Malarstwo klasyczne
Malarstwo reprezentowało jasne koncepcje plastyczne i doskonały rysunek, któremu był podporządkowany kolor. Realizowano tematykę historyczną, mitologiczną oraz współczesną - aktualną politycznie, bujnie rozwijał się portret. Niektórym tematom zaczerpniętym z antyku nadawano współczesny wydźwięk propagandowy, w czym celował czołowy malarz tego okresu J.L. David (np. Przysięga Horacjuszy 1785), początkowo malujący dla mieszczaństwa francuskiego okresu Wielkiej Rewolucji, zaspokajając potrzeby patriotyczne i estetyczne społeczeństwa. Następnie stał się czołowym malarzem Napoleona I, tworząc akademickie kompozycje na potrzeby dworu cesarskiego oraz liczne portrety władcy. Przywódcą artystycznym malarzy klasycyzmu (zwłaszcza w ich sporze z romantykami) był J.A.D. Ingres. Ponadto we Francji działali - J.B. Greuze, E. Vigée-Lebrun, F. Gerard, w Niemczech - A.R. Mengs, w Anglii - J. Reynolds, T. Gainsborough. Cechy: sprzeciw wobec baroku i rokoka, nawrót do renesansu i manieryzmu; racjonalizm, ton moralizatorski; sprzeciw wobec wartościom sensualnym, a opowiedzenie się za intelektem; nowa pozycja artysty.
Francja
David Jacques-Louis (1748 - 1825) - francuski malarz neoklasycystyczny. Uważany za filar sztuki oświecenia, postać barwna, idealny symbol swych czasów, uczeń Jeana Marie Viena, oficjalny artysta Rewolucji Francuskiej, stworzył niezwykle czytelny i nośny symbol rewolucyjny, a mianowicie kronika Liwiusza - trzej bracia Horacjusze uwiązani śmiertelną przysięgą w dramatycznej walce z Kuriacjuszami. David namalował bardzo charakterystyczne dla neoklasycyzmu obrazy takie jak: Przysięga Horacjuszy, Porwanie Sabinek, Śmierć Marata czy Portret konny St. Kostki Potockiego.
PRUD'HON PIERRE PAUL (1758-1823), fr. malarz, rysownik; od 1780 w Paryżu, 1785-88 we Włoszech; wpływ na jego twórczość miało malarstwo Leonarda da Vinci, Corregia; portrety (Cesarzowa Józefina w parku Malmaison 1805), obrazy alegor. i mitol. (Porwanie Psyche 1808) łączące uwielbienie dla antyku z elementami romantyzmu; dzieła Proud'hona cechują kontrasty światłocienia i poet. nastrój.
Vien, Joseph-Marie (1716-1809), malarz fr.; jeden z gł. reprezentantów neoklasycyzmu; uczeń m.in. Ch.J. Natoire'a; 1744-50 przebywał we Włoszech; po powrocie do Paryża prowadził próby z techniką enkaustyki; od 1754 czł. Akad. Król. Malarstwa i Rzeźby; od 1759 prof., od 1776 dyr. Akad. Fr. w Rzymie; od 1789 pierwszy malarz król.; początkowa twórczość V. rozwijała się pod wpływem rokoka, w Rzymie zwrócił się ku klasycyzmowi, wzorując się na reliefach i malowidłach pompejańskich tworzył sceny mitol. i antyczne (Dedal i Ikar 1754, Rozstanie Hektora z Andromachą); ponadto kompozycje rel. (Kazanie św. Dionizego w kościele St. Roch w Paryżu); V. propagował idee neoklasycyzmu; działalność pedag. — jego uczniem był m.in. J.L. David.
VIGÉE-LEBRUN Élisabeth Marie-Louise (1755-1842) malarka franc., córka malarza-pastelisty L. Vigée; portrety - początkowo w stylu rokoka, później klasycyzujące - najchętniej kobiet i dzieci, odznaczające się elegancją, wirtuozerią techn. i wyidealizowanym sentymentalizmem; nadworna portrecistka Marii Antoniny (Królowa Maria Antonina w satynowej sukni z różą w ręce, Maria Antonina z dziećmi), portretowała arystokrację franc. i innych krajów (podczas swych licznych podróży), m.in. króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Anglia
Thomas Gainsbourough (1727-1788) jeden z najbardziej wziętych malarzy dworskich (oprócz J.Reynoldsa); tworzył głównie portrety, pejzaże, sceny rodzajowe, mitologiczne odznaczające się swobodną techniką malarską i bogatą gamą barwną; w portretach, komponowanych zwykle na tle sentymentalnego krajobrazu (Poranny spacer, 1785; Robert Andrews z żoną Mary, ok. 1750; Błękitny chłopiec, ok. 1770) i nawiązujących do stylu francuskiego rokoka (m.in. J.A.Watteau), starał się oddawać psychikę modela; w pejzażach wzorował się na malarstwie holenderskim XVII w. i na twórczości P.P.Rubensa; romantyczna atmosfera obrazów Gainsborougha zapowiadała malarstwo XIX w. był samorodnym talentem, malarzem na wskroś oryginalnym, słynącym z niezależności i nie stosowania się do reguł dawnych artystów. Mistrz pejzażu miał zamówienia głównie na portrety, swoich bohaterów przedstawiał więc najczęściej w plenerze. Przedstawienia córek twórcy to kwintesencja świeżości i spontaniczności, portret państwa Andrews daje wyobrażenie o brytyjskiej ekstrawagancji, a portret małżonków Hallett trafia w sedno angielskiej osobowości. Pani i Pan William Hallett. Poranny spacer - ten obraz Gainsbourough namalował w 1785 roku, w tym samym, w którym para się pobrała. Małżonkowie przedstawieni są w ujęciu pełnopostaciowym, często stosowanym przez malarza. Poznajemy ich na przechadzce w parku, z psem. Elizabeth Hallett nosi kapelusz z kokardą przybrany piórami i jednobarwną suknię, drapowaną na dekolcie z wstążką przy staniku, szerokimi rękawami i przewiązaną w pasie czarną szarfą. Fryzura i nakrycie głowy, mimo iż pokaźnych rozmiarów, wydają się być znacznie wygodniejsze niż ich francuskie odpowiedniki, a cały strój sprawia wrażenie niekrępującego ruchów. William Hallett ma na sobie elegancki habit, żółtą kamizelkę, spodnie za kolana, białe pończochy i czarne buty. Pod szyją zawiązał halsztuk, a kapelusz trzyma w ręku. Jedynymi ozdobami surowego ubioru są złote guziki i stosunkowo proste sprzączki butów. Para przedstawiona jest w ruchu, dzięki czemu artysta mógł po mistrzowsku oddać refleksy światła załamującego się na bogatych materiach strojów, i w harmonii z ukochaną przez Anglików przyrodą. Sposób namalowania tła kompozycji - pokręconych konarów drzew na pierwszym planie, lasu i skłębionych obłoków w głębi - zapowiada następny kierunek w sztuce, którego Gainsborough był prekursorem: romantyzm.
Nawet jeżeli państwo Hallett są szczęśliwi - sobą, młodością, pięknem dnia - nie dają tego po sobie poznać. Angielska dama i angielski dżentelmen nie okazują uczuć.
William Hogarth (1697 - 1764) Pouczał, łajał i karcił obrazami, tekstami, a przede wszystkim sztychami. Najczęściej tworzył serie, układające się w opowieść z puentą. I nigdy nie były to zakończenia optymistyczne. Bo Hogarth spoglądał na świat ponurym wzrokiem, widząc dookoła zło, prowadzące do większych lub mniejszych tragedii. Swoje rysunkowe moralitety adresował do klasy średniej, ale na bohaterów wybierał przedstawicieli różnych warstw społecznych. Wszyscy oni prezentowali się jak najgorzej, będąc dzięki temu przestrogą dla innych. Tematami swych prac czynił Hogarth najbardziej odrażające przypadki. Relacjonował życie wiejskiej dziewczyny, która ulega pokusom londyńskiego półświatka i umiera w więzieniu, zaś stypę nad jej trumną odprawiają wyłącznie jej koleżanki po fachu; opowiadał historię młodego arystokraty - rozpustnika, marnotrawiącego majątek rodzinny. W innym cyklu dokumentował losy małżeństwa, zawartego bez uczucia ze strony młodej pary, tylko z chęci różnego typu zysków. Nie oszczędzał też ludzi, nadużywających trunków. Pokazał ich w dwóch sztychach, zatytułowanych Ulica piwna i Ulica gorzałki. O ile jeszcze na Ulicy piwnej pojawiały się typy rozbawiające artystę swym zachowaniem, to na przechodniów Ulicy gorzałki popatrywał z wyraźną odrazą. Szczególnie napiętnował pewną niewiastę, która upojona mocnym trunkiem wypuszcza z rąk niemowlę. Hogarth opracowywał "nowoczesne tematy moralne, bliskie teatralnym przedstawieniom." Pragnął być postrzegany jako dramaturg, nawet jeśli "aktorzy" jego sztuk przedstawiali tylko "pantomimę." Aby odbiorcy tak właśnie traktowali jego dzieło, w każdej z rycin artysta gromadził mnóstwo detali, wątków, szczegółów. W każdą z prac długo trzeba było wpatrywać się, by wszystko to zauważyć, zrozumieć i wyciągnąć odpowiednie wnioski.
Joshua Reynolds (1723-1792) był zwolennikiem stosowania w malarstwie metod klasycznych, wzorował się na Raphaelu i van Dycku. Studiował we Włoszech, w Londynie wykładał teorię malarstwa i był pierwszym prezesem Akademii Królewskiej, założonej w 1768 r. przez Jerzego III, a która miała za zadanie wspierać sztukę rysunku i kompozycji, zapewniać bezpłatną naukę i organizować wystawy. Stworzył przeszło 700 poprawnych i niezwykle starannie wykończonych obrazów, w tym liczne portrety - bardzo precyzyjne, przez co nieco statyczne.
Romantyzm
Od lat 80. XVIII wieku do połowy XIX wieku. Jest rozumiany jako prąd ideowy, literacki i artystyczny, który rozwinął się przede wszystkim w Europie Zachodniej i objawiał przeważnie w poezji, malarstwie i muzyce. Romantyzm nie obejmował wszystkich obszarów sztuk plastycznych oraz nie wytworzył jednolitego stylu, dlatego nie stanowi epoki we wszystkich dziedzinach sztuki. Najbardziej charakterystyczne cechy i zjawiska, związane z romantyzmem i romantycznymi dziełami: przedkładanie uczucia, intuicji i wiary nad rozum; sprzeciw wobec oświeceniowego racjonalizmu, protest wobec klasycyzmu i harmonii, indywidualizm, bunt przeciw kanonom i konwencjom, tajemniczość, umiłowanie wolności (walka narodowo-wyzwoleńcza), fascynacja żywiołowością natury, historyzm (przede wszystkim gotycyzm i neogotyk) orientalizm (zainteresowanie odległymi krainami np. Dalekiego Wschodu), ludowość (częste są nawiązania do legend, podań, starodawnych mitów i baśni), folkizm. Siłą napędową romantyzmu jest tęsknota za rajskim światem, poszukiwanym poza nudną codziennością, poczucie spleenu, dekadentyzm, specyficzne wyobcowanie spośród tłumu "szarych zjadaczy chleba", dążenie do spełnienia, a nawet spalenia się w poszukiwaniu ideału, głównie idealnej miłości. Wydzielono następujące fazy romantyzmu: wczesny romantyzm (około 1798-1804), pełny romantyzm (około 1804-1815), późny romantyzm (około 1815-1848). Malarstwo okresu romantyzmu jest niejednolite. Za artystę, który najlepiej wyraża romantyczne idee uważany jest niemiecki pejzażysta Caspar David Friedrich, dla którego charakterystyczne są nokturny, przedstawienia ruin, cmentarzy, roztrzaskanych statków, świtów i zmierzchów. W Anglii w tym czasie tworzą także trzej inni pejzażyści: Samuel Palmer, John Constable i William Turner, we Francji natomiast Théodore Géricault i Eugčne Delacroix.
Blake William (1757 - 1827 ), angielski poeta, pisarz, rytownik, malarz, drukarz i mistyk. Już w dzieciństwie ujawnił się jego talent rysowniczy, co skłoniło rodziców do posłania dziesięcioletniego Williama do szkoły rysunku. W roku 1771 w wieku 15 lat Blake został oddany na naukę do warsztatu rytowniczego Henry Basire'a. W 1779 roku udało mu się wstąpić do Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych. Pierwszy tom poezji Blake'a to Szkice poetyckie z 1783 r. W 1788 r. powstała książka Nieistnienie naturalnej religii, opatrzona charakterystycznymi kolorowymi iluminacjami i sztychami, co stało się znakiem firmowym artysty. Wkrótce potem ukazały się najsłynniejsze zbiory wierszy i rycin 1789, Pieśni niewinności i 1794, Pieśni doświadczenia. Blake zarabiał na życie wykonując reprodukcje graficzne. Od 1789 posługiwał się nową, wynalezioną przez siebie techniką graficzną „druku iluminowanego”, stworzył bowiem rycinę łączącą słowo i obraz, pismo i iluminację.
Pierwszymi pracami wykonanymi tą metodą były ilustrowane poematy: „Wszystkie religie są jednością” i „Nieistnienie naturalnej religii” (z 1788). Później Blake tworzył akwarele, prace temperą i monotypie; zgodnie ze swoją zasadą nigdy nie malował obrazów olejnych. Pod koniec życia artystę zaabsorbowało ilustrowanie biblijnej Księgi Hioba. Ilustracje te wzbudziły podziw i bywają do dziś porównywane do malowideł Rembrandta. Właśnie cykl ilustracji do Księgi Hioba (1821-24) i „Boskiej Komedii” Dantego (1824-27) są najbardziej znanymi dziełami Blake'a. W przeciwieństwie do typowych romantyków, Blake nie tworzył dla ludzi prostych. Pragnął odbiorcy o dużo wyższym od pospolitego poziomie. Twórczość Blake'a wypływa z mistycznych poglądów na świat i opiera się na własnym, hermetycznym systemie filozoficznym. Artysta był wizjonerem przekonanym o swym duchowym posłannictwie. Za najlepszy sposób krzewienia swych idei uznał połączenie pisma z „iluminacją”, co przypominało średniowieczną metodę sporządzania ksiąg.
Dramat Williama Blake'a, artysty i mityka, polegał na tym, że urodził się w epoce rozkwitu materializmu, kiedy to industrializm spychał wizje i iluminacje na margines ludzkiej świadomości.
FÜSSLI Johann Heinrich (1741-1825) malarz i rysownik szwajcarski; tworzył obrazy i rysunki przepojone atmosferą tajemniczości, fantastyki i grozy, łączące w sobie elementy późnego baroku, klasycyzmu i romantyzmu (Nocna mara, Trzy czarownice z "Makbeta"); uważany za jednego z prekursorów surrealizmu.
Goya Francisco (1746 - 1828) W 1770 roku młody Goya wyjechał do Rzymu, a później do Parmy. Tam uczestniczył w konkursie malarskim i dzięki nabytym umiejętnościom charakterystycznym dla malarza uprawiającego modny wówczas styl (klasycyzm), ale i z domieszką weneckiego koloru przejętego od Tiepola, zdobył drugą nagrodę. Król Karol III zechciał mieć swój portret pędzla malarza. Uznanie członków królewskiej rodziny stało się początkiem zawrotnej kariery Goi. Został dyrektorem Akademii San Fernando, do której tak trudno było mu się dostać. W roku następnym namalował pierwszy portret ekscentrycznej i niewiernej księżnej Marii del Pilar Teresy Cayetany d'Alba, do której żywił uczucie miłości. W roku 1797 porzucony Goya powrócił do Madrytu i stworzył serię 80 rycin Kaprysy wydanych w 1799 roku. Rozpoczął się wówczas nowy okres w jego twórczości. Kaprysy to świadectwo całkowitej niezależności artysty - nie była to kapryśność typowa dla księżnej Alby - ale krytyka wszelkich przejawów społecznej niesprawiedliwości. W latach 1800-1801 Goya namalował Portret rodziny królewskiej, który określany jest mianem arcydzieła sztuki portretowej wszystkich czasów. Rozstrzelanie powstańców madryckich 3 maja 1808 roku - obraz namalowany w roku 1814 po zakończeniu okupacji francuskiej i dojściu do władzy Ferdynanda VII. W czasie wojen napoleońskich Goya stworzył swój najbardziej dramatyczny cykl rycin Okropności wojny. W roku 1819, Goya opuścił Madryt i nabył tzw. Dom Głuchego. Po odzyskaniu zdrowia stworzył najbardziej tajemniczy i pesymistyczny cykl fresków malowanych olejno bezpośrednio na tynku, tzw. Czarnych obrazów 1820-1824. Ostatnie lata życia Goi to dalsze twórcze eksperymenty z technikami graficznymi.
Piranesi Giovanni Battista (1720 - 1778) włoski grafik i architekt. Uczył się w Wenecji, skąd podróżował w celach naukowych do Neapolu, Herkulanum i Pompei. Od 1745 działał w Rzymie. Do jego prac architektonicznych należą : przebudowa kościoła S. Maria del Priorato (1765) i willa zakonu kawalerów maltańskich w Rzymie. Najważniejszą dziedziną działalności Piranesiego były jego studia nad architekturą i sztuką starożytną (zwłaszcza Rzymu), poparte licznymi podrózami, badaniami arch.i, pomiarami i rysunkami, których wynikiem były bardzo liczne (ponad 2 tys.) prace graficzne (akwaforty, miedzioryty), przedstawiające fantazje arch. (Invenzioni caprici di carceri 1750,1760), widoki budowli starożytnych, znaleziska arch.; wykonywał także wzorniki arch. oparte na motywach starożytnych. W rycinach Piranesi przedstawił sugestywną wizję architektury antycznego Rzymu, w której zachowując wierność szczegółów, tworzył syntetyczne widoki dawnych budowli, wyolbrzymiając je w efektownych ujęciach perspektywicznych i dramatyzujac przez stosowanie silnych kontrastów światłocieniowych (Vedute di Roma od 1746, Antichita romane 1756). Twórczość Piranesiego, na którą złożyły się tradycje weneckiej weduty, wpływ dekoracji teatralnych i pasja archeologiczn, poparte wielką wyobraźnią i biegłością techniczną, łączy w sobie pierwiastki klasycyzmu barokowego z preromantycznym poczuciem malowniczności i nastrojowością. Ryciny Piranesiego zyskały wielką popularność, oddziaływując na rozpowszechnianie się starożytnictwa i kształtowanie się klasycyzmu.
Francja
DELACROIX Eugène (1798-1863) najwybitniejszy reprezentant romantyzmu. Znaczny wpływ na jego twórczość wywarło malarstwo flamandzkie (P.P. Rubens) i weneckie (Veronese, Tycjan), znajomość z J.A. Grosem i Th. Géricault; tematy czerpał z dzieł lit. światowej (Dante, Szekspir, Goethe, Byron, W. Scott). Choć do późnych lat ostro krytykowany przez wielu krytyków i artystów (m.in. Ingresa), przez innych był od początku ceniony. Uznanie zyskał już w wieku 22 lat, wystawiając obraz Barka Dantego, następnym sukcesem była Rzeź na Chios. W kolejnych pracach coraz bardziej rozjaśniał i wzbogacał paletę barw, potęgował napięcie dramatyczne, wprowadzał silne efekty światłocienia. Decydujące znaczenie miały podróże do płn. Afryki (Maroko, Algieria), które silnie oddziałały na jego wyobraźnię i przyczyniły się do jeszcze większej intesywności barw i światła w obrazach (Wesele żydowskie w Maroku, Kobiety algierskie, Arab siodłający konia, Arabski jeździec napadnięty przez lwa). Podejmował tematy historyczne, w przedstawianiu których łamał wszelkie obowiązujące normy estetyczne i szukał nowych rozwiązań formalnych (Bitwa pod Poitiers, Śmierć Sardanapala, Wolność wiodąca lud na barykady), zawierając w nich zasadnicze elementy programu romantyzmu. Malował także portrety (Autoportret, Portret Chopina, Portret G. Sand), pejzaże (Wybrzeże berberyjskie); oprócz obrazów olejnych tworzył akwarele, rysunki, litografie (m.in. ilustracje do Fausta i Hamleta), malowidła ścienne (w pałacach Burbońskim i Luksemburskim oraz w kościele St-Sulpice w Paryżu). Działał jako krytyk i teoretyk sztuki; dużą wartość literacką i poznawczą mają jego Dzienniki (prowadzone od 1822).
Géricault Théodore (1791 - 1824) - malarz francuski, zwany też "malarzem koni i wariatów", tworzący w epoce romantyzmu. Jego obrazy odzwierciedlają barwną, energiczną i ekstrawagancką osobowość. Obrazy o dramatycznej akcji i dużej sile wyrazu, najczęściej o tematyce militarnej: Oficer szaserów, Ranny kirasjer, Artyleria, także epizody z wyścigów konnych: Wyścigi wolnych koni w Rzymie, Derby w Epsom; portrety: Autoportret. Najw. jego dziełem jest Tratwa Meduzy - metafora doli człowieczej ukazana poprzez los rozbitków franc. statku "Meduza"; dramatyzm skłębionych ciał i gestów wyrażających rozpacz jest spotęgowany ostrymi kontrastami światła i cienia. G. jako jeden z pierwszych we Francji wprowadził technikę litografii: Powrót z Rosji, Walczące konie. Cechuje je wyjątkowy dynamizm.
Ingres, Jean Auguste Dominique (1780 - 1867) już w dzieciństwie objawił wielki talent. Mając 11 lat uczęszczał do Akademii w Tuluzie. W 1797 wstąpił do pracowni Jacquesa-Louisa Davida, a już 4 lata później, w wieku 21 lat, otrzymał Prix de Rome za obraz Achilles przyjmuje posłów Agamemnona, 1801 W latach poprzedzających wyjazd do Włoch studiował malarstwo średniowieczne, doskonaląc swe umiejętności rysunkowe. Z tego okresu pochodzą także liczne portrety, m.in. Autoportret, 1804, Napoleon I na tronie, ok. 1806, które to dzieła te przyniosły Ingresowi sławę. Zafascynowany gotykiem coraz bardziej oddalał się od stylu Davida; dążył do bezkonfliktowego połączenia idealizującej formy ze wzmożonym pierwiastkiem naturalistycznym. Pod wpływem Rafaela docenił wagę studiowania modela bezpośrednio z natury. Wykonywał wiele rysunków portretowych, np. Monsieur Marcotte d'Argenteuil, 1810. Wizerunki te cechuje użycie bardzo skromnych środków formalnych, ograniczających się do mocnego konturu i delikatnego cieniowania. W tym okresie Ingres malował także obrazy historyczne, w których dbał o wierność realiów przedstawianej epoki, np. Wergiliusz czytający Augustowi Eneidę, 1812, Pius VII na mszy w Kaplicy Sykstyńskiej, 1814. Obraz Śluby Ludwika XIII, 1824, dzięki któremu zdobył powszechne uznanie. Ingres był zwolennikiem klasycyzmu i ostro potępiał sztukę Delacroix i innych romantyków. Jednocześnie występował z zupełnie innych pozycji niż David, którego obrazy określał jako sztuczne i nienaturalne. W 1829 profesorem w Ecole Nationale des Beaux-Arts. W 1827 wykonał kompozycję plafonową z przeznaczeniem do Luwru, Apoteoza Homera. Częstym tematem obrazów Ingresa były akty kobiece, dziś podziwiane, w czasach zaś współczesnych artyście oceniane nieprzychylnie, m.in. Wielka odaliska, 1814, Wnętrze haremu, 1828, Łaźnia turecka, 1862.
Niemcy
Friedrich Caspar David (1774 - 1840) Jego romantyzm to krajobrazy lat dziecinnych. To pejzaże wybrzeży Bałtyku, góry Harzu, skały Rugii i brzegi Łaby, w której nurtach utonął jego młodszy brat. Friedrich dążył do nadnaturalizacji pejzażu. W jego sztuce przewija się śmierć. Tak jakby Friedrich miał jej obsesję. Śmierć u Friedricha to "Krzyż w górach". To widok cmentarza, a raczej jego ruin, to "Morze lodowe", którego wody są grobowcem dla tonącego statku. Natura według Friedricha to wróg, w otoczeniu którego ciężko jest mieszkać. Często człowiek na jego obrazach jest jakby sztucznym dodatkiem. Intruzem, który nieproszony wkradł się w pejzaż i być może dlatego natura tak go doświadcza. Najważniejszym dziełem Friedricha jest "Mnich nad brzegiem morza". Obraz dzieli się jakby na trzy poziome części: niebo, morze i plażę. Mnich, który jest jedynie przecinkiem, kropką czy pyłkiem w porównaniu z ogromem natury, żywiołów takich jak woda, powietrze czy ziemia. Jego dzieła eksponowały duchową naturę pejzażu, przeciwstawiając potęgę przyrody kruchości człowieka. Tworzył nastrojowe widoki morskich wybrzeży, górskich ośnieżonych szczytów, ruin, cmentarzy, przesycone romantyczną symboliką. Do prac, które najlepiej oddają styl artysty, należą m.in. Wrak statku, Wrak statku Nadzieja, Morze lodu, Wędrowiec w morzu mgły, Skały kredowe na Rugii, Opactwo w dąbrowie.
Runge Philipp Otto (1777-1810). Początkowo klasycyzujący portrecista, stopniowo wprowadzał elementy romantyczne, szukając analogii między naturą a losem człowieka. Dopatrywał się mistycznego przesłania w najmniejszej cząstce przyrody, a własne obrazy pojmował jako "symbole wieczystego rytmu Wszechświata". Dążył do odnowy malarstwa krajobrazowego w oparciu o stworzoną przez siebie symbolikę natury, nawiązującą jeszcze pod wieloma względami do tradycyjnego repertuaru alegorii w sztuce. Uważany za jednego z czołowych romantyków niemieckich. Niektóre prace: Odpoczynek w czasie ucieczki do Egiptu (1805), Nas troje (1805), Portret rodziców (1806).
Nazareńczycy
Stowarzyszenie niemieckich i austriackich malarzy, którzy - zbuntowani przeciwko akademickim zasadom nauczania - w 1809 roku utworzyli w Wiedniu Lukasbund (Bractwo Św. Łukasza) pod przewodnictwem J.F. Overbecka i F. Pforr'a. Rok później udali się oni do Rzymu, gdzie przenieśli swoją siedzibę i przyjęli swą ostateczną nazwę. Zamieszkali w opuszczonym klasztorze franciszkanów San Isidoro w Rzymie, tworząc zorganizowaną społeczność przestrzegającą surowych zasad, podobnych do reguł zakonnych z czasów Fra Angelico.Pierwszymi członkami ugrupowania byli: Johann Konrad Hottinger, F. Pforr, F. Overbeck (Triumf religii nad sztuką, Germania i Italia, Zaślubiny Panny Marii) i L. Vogel; w ich ślady poszli później: Philipp Veit, P. von Cornelius, Josef Sutter, J. Schnorr von Carolsfeld, Josef Wintergerst i W. von Schadow. Z biegiem lat dołączyło do nich jeszcze wielu innych artystów. Odrzucając zasady sztuki barokowej i neoklasycystycznej, odwoływali się do twórczości quattrocenta: Rafaela i Albrechta Dürera. Ich celem było stworzenie nowej, narodowej sztuki niemieckiej oraz odnowa sztuki religijnej. Nazareńczycy przeciwstawiając się akademizmowi, w twórczości łączyli sentymentalny nastrój z klasycystyczną formą. Podejmowali zamówienia na prace monumentalne, np. freski w Palazzo Bartholdi oraz malowali obrazy religijne, w których respektowali wczesnorenesansową zasadę prymatu rysunku nad barwą. Ich twórczość odegrała pewną rolę w malarstwie polskim XIX w. (np.: W.K. Stattler, K. Rusiecki i A. Lesser), ale przede wszystkim zainspirowała powstanie angielskiej grupy antyakademickiej - Bractwa Prerafaelitów.
Malarstwo pejzażowe brytyjskie
John Constable (1776 - 1837), malarz angielski, uznawany za jednego z najwybitniejszych pejzażystów XIX wieku. Malował przede wszystkim krajobrazy angielskie, był znany z doskonałego ukazywania zjawisk przyrody. Reprezentował wzorce holenderskiego tzw. realizmu melancholijnego (pozostawał pod wpływem Jacoba Ruisdaela).Constable nadał malarstwu pejzażowemu nowy wymiar. Malarstwo studiował w Londynie w Królewskiej Akademii i wkrótce zaczął odnosić sukcesy. W 1821 r. za obraz Wóz z sianem zdobył złoty medal na paryskim Salonie, a w 1829 r. został przyjęty w poczet członków Akademii, co było niewątpliwym dowodem uznania. John Constable zawsze widział naturę jako dynamiczny, wciąż zmienny układ. Twierdził,że malarz powinien pamiętać o tym, że każdy dzień, a nawet godzina, jest inny. Zmienia się kszatałt chmur, drzew, a przede wszystkim światło. To zjawiska atmosferyczne: siła wiatru, zachmurzenie ,wilgotność powietrza, deszcz i przechodząca burza nadają krajobrazowi dynamiczny charakter. Choć swoje obrazy olejne kończył w pracowni, to bezpośrednio w plenerze wykonywał liczne szkice, które wykorzystywał w dalszej pracy. Często notował dzień, godzinę i pogodę -moment,w którym namalował konkretną akwarelę. Te właśnie szybko powstające szkice są najlepszym świadectwem jego "aktywnego" i świeżego spojrzenia na krajobraz. Biały koń (1819), Katedra w Salisbury (1827), Koń w skoku (1825), Zboże na polu (1826), Dolina Dedham (1828), Wóz na siano (1821), Widok na Londyn z podwójną tęczą(1831)
Turner William (1775 - 1851), malarz angielski, znany przede wszystkim z romantycznych pejzaży. Uważany za prekursora impresjonizmu. Mistrz pejzażu, najbardziej znane dzieła: Zachód słońca, Deszcz para i szybkość, Upadek Kartaginy oraz Burza śnieżna. W 1790 po raz pierwszy wystawił swój obraz na Salonie. Wiele podróżował po Anglii i kontynencie europejskim, szczególnie północnych wybrzeżach. Rysunki z tych podróży posłużyły mu za temat do obrazów, w większości o tematyce związanej z morzem. Obrazy jego maja poetycka aurę krajobrazu oraz morza i jego potęgi. Jednoczył pejzaż z malarstwem historycznym. W późniejszych obrazach wprowadził nawet pewne elementy abstrakcyjne. "Diéppe" jest jednym z trzech dużych rozmiarów obrazów Turner'a przedstawiających północne porty kontynentu. Uderzające w nim jest intensywne światło, które jedni krytycy uznali za nieprawdziwe dla północnego portu, a inni za "wspaniałą kompozycję."
Francja
DECAMPS ALEXANDRE GABRIEL (1803-1860), francuski malarz rodzajowy i historyczny; jeden z pierwszych malarzy francuskich, który zwrócił się ku romantyzmowi. Jego obrazy znajdowały się w salonie "Nautilusa".
Corot Camille (1796-1875), francuski malarz, jeden z najwybitniejszych pejzażystów XIX w. W latach 1825-1828 we Włoszech. Wiosny i lata spędzał we Francji w plenerze, malując małe i spontaniczne szkice pejzażowe (Bretanii, Burgundii, Fontainebleau i Normandii), zimy w pracowni w Paryżu, pracując nad obrazami przeznaczonymi na Salon. Współpracował z barbizończykami. Nauczyciel C. Pissarra i B. Morisot. Malarstwo Corota cechuje poetycki nastrój, wnikliwa obserwacja natury, ściszona kolorystyka i wibracja światła. Nawiązywał do starych mistrzów (N. Poussina, C. Lorraina, Vermeera van Delft). Początkowo malował słoneczne pejzaże z motywami architektury o kontrastowym, światłocieniowym modelunku bryły (Most w Narni i Widok Koloseum - oba 1826, Katedra w Chartres 1830). W okresie dojrzałym powstawały melancholijne, idylliczne i intymne krajobrazy o przymglonym, srebrzystym kolorycie (Ranek 1851, Wspomnienie z Mortefontaine 1863, Most koło Nantes 1869, Wieża w Douai 1871). Wprowadzał do pejzaży postacie młodych, pięknych kobiet, malował też portrety (Przerwana lektura około 1863-1870, Perła 1868-1870). Tworzył także przepełnione retoryką wielkoformatowe, dokładnie wykończone obrazy przeznaczone na Salon, często z religijnym czy mitologicznym sztafażem (Hagar na puszczy 1835, Homer i pasterze 1845, Chrystus w ogrodach oliwnych 1849). W ostatnich obrazach posługiwał się techniką bliską impresjonizmowi (Katedra w Sens 1874). Wykonywał także akwaforty. Pozostawił ponad 3 tys. obrazów. Wywarł wpływ na impresjonistów. Łączył zalety klasycysty, romantyka i realisty. Zapoczątkował koncepcję pejzażu jako stanu duszy.
Barbizończycy, "Szkoła z Barbizon" - grupa francuskich malarzy w latach 1830 - 1860, którzy "wyjechali na wieś" w poszukiwaniu tematów malarskich - głównie do pejzaży. Reprezentowali pełną odmianę malarskiego romantyzmu. Skłaniają ku tej tezie: zamiłowanie do lokalnego pejzażu, sentymentalne ujęcie tematu czy swobodne pociągnięcia pędzla oddające emocje malarza. Nie bez znaczenie jest również ideologiczne podłoże ruchu, bez wątpienia romantyczne. Grupa malarzy, pod przewodnictwem Theodora Rousseau (1812 - 1867), uciekła od ekspansywnego miasta na wieś, aby uniknąć związanej nieodłącznie z cywilizacją dehumanizacji. Jako swoje miejsce odosobnienia wybrali wioskę Barbizon w okolicach Fontainbleau, gdzie mogli bez skrępowania szukać natchnienia w naturze podczas spacerów po tamtejszych lasach. Pejzażyści z Barbizon posługują się spokojną paletą ziemistych barw, a za pomocą cierpliwego kładzenia barwnych plam i smug uzyskują efekt migotania światła między gałęziami drzew. Rysują z natury, później dopracowując płótno w pracowni. Płótna są zwykle niewielkie. Jedni malarze preferowali czysty pejzaż, inni decydowali się na portretowanie zwierząt, np. krów lub zwierząt leśnych. Inni kierują się w stronę naturalizmu, przedstawiając sceny z życia tamtejszych wieśniaków. Oprócz Theodore'a Rousseau w Barbizonie malowali następujący artyści: Antoine-Louis Barye (1796 - 1875), Narcisse Diaz de la Pena (1807 - 1876), Constant Troyon (1810 - 1865). Bardziej znani z innych aspektów swojej twórczości, acz związani z Barbizończykami, byli również realiści Jean-Francois Millet oraz Gustave Courbet. Cechowała ich mimo wszystko spora innowacyjność, a niektóre obrazy Rousseau można śmiało nazwać impresjonistycznymi.
Realizm w sztuce
Jednym z dominujących prądów w malarstwie i rzeźbie 2 połowy 19 wieku był realizm. Jego ojcem duchowym w dziedzinie malarstwa był francuski malarz Gustave Courbet. W 1855 podczas Światowej Wystawy w Paryżu urządzono ekspozycję jego obrazów pod nazwą „Realizm”. Był to zarazem tytuł programu, w którym deklarowano pragnienie zerwania z idealizującą sztuką akademicką na rzecz realnych wartości świata widzialnego.
Nowy kierunek zakładał wierne i bezpośrednie odtwarzanie wyłącznie rzeczywistości postrzeganej zmysłowo. Program realizmu rewidował i kwestionował wielowiekowe, utrwalone przez akademizm ideały i kanony artystyczne: odrzucał piękno na rzecz prawdy, idealizację na rzecz wiernego odtwarzania rzeczywistości, także przypadkowej i bezładnej; burzył hierarchię tematyczną uzależniającą rangę dzieła od doniosłości przedstawianego tematu; zrywał z tradycyjnymi konwencjami przedstawieniowymi, postulując odzwierciedlanie prawdziwego obrazu otaczającego świata. W praktyce realizm oznaczał przede wszystkim podejmowanie tematyki współczesnej z tendencją do ukazywania niskich i pospolitych stron życia społecznego, niemniej istota artystyczna realizmu tkwi nie w wyrugowaniu przedstawień historycznych, religijnych, mitologicznych itp., lecz w odnowie i odświeżeniu sposobów widzenia i obrazowania rzeczywistości. Realiści pragnęli przedstawiać życie w sposób prosty, obiektywny i dostępny wszystkim. Wprowadzili do sztuki szereg nowych tematów, uważanych dotąd za "plebejskie". Oprócz scen rodzajowych z życia niższych warstw społecznych tworzyli również znakomite pejzaże.
COURBET GUSTAVE (1819-77) Jego początkowa twórczość była jeszcze pod wpływem romantyzmu. Malarz odnosi same sukcesy. Krytycy są wprost zachwyceni jego talentem. Dopiero malując obraz „Pogrzeb w Ornans” wywołuje powszechny skandal i zraża do siebie krytykę. Dzieło to szokuje współczesnych Courbeta z kilku powodów. Przede wszystkim, przedstawiając wydarzenie zaczerpnięte z życia zwykłej małej wioski, malarz ucieka się do formatu zarezerwowanego dotychczas dla wielkich kompozycji historycznych. Ponadto pozują mu prości mieszkańcy Ornans, co podkreśla tytuł. Brzmiał on początkowo: Obraz postaci ludzkich, opis pogrzebu w Ornans. Courbet wynosi zatem prostą scenę do godności obrazu historycznego. Kolejnym błędem w oczach publiczności i krytyki było to, że Courbet nie idealizuje tematu. Przeciwnie, scenę pogrzebu oddaje jak najprościej. Fakt, że niczego nie upiększa ściąga na niego oskarżenie, że celowo czyni swe postaci brzydkimi, sprowadzając wszystko, jak to powiedział jeden z krytyków, „do płaskiej i bluźnierczej karykatury”. „Pogrzeb w Ornans” wywołuje skandal również dlatego, że autor w ogóle nie kryje swych przekonań. Oprócz tematyki rodzajowej Gustave Courbet. Malował też pejzaże, zwłaszcza morskie i martwe natury - wydobywał w nich po mistrzowsku lśnienia i przejrzystość barw, poza tym malarstwo jego cechowało swobodne, impastowe traktowanie faktury malarskiej. (impast - nakładanie dużej ilości farby na płótno). Inne znane obrazy: „Dzień dobry panie Courbet”, „Kąpiące się”, „Sen”
DAUMIER HONORE (1808 - 1879) Francuski grafik, malarz oraz rzeźbiarz, autor sławnych karykatur i rysunków satyrycznych publikowanych w wielu czasopismach. Zaangażowany w walce politycznej Wiosny Ludów i Komuny Paryskiej, wykpiwał obyczaje i mentalność społeczeństwa burżuazyjnego. W indywidualnym stylu łączył pierwiastki romantyczne z realizmem formy. Jego najważniejsze realistyczne dzieła to: „Brzemię” i „Praczka” Należy do artystów, wykorzystujących z jak największą swobodą najróżniejsze techniki. Z jednakowym mistrzostwem wypowiadał się w litografii, rzeźbie i rysunku. Za życia artysty najważniejsze miejsce zajmowało jego dzieło litograficzne. W chwili obecnej uwagę przyciąga jednak przede wszystkim jego twórczość malarska. Daumier-litograf daje się poznać jako zjadliwy karykaturzysta polityczny i niezastąpiony badacz obyczajów swojej epoki.
MILLET JEAN FRANCOIS (1814-1875) Jest przedstawicielem szkoły barbizońskiej. Barbizończycy byli to malarze francuscy skupieni wokół wybitnego pejzażysty Theodora Rousseau, we wsi Barbizon. Uprawiali malarstwo oparte na plenerowym studium natury, które wywarło znaczący wpływ na rozwój realistycznego pejzażu europejskiego. Jean Francois Millet w prosty i pełen powagi sposób ilustrował życie chłopskie, pracę w polu, akcentując związek człowieka z naturą. Służyło temu monumentalne ujęcie postaci i spokojna gama barw. Obraz „Kobiety zbierające kłosy” to chyba najsłynniejsze dzieło Milleta. Na złocistym rżysku pracują trzy kobiety. Dwie, pochylone w wysiłku, zbierają kłosy pozostawione na polu przez żniwiarzy, trzecia, z tego, co uzbierała, wiąże snopek. Millet potrafił na przekonująco opowiedzieć o ich trudzie. Twarze o grubych, pospolitych rysach są ogorzałe od słońca. Są to proste, ciężko pracujące wieśniaczki, które artysta maluje z wyraźnym szacunkiem. Uderza nas masywność postaci rysujących się na tle ścierniska - z prostą pięknością klasycznego fryzu. Sceneria tchnie naturalnością: złociste ściernisko, spokojne niebo, w dali rytmicznie rozmieszczone postaci innych pracujących. Tło jest sielską idyllą, pierwszy plan natomiast sielską realnością. Inne znane obrazy to: „Anioł pański”, „Odpoczynek żniwiarzy”, „Karmiąca”
Malarstwo prerafaelitów
Prerafaelici tworzyli w technice wykorzystywanej w malarstwie ściennym, adaptowanej na swoje potrzeby. Dzięki niej zadziwiali czystością i intensywnością kolorów. Wybrany sposób malowania wymagał bezbłędnego dobierania kolorów i odcieni, gdyż raz popełnionego błędu nie można było zamalować kolejnymi warstwami farby. Oprócz nowej techniki, malarstwo Prerafaelitów wyróżnia się szczegółowo opracowanym drobiazgiem. Ich obrazy stanowiące niemal fotograficzne odwzorowaniem rzeczywistości, dalekie są jednak od realizmu. Pieczołowitość jaką traktują detal uwiarygodnia najbardziej fantastyczne zdarzenia i najmniej prawdopodobne postacie. Prerafaelici potrafili przenieść swoją publiczność w świat baśni i dać jej tak upragniony odpoczynek od uprzemysłowionej rzeczywistości, która nie kryła już w sobie żadnej tajemnicy. Krajobraz był kluczowym elementem prerafaelityzmu. Prerafaelici starali się go malować, zgodnie z postulatami Ruskina w sposób jak najprawdziwszy, całkowicie przeciwny akademickiej konwencji i tradycji. Dokonali prawdziwej rewolucji wychodząc w plener. Ich przyroda skrywa ogromny ładunek emocjonalny. Nie ogląda się jej, lecz przeżywa. Interesowali się nią głównie Millais, Hunt i Brown. Prerafaelici inspirowali się, podobnie jak poprzedzający ich Nazareńczycy, sztuką quattrocenta i gotyku. Obrazy ich pełne są miłosnej symboliki i dydaktyzmu. Tak jak ich poprzednicy postanowili odświeżyć społeczną religijność. Przedstawiają świętych z czcią, ale bez patosu i sztuczności. Mimo to, a może właśnie z tej przyczyny ich twórczość jest prawdziwie mistyczna. Tematykę religijną szczególnie upodobał sobie Rossetti. Millais i Hunt popierali ruch czartystowski i starania robotników o reformy społeczno-polityczne. Interesowali się też sytuacją kobiet, podejmując tematy nierzadko tak drażliwe, jak prostytucja czy los służących uwiedzionych przez swoich pracodawców. Warto przypomnieć sobie, że były to czasy Dickensa. Przebudzone sumienie jest jednym z obrazów piętnującym rozpustę panującą wśród mężczyzn. Millais dał wyraz swoim poglądom społecznym w cyklu grafik. Obrazy dotyczące realizmu społecznego zaliczane są do tzw.: malarstwa narracyjnego. Konstrukcją przypominają nowelę i zamiast po prostu je oglądać, czyta się jak w książce historię przedstawionych postaci. Prerafaelici czerpią tematy bezpośrednio z natury albo z historii, z biblii, z legend, i dopełniają je pomysłami literackimi albo aluzjami mistycznymi. Postacie przedstawiana są bez pominięcia najdrobniejszego szczegółu w wyglądzie zewnętrznym. Późniejsza twórczość Prerafaelitów jest preludium dla symbolizmu. Pojawia się estetyzm: sztuka, której za podstawę istnienia wystarczy to, że jest piękna. W tym kierunku rozwija się twórczość Rossettiego i jego uczniów: Morrisa i Burne-Jonesa. Wspólnie dadzą też początek sztuce użytkowej, zakładając sklep z zaprojektowanymi przez siebie rzeczami codziennego użytku.
Burne-Jones Sir Edward (1833 - 1898) naukę rozpoczął w King Edward's School. Uczęszczał na wieczorne kursy projektowania. W 1853 postanowił zostać duchownym i zapisał się do Exeter College w Oxfordzie. Spotkał tam Williama Morrisa, odtąd jego najlepszego przyjaciela. Po zapoznaniu się z dziełami Rossettiego obaj postanowili porzucić teologię dla malarstwa. W 1856, w maju, Burne-Jones został przyjęty do pracowni Rossettiego, w następnym uczestniczył w wielkim przedsięwzięciu mistrza, dekoracji ściennej holu Oxfort Union Debating Society. W tym czasie robił gównie rysunki piórem albo lawowane, niezwykle drobiazgowe w szczegółach. Od ok. 1860 malował akwarelą zmieszaną z żółcią wołową na brązowych podkładach. Z tego okresu pochodzą portrety w duchu renesansu włoskiego. W 1859 - 1873 Burne-Jones wielokrotnie jeździł do Włoch, gdzie studiował Montegnę, Botticellego i Michała Anioła; jego styl zdradza odtąd nowe wpływy. W ostatnim okresie życia poświęcił się wielkim kompozycjom o tematyce zaczerpniętej z literatury. Zaczarowane schody, Zaczarowany Merlin, Sidonia von Bork.
Hunt William Holman (1827 - 1910). W 1841 zaczął pracować w biurze. Malował jednak w wolnych chwilach i w 1844 przyjęto go próbnie do Royal Academy School. Zaprzyjaźnił się tam z Millaisem. W 1848 wystawił Wigilię Św. Agnieszki, obraz namalowany w duchu teorii Ruskina, zgodnie z którymi modeli należy szukać w naturze. Po zobaczeniu tego obrazu Rossetti zaproponował Huntowi, by został jego uczniem. Był to moment rozstrzygający: nauka stanowiła bowiem tylko pretekst do dyskusji, które przywiodły do odrzucenia zasad akademickich i założenia Pre-Raphaelite Brotherhood. Hunt pracował od tąd w zgodzie z obraną drogą. Jak inni prerafaelici, czerpał tematy z renesansu włoskiego, a natchnienie z natury, którą idealizował, jak później symboliści. Około 1855 poświęcił się malarstwu sakralnemu. Jego "Światłość świata" to niejako religijny symbol epoki. W 1905 ogłosił "Pre-Rafaelityzm i bractwo prerafaelitów", główne źródło informacji o tym ruchu. Światłość Świata, Przebudzone sumienie, Zły pasterz.
Millais Sir John Everett (1829 - 1896) Pochodził z Jersey. W wieku dziewięciu lat wstąpił do szkoły rysunku w Saas.W 1840 został przyjęty do Ryoal Academy, w której studiował przez sześć lat. Był niezwykle uzdolniony. Ruskin pisze, że w wieku siedmiu lat rysował z precyzją dorosłego. Jego pierwsze prerafaelickie dzieło, Isabela (ilustracja poematu Keatsa), wystawione w 1849 w Royal Academy, przyniosło mu mierny sukces. Krytycy nie byli zachwyceni stylem nowym, zaskakujący realizmem przedstawienia. Po 1855 Millais zmienił manierę na bardziej korespondującą z gustem publiczności. Jego malarstwo odeszło od prerafaelickich marzeń. Był jednym z najświetniejszych malarzy swojej epoki. Śmierć Ofelii, Dolina spokoju, Niewidoma dziewczyna, Chrystus w domu swoich rodziców, Marianna.
Morris William (1834 - 1896) Malarz i rysownik, pisarz i poeta; wierzył w nastanie złotego wieku, kiedy przemysłowców zastąpią artyści, którzy wszystkim pracującym ofiarują szczęście i miłość Piękna. Żył w zgodzie ze swoimi teoriami, różnorodną działalnością starając się je szerzyć i stosować. Urodził się w zamożnej rodzinie. W młodości wiódł życie amatora sztuki. Bardzo wcześnie doszedł do przekonania, że przemysłowa cywilizacja przynosi brzydotę. Pierwszy zwrócił uwagę na znaczenie środowiska i konieczność polepszenia warunków życia robotników. Uważał maszynę i produkcję przemysłową za nieszczęście i porzucił Londyn, żeby zamieszkać na wsi. Obrazy Burne-Jonesa, z którym zaprzyjaźnił się w Oxfordzie, zrobiły na nim tak wielkie wrażenie, że porzucił studia architektoniczne dla malarstwa. Razem z Philipem Webbem zbudował sobie dom w pobliżu Londynu, the Red House, z czerwonej cegły miejscowej i wedle planu, który uzależniał strukturę fasady od funkcjonalnego układu pomieszczeń wewnętrznych. Był to pierwszy etap prowadzący do Art Nouveau. Drugi wiąże się z powstaniem w Londynie firmy "Morris, Marshall, Faulkner and Co.", 1861. W sklepie tej firmy znajdowało się wszystko, co służy do dekoracji wnętrza. Celem było uprzystępnienie publiczności użytkowych dzieł sztuki. Do przedsięwzięcia dołączyli się Rossetti, Burne-Jones i inni. Morris odnowił także sztukę graficzną. Jego pomysłu jest nowa czcionka zwana "Golden Type", upiększał też książki Zdobiąc ich marginesy arabeskami, esami-folresami, liniami, na wzór iluminowanych manuskryptów średniowiecznych. Swoje zasady wyłożył w książce "sztuki dekoracyjne, ich związki z życiem współczesnym".
Rossetti Dante Gabriel (1828 - 1882) Ojciec jego był włoskim uchodźcą politycznym. Wychowywany na włoskiej literaturze, szczególnie upodobał Boską Komedię, co wyraźnie zaznacza się w jego dziełach. W wieku lat dziewięciu został zapisany do King's College w Londynie, dziesięć lat później przyjęto go do Royal Academy. Tam zaprzyjaźnił się z Huntem i Millaisem, i wraz z nimi założył The Pre-Raphaelite Brotherhood. Jego ulubioną techniką malarską była najlepiej odpowiadająca jego potrzebom akwarela. Upust wyobraźni dawał ilustrując Dantego, Szekspira, Browninga oraz oczywiście epopeję o królu Arturze. W 1850 poznał swoją muzę i przyszłą żonę Elisabeth Siddal. Zajął się wtedy malarstwem olejnym tworząc całą galerię postaci kobiecych - gorących, namiętnych i marzycielskich. Gdy w 1862 popełniła samobójstwo, popadł w paranoję. Obraz Beata Beatrix jest hołdem jej złożonym. Powoli rozstawał się z malarstwem, zajmując się literaturą i tłumaczeniami. Prozerpina, Zwiastowanie, Beate Beatrix.
Symbolizm
Nurt dominujący w sztuce lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia. Najpierw pojawił się w literaturze, zwłaszcza w poezji, w sztukach plastycznych rozkwitł jako reakcja na: realizm, historyzm i impresjonizm. Fernand Khnopff, Xavier Mellery, Emile Fabry, Jean Delville, Armand Rassenfosse, Emile Berchmans, Albert Ciamberlani, Eugéne Laermans, Constant Montald... - malarstwo właśnie tych artystów belgijskich przesycone jest poetyką symbolizmu. Bruksela była prawdziwym centrum symbolizmu, wyprzedzała w tym czasie nawet Paryż. Faktycznym animatorem życia artystycznego stolicy Belgii okazało się ugrupowanie Les Vingt (tzw. Grupa Dwudziestu), założone w 1884 roku przez Octave;a Mausa - adwokata, miłośnika malarstwa, literatury i muzyki. Ulotność chwili, tajemnica czasu, melancholia, perwersja, erotyka i śmierć to szczególnie ulubione tematy. Obrazy urzekają zagadkową, irrealną atmosferą, prowokują do szukania niewypowiedzianych, ukrytych znaczeń. W sztuce symbolicznej obraz nie jest wycinkiem naturalnej rzeczywistości, ale projekcją wyobraźni, pamięci, pragnień i tęsknot artysty. Stąd charakterystyczne pęknięcia stylistyczne - deformacja wyobrażeń natury, łączenie elementów sprzecznych, fragmentaryczność, nieokreślona przestrzeń, sugestywna barwa. Środki formalne uzupełniają charakterystyczne motywy: sfinks, chimera, ladacznica, Salome, osobliwy krajobraz, śmierć, szatan. Jednym z wielkich belgijskiego symbolizmu był Fernand Khnopff. Zafascynowany sztuką angielskich prerafaelitów, tworzył obrazy pełne metafor i symboli. Wśród wystawionych prac są charakterystyczne dla Khnopffa przedstawienia kobiet tajemniczych, prowokujących, o zimnych, metalicznych oczach. Podobną tematykę widzimy u Féliciena Ropsa. Na jego akwarelach okrutna i perwersyjna femme fatale przywodzi mężczyznę do grzechu i upadku. Pastele i obrazy olejne Williama Degouve de Nuncques zachwycają niezwykłością widoków i feerycznych pejzaży, zatopionych w nierzeczywistym światle. Nić życia Emile'a Fabry'ego to z kolei przykład charakterystycznej dla symbolizmu fascynacji tajemnicą istnienia, przemijania czasu. Wśród prezentowanych płócien nie brak też typowych dla tej sztuki przedstawień alegorycznych, jak choćby Wnętrze pracowni, Święta Trójca Léona Frédérica czy Alegoria Jesieni Emile'a Berchmansa.
Böcklin Arnold (1827-1901), szwajcarski malarz. Jeden z najbardziej popularnych malarzy XIX w., obecnie uważany za bliskiego kiczu. Studiował w Düsseldorfie, Brukseli, Antwerpii i Genewie. Większość życia spędził w Rzymie i Florencji. Współpracował z berlińskim czasopismem modernistów \"Pan\". Własny styl wykształcił około 1856. Pozostawał na uboczu rozwoju sztuki, nawiązywał do romantyzmu i sztuki akademickiej. Podejmował mitologiczno-fantastyczną tematykę zinterpretowaną antyklasycznie. Środkami realistycznego malarstwa oddawał symboliczne treści. Malarstwo Bocklina cechuje jasny koloryt i linearyzm, a także nastrój tajemniczości, dwuznacznej witalności i seksualizmu. Jego sztuka ma charakter podobny do muzycznych dramatów R. Wagnera. Znane obrazy: Walka centaurów (1872-72), Odyseusz i Kalipso (1883), Morska idylla (1884), Gra fal (1885), Bawiące się najady (1886). Jego Wyspa umarłych (kilka wersji, np. z 1880) była jednym z najgłośniejszych obrazów XIX w. Wywarł silny wpływ na rozwój symbolizmu. Prekursor malarstwa metafizycznego i surrealistycznego.
Khnopff Fernand (1858 - 1921), belgijski malarz symbolistyczny. Zrezygnował ze studiów prawniczych i rozpoczął naukę malarstwa na Akademii. Od 1877 mieszkał w Paryżu. W 1884 był współzałożycielem grupy Les XX. Zajmował się także projektami dekoracji i kostiumów, grafiką i rzeźbą.
Moreau Gustave (1826-1898) Francuz symbolista. Całe życie artysta mieszka i pracuje w domu, zakupionym dla niego przez ojca w Paryżu. W 1875 roku zostaje odznaczony Legią Honorową, a w 1888 roku zostaje przyjęty w poczet członków Akademii Sztuk Pięknych. Jego nastrojowe prace ukazują sceny biblijne, mitologiczne i literackie. Obrazy Moreau nasycone są kolorem i detalami, np. Salome (1876 - Muzeum Moreau, Paryż). Prezentował styl akademicki, ale namiętność i "dekadencja" ukazana w Salome sprawiła, że pełen podziwu Huysmans opisał ten obraz w swej powieści áRebours. Dzieło Moreau ma pewne elementy upodobniające je do obrazu Odilona Redona. Pod koniec życia został wykładowcą na Ecole des Beaux-Arts w Paryżu, wywierając znaczny wpływ na swoich uczniów, m.in. Matissa, Marqueta i Rouaulta. Zjawa, 1874/ 76, Kwiat mistyczny, 1880, Dalila, 1880, Orfeusz nad grobem Eurydyki, 1890, Hezjod i Muza, Edyp i Sfinks.
Redon, Odilon (1840 - 1916) Malarz i grafik francuski. Jako siedemnastolatek został wysłany do Paryża w celu przygotowania do zawodu architekta jednak nie zaliczył egzaminów. Początkowo uczył się rysunku w Bordeaux, później studiował w paryskiej Ecole de Beaux-Arts u J. L. Gerome'a. Silny wpływ wywarła na niego grafika R. Bresdina i malarstwo G. Moreau, a także poezja Charlesa Baudelaire'a i Edgara Allana Poego. W 1870 roku, na prośbę przyjaciela, Redon tworzył fresk w kaplicy w Arras. W pierwszym okresie swej twórczości Redon zajmował się głównie grafiką. Powstały wówczas m.in. cykle Marzenie, 1879, Początki, 1883, Noc, 1886 oraz ilustracje do "Kwiatów zła" Baudelaire'a. W roku 1881 Redon wykonał pierwszą wersję Pająka, wykonanej węglem hybrydy człowieka i pająka, ukazującej naturę przystosowaną i manipulowaną przez człowieka. Innymi obrazami odnoszącymi się do tej tematyki są m. in.: Płaczący pająk, Uśmiechnięty Pająk i Człowiek-kaktus. Po 1890 roku Redon zaczął intensywnie zajmować się malarstwem; zaczął używać pasteli i farb olejnych. Zarówno w swej grafice, jak i w obrazach olejnych tworzył fantastyczne wizje kojarzące się z marzeniami sennymi lub halucynacjami, np. Narodziny Wenus. Rozwinął swój własny, bardzo niesamowity i niepowtarzalny styl oraz niespodziewaną tematykę. Wpływom artysty ulegali nabiści, a następnie surrealiści, którzy uznali Redona za jednego ze swych prekursorów.
Był ruchem artystycznym, który pojawił się we Francji w 60. latach XIX stulecia i trwał do jego końca. Złotym okresem impresjonizmu były lata 1874-1886, kiedy to artyści tego kierunku działali jako grupa, wystawiając co jakiś czas swe prace na organizowanych przez siebie tzw. wystawach niezależnych. Grupę impresjonistów tworzyło kilku malarzy, wśród nich m.in. Gustave Caillebotte, Claude Monet, Berthe Morisot, Camille Pissarro, Auguste Renoir, Alfred Sisley. Impresjoniści swym malarstwem dawali wyraz chęci odejścia od dotychczasowych reguł i zasad panujących w sztuce. Sprzeciwiali się przede wszystkim sztuce akademickiej, dominującej w tamtym czasie we Francji. Głównym celem malarzy impresjonistów było oddanie za pomocą środków malarskich wszelkich zmienności, jakie dostrzegali wokół siebie. Interesowali się przede wszystkim pejzażem. Malując widoki natury, chcieli przedstawić całą jej niestałość, wynikającą w znacznej mierze z wpływu na krajobraz światła słonecznego, które powodowało wszelkiego rodzaju zmiany barwne w obrębie poszczególnych elementów pejzażu. Impresjoniści starali się oddać to, co widzieli przed sobą, w sposób jak najbardziej obiektywny, nie zależało im na malowaniu z pamięci, na wypracowanych kompozycyjnie widokach czy wykończonych od strony technicznej obrazach. Tworzyli swego rodzaju szkice z natury, a szkicowość ich obrazów, objawiająca się w swobodnym ruchu pędzla, braku wyraźnych konturów i wszelkich szczegółów oraz swego rodzaju przypadkowej kompozycji, wynikała właśnie z chęci jak najpełniejszego uchwycenia natury, jak najsprawniejszego oddania jej zmienności. Jako że najbardziej interesowali się wpływem światła na rzeczywistość, jemu poświęcali najwięcej uwagi, ono też stanowiło podstawę ich malarskich dzieł. Studia nad światłem wymagały użycia takich, a nie innych barw. Łagodna, przyjemna i jasna kolorystyka ich prac jest niczym innym, jak właśnie efektem zainteresowania światłem słonecznym. Malując postaci ludzkie - czy to tworząc portrety, czy też przedstawiając ulice pełne przechodniów - starali się oddać jak najlepiej ruch i dynamikę oraz zatrzymać chwilę w na pozór przypadkowym od strony kompozycyjnej widoku.
Caillebotte Gustave (1848- 1894) - francuski malarz. Początkowo tworzył w stylu akademickim, a następnie impresjonistycznym. W 1873 roku rozpoczął naukę w paryskiej École des Beaux-Arts, w tym samym roku poznał impresjonistów. Od tej pory zaczął tworzyć pod ich wpływem. Ze względu na swoją zamożność pomagał w organizowaniu i finansowaniu kolejnych wystaw grupy, kupował także wiele dzieł swych przyjaciół. Sam często małował robotników przy pracy albo sceny z życia paryskiej ulicy. W 1882 Caillebotte wycofał się z życia publicznego, tworząc odtąd tylko martwe natury i pejzaże.
Cassatt Mary (1844 - 1926) amerykańska malarka, przedstawicielka impresjonizmu. Autorka subtelnych portretów kobiet i dzieci. W 1877 poznała Edgara Degasa, który wywarł ogromny wpływ na jej twórczość
Cézanne Paul (1839 - 1906), jego twórczość stanowi pomost pomiędzy impresjonizmem i kubizmem. Ukończył wraz z Émilem Zolą, Collège de Bourbon. Studiował prawo, przerwał jednak studia i postanowił poświęcić się malarstwu. Po przyjeździe do Paryża w 1861 r., uczył się w Académie Suisse, studiując jednocześnie w Luwrze dzieła starych mistrzów. We wczesnym okresie twórczości pozostawał pod wpływem malarstwa barokowego i romantycznego. Brał udział w wystawach impresjonistów. Później jednak zakwestionował dotychczasowe sposoby ukazywania przestrzeni. Zrezygnował z perspektywy linearnej na rzecz ujmowania perspektywy z różnych punktów widzenia, kierunek takiego myślenia o sztuce znalazł następnie wyraz w kubizmie. W obrazach Cézanne'a kształt przedmiotów, zbliżał się do form geometrycznych. W obrazach takich, jak Góra Sainte-Victoire (z 1885) czy Madame Cézanne (z 1887) można dopatrywać się inspiracji nie tylko dla kubistów, lecz nawet fowistów. Wraz z Paulem Gauguinem i Vincentem van Goghiem jest uważany za jednego z trzech głównych postimpresjonistów. Od 1900 r. niemal do końca życia pracował nad obrazem Wielkie kąpiące się, w którym chciał połączyć studium natury z klasycznymi zasadami kompozycji.
Degas Edgar (1834 - 1917) - malarz i rzeźbiarz francuski. Studiował pod kierunkiem Lamothe'a w École des Beaux-Arts. Pierwotnie pozostawał pod wpływem twórczości Ingresa. Pełna inwencji kompozycja, świetna kreska i umiejętność przedstawiania postaci w ruchu przyczyniły się do uznania go za jednego z największych malarzy końca XIX wieku. Początkowo malował historyczne i współczesne sceny rodzajowe, konie i sceny sportowe, w czym można zauważyć wpływy Maneta. Znany jest jednak szczególnie z obrazów przedstawiających tańczące kobiety. Degas bywa zaliczany do impresjonistów, jego prace ciążyły jednak często w kierunku realizmu i romantyzmu. W latach 1872 - 1873 mieszkał u krewnych w Nowym Orleanie, skąd przywiózł do Francji jedyny obraz sprzedany za jego życia do muzeum (Giełda bawełniana w Nowym Orleanie). Gdy w latach 80. Degas zaczął mieć kłopoty z oczami, skłonił się ku rzeźbie i pastelom, jako że te techniki nie wymagały ostrego wzroku. Lekcja tańca, Primabalerina.
Manet, Edouard (1832 - 1883) Malarz i grafik francuski. W latach 1850-56 kształcił się w atelier Tomasa Couture'a w Ecole des Beaux-Arts w Paryżu. Interesowało go malarstwo weneckie oraz obrazy D. Velazqueza i F. Goyi. We wczesnych pracach nawiązywał do sztuki mistrzów jawnych oraz realistycznej twórczości G. Courbeta. Stosował ciemną gamę barwną; często używał czerni. Jego Prace były kontrowersyjnie oceniane przez krytykę - Pijący absynt, 1859 został odrzucony przez jury Salonu w 1859. Obraz ten, tak jak Stary muzyk z 1862 roku, ukazywały ciemniejszą stronę paryskiego życia. Po raz pierwszy wystawiał na oficjalnym Salonie w 1861 Portret Rodziców artysty, 1860 oraz Gitarzystę. Zażarte spory wzbudziły dwa dzieła Maneta: Śniadanie na trawie, 1863 będącego transpozycją Koncertu wiejskiego Giorgione'a oraz Olimpie, 1865, wzorowaną na Wenus z Urbino Tycjana. Były one śmiałym wyzwaniem rzuconym tradycyjnym gustom; nagie postacie kobiet przedstawione były realistycznie, co nie pozwalało interpretować ich jako konwencjonalnych alegorii. Protesty widzów wzbudzało również osnucie tych „trywialnych" scen na kanwie obrazów dawnych mistrzów, co traktowano jako szarganie uświęconych wartości. Olimpia, wystawiona na paryskim Salonie w 1806 roku wywołała ostre sprzeciwy, w wyniku których obraz usunięto.
Poprzez odrzucenie prac Maneta na Salonie, zaczęto organizować Salon Odrzuconych, na którym to wystawiono Śniadanie na trawie. Kontrowersyjne oceny wzbudzały również inne wybitne płótna Maneta, np. Martwy toreador, 1864, Rozstrzelanie cesarza Maksymiliana, 1867. Raziły one widzów swym naturalizmem, a także śmiałymi kontrastami barw i światłocienia. Po 1870 pod wpływem B. Morisot i C. Moneta zaczął rozjaśniać paletę i zainteresował się studiami plenerowymi. Mylne jest jednak raczej zaliczanie Maneta do impresjonistów. Nie uczestniczył on bowiem w wystąpieniach grupy, nie stosował też metody dywizjonizmu. Operował zwartą plamą barwną i precyzyjnym rysunkiem, obcym impresjonistom. W latach 70. często malował obrazy plenerowe, np. Argenteuil, 1874, Pływające atelier Moneta, 1874, a także motywy paryskie, m.in. Dworzec Saint-Lazare, 1873, Bar w Folies-Bergere, 1881-82. Od 1874 roku Manet uznany został za lidera impresjonistów i zyskał miano malarza eksperymentalnego. W 1877 poniósł kolejną oficjalną porażkę - jego obraz Nana, 1877 został odrzucony przez jury Salonu. Sukces przyniosły mu dopiero portrety, zawsze będące zresztą ważną dziedziną twórczości artysty, np. Emile Zola, W ogrodzie zimowym, 1878, U ojca Lathuile, 1879. Z powszechnym uznaniem spotkał się również portret aktorki Jeanne de Marsy, 1881. W ostatnim okresie twórczości obok portretów malował pastelami martwe natury, zwłaszcza kwiaty. Parał się również grafity (akwafortą i litografią).
Monet Claude (1840 - 1926) W Hawrze zetknął się w roku 1858 z Eugène Boudinem, który stał się jego pierwszym nauczycielem. Wkrótce udał się do Paryża, by uczyć się w Académie Suisse, gdzie poznał Pissarra. W 1862 po powrocie ze służby wojskowej studiował w Atelier Gleyre'a, spotkał tam Renoira. Połączyła ich przyjaźń na całe życie i stworzony wspólnie kierunek w malarstwie - impresjonizm. Monet utrzymywał kontakty z licznymi malarzami: Sisley'em, Bazille'm czy Jongkindem. Razem malowali i wyjeżdżali na plenery (malowanie w plenerze, w naturalnym oświetleniu było nowatorskie i charakterystyczne dla impresjonistów). W tym czasie powstały jego płótna: Śniadanie na trawie (1865) i Kobiety w ogrodzie (1866 - 1867). W roku 1879 był w Anglii, gdzie zainteresował się malarstwem Williama Turnera i Johna Constable'a. Właśnie w Londynie Monet miał swoją pierwszą indywidualną wystawę (1883). W roku 1871 przebywał w Holandii. Powrócił do Paryża i urządził sobie pływające atelier na Sekwanie, by malować pejzaże rzeki (w Argenteuil). W 1872 powstał obraz Impresja, wschód słońca, który został publicznie zaprezentowany w 1874 na wystawie w Atelier Nadara i nadał nazwę późniejszemu kierunkowi malarstwa. Dalej rozwijał swoje poszukiwania kolorystyczne, tworząc serie obrazów przedstawiających ten sam motyw o różnych porach dnia i roku, w odmiennym oświetleniu: Japoński mostek, Stogi (1891), Topole (1892), Katedra w Rouen (1892-1895), widoki Londynu (Parlament), Wenecji oraz Nenufary (1904).W późniejszym okresie jego twórczość ewoluowała i coraz mniejsze znaczenie miała forma. Malarstwo Moneta zbliżało się do abstrakcji złożonej z barwnych plam. Najważniejsze dla niego stało się światło i wydobywany przez nie kolor. Jego dzieła stanowiły podłoże dla stworzenia pointylizmu przez Seurata.
Morisot Berthe (1841- 1895), malarka francuska, czołowa przedstawicielka impresjonizmu. Rodzina Berthy należała do kręgu przyjaciół Edouarda Maneta. Młoda i piękna malarka nauczyła się wiele od Maneta, i szczególnie w jej wczesnych obrazach da się zauważyć wyraźny wpływ jej mentora. Później jednak zwróciła się ku impresjonizmowi i regularnie wystawiała swe dzieła na wystawach organizowanych przez impresjonistów.
Pissarro Camille (1830 - 1903), francuski malarz impresjonistyczny. W 1855 przeniósł się do Paryża gdzie studiował u francuskiego pejzażysty Corota. Znany jako "ojciec impresjonizmu" malował sceny wiejskiego życia, szczególnie pejzaże i wieśniaków pracujących na polu, a także scenki z Montmartre. W późniejszym okresie uczyli się od niego artyści tacy jak Paul Cézanne i Paul Gauguin. W marcu 1893 roku paryska galleria Durand-Ruel zorganizowała wystawę 46 prac Pissarra które zostały pokazane wraz z 55 obrazami malowanymi przez Antonio de La Gandara, krytycy jednoznacznie chwalili obrazy Gandara, ale prace Pissarra spotkały się już z mniejszym entuzjazmem. Montmartre (1897).
Renoir Auguste (1841- 1919), malarz francuski. Współtwórca i jeden z czołowych przedstawicieli impresjonizmu. Jako nastolatek, pracował w fabryce porcelany i tam nauczył się przyozdabiać porcelanę, co wywarło wpływ na jego późniejszy styl i sposób manipulacji kolorem. Od 1862 studiował sztukę w Paryżu pod kierunkiem Charlesa Glaire. Zadebiutował w roku 1864 obrazem Esmeralda, który po wystawie uznał za niedoskonały i który w przypływie samokrytycyzmu zniszczył. W jego wczesnych obrazach widoczny jest wpływ Eugène Delacroix i Gustave'a Courbeta oraz malarstwa weneckiego. W kwietniu 1874 wystawiał swe prace na pierwszej wystawie impresjonistów w atelier Nadara na Boulevard des Capucines. W 1879 wyjechał do Afryki, od 1881 przebywał w Algierii, a potem w Madrycie (gdzie podziwiał prace Diego Velázqueza) i we Włoszech. Dzięki tym podróżom miał okazję zetknąć się z malarstwem Rafaela i Ingresa, co spowodowało oddalenie się od założeń impresjonizmu. Następna faza jego twórczości, charakteryzowana przez przewagę rysunku, ostrzejszych konturów, gładkiej faktury i chłodniejszych kolorów trwa od 1883 do 1888 i określana jest mianem "suchej" lub "ostrej". Następuje po niej okres "perłowy", w którym barwy są żywsze i ostrzejsze, z przewagą czerwieni, a kreska delikatniejsza. Około roku 1892, Renoir zaczął chorować na reumatoidalne zapalenie stawów. W roku 1907, przeniósł się wraz z rodziną do Les Collettes, posiadłości w Cagnes-sur-Mer w pobliżu wybrzeża śródziemnomorskiego. Od nazwy tej miejscowości pochodzi nazwa ostatniego okresu twórczości Renoira. Malował on przez ostatnie 20 lat życia, nawet na wózku inwalidzkim, gdy reumatyzm poważnie ograniczył jego możliwości ruchowe. Jego dłonie uległy poważnym deformacjom, a prawe ramię uległo ankylozie (zrostowi kości stawowych), co wymusiło na nim zmianę techniki malarskiej - zaczął malować za pomocą pędzla umocowanego do ramienia. Tworzył także rzeźby w glinie, z pomocą asystenta, który bezpośrednio nanosił zmiany według jego wskazówek. Diana łowczyni - 1867, Liza z parasolką - 1867, Bazille przy sztalugach - 1867, Sisley z żoną - 1868, Kobieta w kąpieli - 1870, Maki - 1873, Loża - 1874, Gabriela z różą - 1911, Sąd Parysa - 1914.