglądów kościoła katolickiego dotyczących problemów i zjawisk społeczno-ekonomiczno-politycznych.

Rozwija się od II połowy XIX w. na dwóch płaszczyznach:

1. oficjalnej, jako nauczanie Kościoła, (decydująca rola przypada encyklikom społecznym papie­ży, w których zawarte są moralne wskazania i oceny rzeczywistości społecznej)

• Leon XIII - 1891r. encyklika „Rerum Novarum ",

• Pius XI - 1931r. encyklika „QuadragesimoAnno"

• Jan XXIII - 1963 r. encyklika „Pacem in Terris"

• SOBÓR WATYKAŃSKI II to (Vaticanum II) : dekret o ekumenizmie (Unitatis redintegratio) przyjęty na sesji w dn. 21. 11. 1964, Deklaracja o stosunku Kościoła do religii niechrześ­cijańskich (Nostra aetate) uchwalona 28. 10. 1965 r. oraz Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym (Gaudium et Spes)

• Pawła VI zaty­tułowana „Populorum progessio" (O popieraniu rozwoju ludów, 1967)

• Jana Pawła II („Laborem exercens", 1981; „ Centisimus annus", 1991)

2. oraz nieoficjalnej, jako teoretyczne postulaty uczonych i myślicieli katolickich.

• Wilhelm von Kettler (1811-1877) „Kwestia robotnicza a chrześcijaństwo”,

• Heinrich Pesch (1854 - 1926) „Podręcznik ekonomii narodowej”,

• Jacques Maritain (1882 - 1973) „ Trzej reformatorzy”, „Religia i kultura”, „Humanizm integralny”, „Zasady polityki humanistycznej” „Osoba i dobro wspólne”, „Człowiek i państwo”, „Filozofia moralna”,

• Emanuel Mounier (1905 - 1950) „Wprowadzenie do egzystencjalizmów”, „co to jest personalizm”, Chrześcijaństwo i pojęcie postępu”

Myśl katolickiej nauki społecznej

• podstawą wszelkiego ładu społecznego i gospodarczego jest boskie prawo naturalne,

• własność prywatna stanowi istotę ładu społecznego i gospodarczego, albowiem jest bezpośrednio związana z wolnością i godnością osoby ludzkiej;

• miarą dobrego systemu politycznego jest to, czy i w jaki sposób pozwala on człowiekowi na zachowanie własnej godności i wolności, pełny i nieskrępowany rozwój osobowości, oraz to, w jaki sposób po­zwala na budowanie wspólnego dobra;

• czynne uczestnictwo w życiu politycznym pozwala obywatelom na określenie dobra wspólnego oraz ułatwia jego realizację;

• zasada subsydiarności, zwana także zasadą pomocniczości.

• kryterium, według którego ocenia się przydatność, czy też, jakość kapitalizmu, jest koncepcja człowieka, jaką promuje ten system. Wolny rynek rozumiany jest jako środek służący osiąganiu pewnych celów, nie zaś jako wartość sama w sobie;

• ekonomią rządzić powinna zasada solidaryzmu społecznego

• państwo powinno odgrywać ograniczoną rolę, minimalizując zakres swoich inter­wencji do zagwarantowania w ramach sy­stemu prawnoustrojowego indywidualnej wolności i własności, stabilności finanso­wej, problemów związanych z bezrobociem i funkcjonowania wystarczającego aparatu państwowego.

Chrześcijańska demokracja (chadecja)

Za główne ideowe filary uznaje chrześcijaństwo i demokrację. Odwołuje się do zasad etycznych chrześ­cijaństwa i wskazań nauki społecznej Kościoła katolickiego, z drugiej zaś — utożsamia się z demokratycznym porządkiem politycznym. Przeciwstawia się zarówno liberalizmowi, jak i socjalizmowi. Ideałem chrześcijańskiej demokracji jest demokratyczne społeczeństwo wspólnotowe, które opiera się na trzech fundamentalnych zasadach: wolności, solidarności i pomocniczości. Nie pragną zespolenia religii z polityką, lecz uważają, że religia dostarcza wartościowych wskazań moralnych, które mogą posłużyć jako busola w świecie polityki.

Chadecja - ruch społeczno-polityczny w II połowie XIX w., inspirowany społeczną nauką Kościoła katolickiego, aczkolwiek strukturalnie pozostający niezależnym od hierarchii kościelnej. Pierwsze partie chadeckie: Partia Centrum w Niemczech. (1852 r.); we Włoszech Zjednoczenie Katolickie Studiów Społecznych. 1889 r.; we Francji 1896-1897 Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna. W okresie międzywojennym powstała europejska Konferencja Międzynarodowa Chrześcijańskich Związków Zawodowych (CISC - 1930 r.) Burzliwy rozwój ruchu chadeckiego nastąpił po II wojnie światowej.

W grupie partii chadeckiech można wyróżnić trzy podstawowe orientacje: 1. partie o rodowodzie katolickim 2. partie reprezentujące zarówno katolików jak i protestantów 3. Małe partie chadeckie o rodowodzie protestanckim. Wśród partii o rodowodzie katolickim, ze względu na stosunek do oficjalnej doktryny katolickiej partie chadeckie można podzielić na: 1. wierne doktrynie papieskiej 2. bardziej konserwatywne od doktryny papieskiej 3. bardziej radykalne od doktryny papieskiej

Trzy okresy powojennego rozwoju Chadecji:

• Lata 1945 - 1948 -umiarkowane lewicowo koncepcje

• Lata 1949 - 1960 - przechodzenie na bardziej konserwatywne, prawicowe pozycje

• Po 1960 roku - umiarkowana, ale konsekwentna centroprawica.

Myśl ideowa i programowa chadecji:

• Podstawę ideologiczną stanowi: społeczna doktryna kościoła katolickiego oraz innych Kościołów chrześcijańskich (np. anglikań­skiego i protestanckiego), uzupełniona jednak zasadami ekonomiczno-społecznymi i politycznymi zaczerpniętymi z doktryny konserwatyzmu, socjaldemokracji, ordoliberalizmu i kapitalizmu ludowego.

• Wskutek systematycznego nowelizowania programów partii chadeckich pod kątem ich dosto­sowywania do aktualnych potrzeb politycznych, ekonomicznych i społecznych danego kraju, w ramach ruchu ukształtowały się różne formy ideowo-programowe.

• JEDNOSTKA. Za naczelną wartość spo­łeczną uznaje się osobę człowieka (tzw. personalizm.) Osoba ludzkiej i jej godność

• ZMIANA. Ogólnie biorąc, ruch ch. d. ape­luje do religijnych motywacji i przekonań, głosi chrześci­jańską wizję rozwoju ludzkości. Przyjmuje się, że ludzie dzięki swej wolnej woli są twórcami historii, a w roz­woju historycznym element duchowy ma przewagę nad ele­mentem materialnym. Motorem postępu społecznego jest ludzka „rodzina duchowa".

• SPOŁECZEŃSTWO. Społeczeństwo jest pojmo­wane jako organiczna całość, wewnętrznie zhierarchizowana, w skład której wchodzą: rodzina, wspólnoty lokalne, naród, państwo, społeczność międzynarodowa. Grupy tworzące społeczeństwo są spojone więzami solida­ryzmu społecznego.

• PAŃSTWO. Pożądaną formą ustroju politycznego jest demokracja. Gwarantuje on wolność jednostki, pluralizm ideologiczny i społeczny. Ponadto, ustrój demokratyczny zakłada konieczność stałego dialogu między rządzącymi a rządzonymi (zasada party­cypacji).

• USTRÓJ GOSPODARCZY. Społeczna gospodarka rynkowa.

• Połączenie zasady solidaryzmu społecz­nego z zasadą partycypacji, na poziomie przedsiębiorstw, znajdowało swój wyraz w okresie międzywojennym w idei korporacjonizmu, której zmodyfikowaną postać (po II wojnie światowej) stanowi koncepcja współzarządzania. Naczelnym założeniem korporacjonizmu było stworzenie przymusowych orga­nizacji skupiających pracodawców i pracowników, należących do tego samego zawodu lub branży wytwórczości.

• Prawo do współzarządzania traktuje się jako jedno z naturalnych praw jednostki, służące utrzymaniu pokoju społecznego.

• Program reform socjal­nych i politycznych, obejmuje m.in. wprowadzenie zasady „par­tnerstwa socjalnego", „łącznej kontroli przedsiębiorstw" przez pracowników i pracodawców, udział robotników w zyskach przed­siębiorstw, decentralizację władzy, rozwój samorządu lokalnego, interwencję państwa w sporne kwestie pojawiające się na płaszczy­źnie pracodawca—pracownik oraz wolność szkolnictwa wyznaniowego

22

---