Wprowadzenie

Kwalifikowane ratownictwo medyczne, jak się obecnie uważa, to opieka nad poszkodowanym lub chorym w stanie zagrożenia życia od momentu zajścia zdarzenia do chwili rozpoczęcia leczenia szpitalnego włącznie. Tylko dobrze wyszkolony ratownik, wyposażony w specjalistyczny sprzęt, może pomóc w większości przypadków zagrożenia życia.

Uraz jest główną przyczyną zgonów w grupie mężczyzn do 44. roku życia i wśród dzieci. 50% dzieci - ofiar wypadków ginie na miejscu zdarzenia. Kolejne 30% umiera w ciągu pierwszych 2 - 3 godzin po wypadku, część dzieci nie otrzymuje pomocy dostatecznie szybko lub wcale.

Drugą przyczyną zgonów są obecnie choroby układu krążenia. Tylko około 40% chorych z zawałem serca ma szansę przeżycia. Wynika to w pewnej mierze, podobnie jak w przypadku urazów, z nieadekwatnej do potrzeb liczby ambulansów i późnego rozpoczynania specjalistycznego leczenia, a najczęściej - z faktu nieudzielenia choremu pierwszej pomocy.

Trzecią co do częstości przyczyną zgonów w Polsce są udary mózgu. Objawy udaru występują u około 60 tysięcy osób w ciągu roku. W ciągu 12 miesięcy od zachorowania umiera 60% tych osób.

Bez pierwszej pomocy, kompetentnie udzielanej przez świadków zdarzenia, i zharmonizowanych działań podmiotów zajmujących się ratownictwem nie ma gwarancji kompleksowej i stosownej do potrzeb pomocy medycznej. Współdziałanie świadków zdarzenia i struktur ratowniczych umożliwiłoby rozpoczęcie leczenia, stosownego do rodzaju zagrożenia życia, w czasie krótszym niż jedna godzina. Jest to "złota godzina", w której rozpoczęcie działań - przed przybyciem służb ratowniczych - może decydować o szansie przeżycia zagrożonego człowieka.

Zestaw pierwszej pomocy i podstawowe środki ochrony ratownika

Zasady pierwszej pomocy wskazują na konieczność udzielenia jej zgodnie z najlepszą wiedzą ratownika i z jak największym jego zaangażowaniem. Celem postępowania ratowniczego w zakładzie pracy jest udzielenie pomocy i zapewnienie opieki poszkodowanemu do czasu przybycia wykwalifikowanych ratowników medycznych lub lekarza. Im lepiej jest wyposażony ratownik, tym mniejsza musi być jego szczegółowa wiedza, zwłaszcza na temat zawiłych technik bandażowania i opatrywania ran.

Środki ochrony osobistej ratownika to rękawiczki i maseczka do sztucznego oddychania. Rękawiczki chronią przed zakażeniem i ułatwiają pokonanie bariery psychologicznej przed kontaktem z raną czy wręcz z poszkodowanym. Powinny one być wykonane z silikonu i zapakowane fabrycznie w sposób ułatwiający ich użycie. W wyjątkowych sytuacjach dopuszczalne jest używanie rękawiczek foliowych. Rękawiczki mogą być użyte tylko raz. Drugim środkiem ochrony osobistej ratownika jest maseczka do sztucznego oddychania. Może to być prosta maseczka foliowa z zaworem jednokierunkowym, która jedynie chroni ratownika przed bezpośrednim kontaktem z ustami poszkodowanego, lub nieco bardziej skomplikowana, z kołnierzem umieszczanym, między zębami poszkodowanego, pomagająca udrożnić drogi oddechowe. Są to maseczki jednorazowego użycia. Jeszcze

bardziej skomplikowane maseczki, o sztywnej konstrukcji i z kołnierzem uszczelniającym, który umożliwia ich łatwe dopasowanie do twarzy poszkodowanego, są jednocześnie ochroną i idealnym narzędziem ułatwiającym sztuczne oddychanie. Umożliwiają wykonywanie wentylacji przez nos i usta równocześnie, są wyposażone w wymienne filtry. Można do nich podłączać dodatkowe urządzenia resuscytacyjne, a przez fakt łatwej ich dezynfekcji, przeznaczone są do wielokrotnego użytku.

Ocena sytuacji i zabezpieczenie miejsca wypadku

Pierwszą czynnością lub etapem postępowania na miejscu wypadku jest ocena zdarzenia. Oceniając sytuację, należy zadbać najpierw i przede wszystkim o własne bezpieczeństwo, a następnie o bezpieczeństwo poszkodowanego i osób postronnych. Istotnym elementem wstępnego postępowania jest ustalenie, czy istnieje czynnik powodujący zdarzenie lub katastrofę, a więc stwierdzenie, co się stało.

Do najgroźniejszych należą czynniki o długotrwałym działaniu. Takie czynniki, jak ogień, gaz czy trujące płyny są aktywne do czasu zneutralizowania. Ich działanie stwarza konieczność pilnej ewakuacji poszkodowanych z miejsca zdarzenia do strefy bezpiecznej.

Po ocenie zdarzenia i rozpoznaniu niebezpieczeństwa należy zabezpieczyć odpowiednio miejsce wypadku, korzystając z pomocy innych osób oraz z odpowiedniego sprzętu. Równie istotnym elementem wstępnego postępowania jest opieka nad osobami, które uległy panice. Osoby takie to także poszkodowani, mimo że nie mają urazów. Pozostawieni bez opieki są niebezpieczni dla siebie i innych, a ponadto dość często ulegają urazom w czasie chaotycznej ewakuacji, na przykład z płonącego magazynu. Zawsze należy zabezpieczyć miejsce wypadku tak, aby nie doszło do kolejnych zdarzeń, do zwiększenia liczby poszkodowanych i zwiększenia strat materialnych. Rozwiązaniem jest zlikwidowanie możliwości rozprzestrzeniania się czynników szkodliwych i niebezpiecznych, przy czym należy stale pamiętać o własnym bezpieczeństwie. Najważniejsze jednak jest przygotowanie miejsca zdarzenia na przyjęcie pomocy z zewnątrz.

Ocena stanu poszkodowanego

Gdy na miejscu wypadku są poszkodowani lub doszło do nagłego zachorowania, należy podjąć czynności związane z oceną stanu poszkodowanych. Na czynności te składają się oceny:

• przytomności (świadomości)

• drożności dróg oddechowych

• obecności lub braku oddychania

• akcji serca i wydolności krążenia

• obrażeń ciała poszkodowanego.

Ocena stanu poszkodowanego nie powinna trwać długo, optymalnie około 1 minuty. Ma ona na celu wykrycie podstawowych przyczyn ewentualnego zagrożenia życia i daje możliwość dokonania selekcji poszkodowanych na osoby wymagające pomocy natychmiast oraz te, którym pomoc może być udzielona nieco później. Ocenę można przerwać tylko w celu zapewnienia drożności dróg oddechowych lub podjęcia czynności ratujących życie.

Ocena przytomności
Jeśli poszkodowany nie reaguje na głos i bardzo delikatne potrząsanie lub pociąganie płatka ucha, należy uznać, że jest nieprzytomny. Gdy reaguje na głos, należy wydawać mu proste polecenia, np. nakłonić, by spróbował ścisnąć rękę lub zmrużył oczy. Czasami poszkodowany nie reaguje słownie, ale jest w stanie wykonać proste polecenia.

Ocena drożności dróg oddechowych
W czasie udzielania pomocy należy tak postępować, aby drogi oddechowe były drożne, a więc:

• rozpiąć uciskające ubranie

• sprawdzić jamę ustną i usunąć z niej ciała obce (cukierki, gumę do żucia resztki pokarmu, wybite zęby, nieprzymocowaną protezę zębową)

• odgiąć głowę

• podciągnąć żuchwę.

Należy spróbować wyciągnąć ciała obce z jamy ustnej, nie ruszając przy tym głową poszkodowanego i nie uciskając dróg oddechowych. Poszkodowanego przytomnego należy poprosić o wyplucie wszystkiego z jamy ustnej. Jeśli znajdują się w niej wymiociny, które utrudniają oddychanie, trzeba usunąć je chusteczką.

Poszkodowanemu, który leży na wznak, należy odchylić lekko głowę na bok i w tej pozycji usuwać ciała obce. U poszkodowanego leżącego na wznak dochodzi do zapadania się języka i blokowania dróg oddechowych. Gdy podejrzewa się uszkodzenie odcinka szyjnego kręgosłupa, ułożenie poszkodowanego na wznak jest najlepsze. W takim przypadku, w celu zapewnienia drożności dróg oddechowych, można próbować wyciągnąć nieco język.

Uciskające części ubrania to te, które uniemożliwiają swobodne oddychanie, np. zaciśnięty krawat czy koszula zapięta na ostatni guzik. Jeśli poszkodowany jest nieprzytomny, należy rozluźnić jego ubranie, jeśli jest przytomny, może wykonać tę czynność sam. Na koniec należy odchylić głowę poszkodowanego do tyłu i podciągnąć żuchwę.

Ocena oddychania
Oceniając drożność dróg oddechowych, należy przez 10 sekund obserwować oznaki oddychania, wsłuchiwać się w nie i starać się je wyczuć oraz:

• obserwować ruchy klatki piersiowej

• nasłuchiwać przy ustach odgłosów wydawanych przy oddychaniu

• starać się wyczuć wydychane powietrze własnym policzkiem.

Warto wiedzieć, że przyspieszone lub zwolnione oddychanie (przy normie od 10 do 24 oddechów na minutę) świadczy o złym stanie poszkodowanego. Należy zaobserwować, czy oddech jest płytki, normalny czy głęboki. Równie istotne jest, czy poszkodowany oddycha lekko, czy z trudnością.

Ocena krążenia krwi
Ocena krążenia krwi polega na 10-sekundowej kontroli tętna na tętnicy szyjnej. Wykonanie tej czynności wbrew pozorom nie jest łatwe. Zgodnie z najnowszymi zaleceniami Europejskiej Rady Resuscytacji oceny tętna powinni dokonywać jedynie dobrze przeszkoleni ratownicy. Jeśli wyczuwa się tętno, należy sprawdzić, czy jest ono:

• obserwować szybkie, normalne czy wolne

• obserwować dobrze czy trudno wyczuwalne

• obserwować miarowe czy niemiarowe.

Tętno, zarówno u osoby przytomnej, jak i nieprzytomnej, jest najlepiej wyczuwalne na tętnicy szyjnej, gdyż jest ona większa od tętnicy promieniowej na wysokości nadgarstka. Oceny akcji serca i krążenia dokonuje się przez bezpośrednie osłuchanie uchem okolicy sercowej na klatce piersiowej oraz ocenę tętna na tętnicy szyjnej lub, w uzasadnionych przypadkach, gdy jest to jedyne miejsce dostępne, na tętnicy promieniowej. Mniej wprawni ratownicy mogą dokonać oceny zachowanego, efektywnego krążenia krwi, oceniając występowanie normalnego oddychania i kaszlu lub poruszanie się poszkodowanego.

Ocena obrażeń całego ciała
Kolejnym elementem oceny jest zbadanie całego ciała poszkodowanego (od czubka głowy do małego palca u nogi), głównie w poszukiwaniu takich urazów, jak rany, złamania i zwichnięcia.

Poszkodowany przytomny jest w stanie powiedzieć, co go boli. Wówczas zadanie jest ułatwione i ocena szczegółowa trwa krótko.

U osób nieprzytomnych wszystkie czynności związane z oceną należy wykonywać bardzo delikatnie. Najważniejsze i najczęstsze miejsca urazów to: głowa, odcinek szyjny kręgosłupa, obojczyki, stawy ramienne, kości przedramion, żebra, miednica, kości udowe, kolana, kości goleni oraz stawy skokowe.

Należy ocenić odcinek szyjny kręgosłupa, który może być uszkodzony. W uzasadnionych przypadkach, np. po upadku z wysokości, takiego uszkodzenia można się spodziewać. Gdy poszkodowany jest nieprzytomny, a ocena uszkodzenia niepewna, należy postępować z nim tak, jakby miał uszkodzony kręgosłup. Osoba przytomna w razie uszkodzenia kręgosłupa będzie zgłaszać ból w szyi lub innym miejscu kręgosłupa i nie będzie mogła swobodnie poruszać głową lub kończynami z powodu ich niedowładu. Mogą także wystąpić zaburzenia czucia na skórze kończyn.

W czasie oczekiwania na pomoc kwalifikowaną należy ponawiać co kilka minut ocenę przytomności, oddychania i krążenia krwi.

Podstawowe podtrzymywanie życia (PPŻ)

Termin: podstawowe podtrzymywanie życia (PPŻ) odnosi się do utrzymania u poszkodowanego drożności dróg oddechowych, wspomagania oddychania i krążenia krwi bez użycia innego sprzętu niż prosta foliowa maseczka ochronna. Szansa przeżycia po zatrzymaniu krążenia jest tym większa, im szybciej rozpocznie się ratowanie poszkodowanego.

PPŻ obejmuje następujące elementy:

• ocenę wstępną stanu poszkodowanego

• utrzymanie drożności dróg oddechowych

• wentylację płuc poszkodowanego wydychanym przez ratownika powietrzem (sztuczne oddychanie)

• uciskanie klatki piersiowej (masaż serca).

Kombinację tych czterech elementów nazywa się też często resuscytacją krążeniowo-oddechową. Jej celem jest zapewnienie odpowiedniej wentylacji płuc i krążenia krwi do czasu usunięcia przyczyn zatrzymania krążenia krwi. Są to więc czynności podtrzymujące życie, aczkolwiek zdarza się, że są wystarczające do usunięcia przyczyny zatrzymania krążenia krwi i pozwalają na pełne przywrócenie życia.

Zatrzymanie krążenia na 3 - 4 minuty zazwyczaj prowadzi do nieodwracalnego uszkodzenia mózgu. Należy więc położyć nacisk na szybkie rozpoczęcie akcji przez ratownika, który bez namysłu powinien postępować zgodnie z zalecaną sekwencją czynności, opisaną w dalszej części tego rozdziału.

Masaż serca po raz pierwszy został opisany w 1878 r. Przez masaż serca, inaczej mówiąc, ucisk klatki piersiowej, osiąga się skuteczne, sztucznie wymuszane krążenie krwi. Wykazano, że skuteczność ta jest najlepsza przy częstości 100 uciśnięć na minutę, i taka częstość jest ogólnie zalecana. Nie jest jednoznacznie określone, jak dobrze muszą być wykonane podstawowe czynności związane z podtrzymywaniem życia, aby mogły uratować poszkodowanego. Czy poszkodowani, u których uciskanie i sztuczne oddychanie prowadzono perfekcyjnie, mają większą szansę przeżycia niż ci, u których czynności te wykonywano mniej efektywnie? Wciąż oczekuje się rozstrzygającej odpowiedzi, ale z licznych badań jasno wynika, że wskaźniki przeżycia są najniższe wtedy, gdy nie podjęto żadnych prób ratowania poszkodowanego.

Wdmuchiwanie powietrza (wentylacja wydychanym przez ratownika powietrzem, oddychanie usta - usta) jest od wczesnych lat 60. akceptowaną techniką. Wykazano, że objętość powietrza wynosząca 700 - 1000 cm³ (gdy do wentylacji nie używa się tlenu) wystarcza do zapewnienia dostatecznej wentylacji płuc dorosłego człowieka.

Drugim ogniwem łańcucha przeżycia jest uzyskanie dostępu do kwalifikowanej pomocy medycznej w wyniku wezwania pomocy. Zaleca się, aby w przypadku zatrzymania oddychania i krążenia krwi u osoby dorosłej, ratownik najpierw wzywał pomoc - nawet, gdy zajmie mu to trochę czasu - a potem wykonywał czynności związane z PPŻ. W każdym przypadku zatrzymania oddychania i krążenia krwi u dziecka, a także u dorosłego, który utonął, należy przez 1 minutę wykonywać sztuczne oddychanie i uciskanie klatki piersiowej, a następnie wzywać pomoc, co może wiązać się z koniecznością odejścia od poszkodowanego. Istotne jest, aby udzielić mu pomocy tak szybko, jak tylko jest to możliwe. Kiedy jest więcej ratowników, jeden powinien rozpocząć PPŻ, drugi - iść po pomoc. Samotny ratownik sam musi podjąć decyzję co do kolejności działań.

Postępowanie w zakresie PPŻ. 1 - potrząśnij delikatnie poszkodowanym, krzyknij; 2 - odchyl głowę, wysuń żuchwę; 3 - patrz, słuchaj, wyczuwaj; 4 - oznaki krążenia oceniaj przez 10 sekund; 5 - uciskaj 100 razy na minutę w stosunku 15 uciśnięć do 2 wdmuchnięć, gdy wykonujesz PPŻ sam lub w 2 osoby.

Przedstawiony schemat pomaga wstępnie wyznaczyć kierunki postępowania z poszkodowanym.

Gdy masz wątpliwości, co stało się poszkodowanemu, postępuj według podanych niżej zasad PPŻ.

1. Zapewnij bezpieczeństwo poszkodowanemu i sobie.

2. Sprawdź, czy poszkodowany jest przytomny i czy reaguje.

3. Jeśli poszkodowany reaguje ruchem bądź słownie, zastosuj plan działania A:

• pozostaw poszkodowanego pozycji, w jakiej go znalazłeś (upewniając się, że nic mu w tym miejscu nie grozi), oceń jego stan i uszkodzenia ciała

• co pewien czas sprawdzaj stan poszkodowanego i, jeśli trzeba, wezwij pomoc.

2. Jeśli poszkodowany nie reaguje (jest nieprzytomny):

• wezwij pomoc

• usuń z jego jamy ustnej ciała obce, które w oczywisty sposób mogą tamować oddychanie; dotyczy to także źle umocowanych sztucznych zębów

• poluźnij ciasne ubranie wokół szyi

• udrożnij drogi oddechowe przez odchylenie głowy i wysunięcie brody (żuchwy), co spowoduje odciągnięcie zapadniętego języka od tylnej ściany gardła. Połóż dłoń na czole poszkodowanego i delikatnie odchyl jego głowę do tyłu, trzymając kciuk i palec wskazujący w taki sposób, aby - jeśli to będzie potrzebne - móc zamknąć nos poszkodowanego przy sztucznym oddychaniu, (najlepiej zrobić to w pozycji, w której poszkodowany został znaleziony). W tym samym czasie opuszkami palców drugiej ręki, umieszczonymi pod żuchwą poszkodowanego, podnieś (wysuń) brodę, aby udrożnić drogi oddechowe; jeśli sprawia ci to trudność, odwróć poszkodowanego na plecy i wtedy udrożnij drogi oddechowe tak, jak to zostało opisane powyżej

• staraj się unikać zbyt silnego odchylania głowy, jeśli podejrzewasz uszkodzenie odcinka szyjnego kręgosłupa

3. W celu zapewnia drożności dróg oddechowych obserwuj oznaki oddychania, staraj się je wysłuchać i wyczuć:

• obserwuj ruchy klatki piersiowej poszkodowanego

• nasłuchuj przy ustach odgłosów wydawanych przy oddychaniu

• staraj się wyczuć wydychane powietrze swoim policzkiem - jest to jedyny pewny objaw oddychania

• zanim stwierdzisz brak oddychania, przez 10 sekund obserwuj jego oznaki, wysłuchuj ich i staraj się je wyczuć

• sprawdź tętno; w nagłych przypadkach jest ono najlepiej wyczuwalne na tętnicy szyjnej

• sprawdzaj tętno przez 10 sekund, nim stwierdzisz jego brak.

4. Jeśli poszkodowany jest nieprzytomny, lecz oddycha i ma tętno, zastosuj plan działania B:

• ułóż poszkodowanego w pozycji bocznej, jeśli nie pogorszy to jego stanu

• wezwij pomoc

• wróć do poszkodowanego i obserwuj go dokładnie, sprawdzając, czy oddycha bez przeszkód.

Pozycja boczna
Gdy oddychanie i tętno występują u poszkodowanego lub zostały przywrócone, ważne jest zapewnienie dobrej drożności i wentylacji. Należy przede wszystkim upewnić się, że język nie tamuje dróg oddechowych. Istotne jest także zminimalizowanie ryzyka zakrztuszenia się poszkodowanego własnymi wymiocinami. Z tych powodów powinien on być ułożony w pozycji ułatwiającej oddychanie. Zapobiega ona zapadaniu się języka, przez co jest możliwe utrzymanie drożności dróg oddechowych.

Jedną z pozycji bezpiecznych jest tak zwana pozycja boczna. Zalecenia dla ratownika, ustalone przez NATO, są następujące:

• zdejmij poszkodowanemu okulary i wyjmij duże przedmioty z jego kieszeni

• uklęknij obok poszkodowanego i upewnij się, że obydwie jego nogi leżą prosto

• udrożnij jego drogi oddechowe, odchylając głowę i unosząc brodę

• ułóż bliższą sobie rękę poszkodowanego wzdłuż tułowia

• przenieś drugą rękę nad klatką piersiową i umieść dłonią zwróconą do dołu na barku bliższym sobie

• chwyć pod kolanem nogę poszkodowanego leżącą bliżej ciebie i pociągnij ją do góry, nie odrywając stopy od ziemi

• podłóż bliższą siebie rękę poszkodowanego pod jego pośladek

• połóż jedną rękę na barku poszkodowanego leżącym dalej od ciebie,
  a drugą - na dalej od ciebie leżącym biodrze, i przyciągnij poszkodowanego do siebie, przewracając go na bok. Jedną rękę poszkodowanego ułóż pod jego policzkiem, a drugą, wyprostowaną w łokciu, z tyłu

• popraw ułożenie poszkodowanego

• odchyl głowę poszkodowanego do tyłu, udrażniając drogi oddechowe

• regularnie sprawdzaj oddychanie i tętno

Jest kilka różnych pozycji ustalonych, które spełniają wszystkie zalecane kryteria lub większość z nich. Gdy poszkodowanym jest ciężki mężczyzna, ułożenie go w opisanej pozycji może być bardzo trudne, zwłaszcza gdy ratownikiem jest kobieta. Można wtedy ułożyć poszkodowanego inaczej. Zaleca się jednak, aby w tej pozycji leżał krótko. Zasady postępowania są następujące:

• zdejmij okulary i rozepnij ubranie poszkodowanego

• uklęknij obok poszkodowanego i upewnij się, że obie jego kończyny dolne są wyprostowane

• przesuń jego ramię w bok

• chwyć za kolano i rękę poszkodowanego po jego drugiej stronie

• zbliż kolano do ręki i pociągnij je do siebie

• popraw górną część kończyny dolnej tak, aby oba stawy, biodrowy i kolanowy, były zgięte w prawą stronę

• odchyl głowę poszkodowanego do tyłu, aby się upewnić, że drogi oddechowe są udrożnione

• regularnie sprawdzaj oddychanie.

5. Jeśli poszkodowany jest nieprzytomny i nie oddycha, ale jego tętno jest wyczuwalne, należy zastosować plan C:

• wezwij pomoc - wyślij kogoś po pomoc, a jeśli jesteś sam, zostaw poszkodowanego i idź po pomoc, po czym niezwłocznie wróć i rozpocznij sztuczne oddychanie

• konieczne przekręć poszkodowanego na plecy

• usuń widoczne przeszkody z ust poszkodowanego, ale nie ruszaj dobrze umocowanych protez zębowych, i załóż mu na usta maskę do sztucznego oddychania (jeśli ją masz)

• wykonaj dwa powolne, skuteczne wdmuchnięcia, z których każde sprawi, że klatka piersiowa uniesie się i opadnie

• odchyl głowę i unieś brodę poszkodowanego

• zaciśnij skrzydełka nosa kciukiem i palcem wskazującym ręki, która znajduje się na czole poszkodowanego

• pozwól na niewielkie otwarcie ust poszkodowanego, utrzymuj brodę uniesioną do góry

• weź głęboki wdech i przyłóż szczelnie swoje usta do ust poszkodowanego, upewniając się, że ma on dobrze uszczelniony nos

• mocno wdmuchuj powietrze w usta poszkodowanego, obserwując unoszenie się klatki piersiowej; jedno pełne wdmuchnięcie wykonuj przez 2 sekundy - objętość wdmuchiwanego powietrza wynosi 700 - 1000 ml

• utrzymując głowę poszkodowanego odchyloną, a brodę wysuniętą (uniesioną), odsuń swoje usta od ust poszkodowanego i pozwól, żeby jego klatka piersiowa opadła

• weź następny pełny wdech i powtórz całą sekwencję, wykonując w sumie 10 wdmuchnięć w czasie około 1 minuty

• jeśli tętno jest wyczuwalne, kontynuuj tylko wentylowanie płuc poszkodowanego, ale sprawdzaj tętno po każdych 10 wdmuchnięciach lub co 1 minutę; jeżeli tętno zanika, musisz rozpocząć masaż serca.

Jeśli masz trudności z wdmuchiwaniem powietrza:

• sprawdź jeszcze raz jamę ustną poszkodowanego i usuń ewentualne przeszkody

• sprawdź, czy jego głowa jest dostatecznie odchylona, a żuchwa uniesiona i czy język, zapadając się, nie zamyka dróg oddechowych.

• zrób 5 prób, aby uzyskać 2 efektywne wdmuchnięcia

• jeżeli okaże się to nieskuteczne, przejdź do oceny stanu krążenia.

6. Jeśli poszkodowany jest nieprzytomny, nie oddycha i ma niewyczuwalne tętno, należy zastosować plan działania D:

• wezwij pomoc - wyślij kogoś po pomoc, a jeśli jesteś sam, zostaw poszkodowanego i idź po pomoc, po czym natychmiast wróć i rozpocznij akcję ratunkową

• przewróć poszkodowanego na plecy

• upewnij się, że leży on na twardym, płaskim podłożu

• udrożnij drogi oddechowe, odchylając poszkodowanemu głowę i unosząc brodę

• wykonaj 2 wdmuchnięcia

• rozpocznij ucisk klatki piersiowej (masaż serca)

• przesuwaj palcami - wskazującym i środkowym - wzdłuż dolnego brzegu klatki piersiowej (łuk żebrowy) i wyszukaj punkt, w którym żebra łączą się

• utrzymując środkowy palec w tym punkcie, umieść dwa palce na mostku powyżej

• ułóż nadgarstek (nasadę) drugiej dłoni na mostku, nad palcem wskazującym pierwszej ręki; powinien to być środek dolnej połowy mostka

• umieść swoje dłonie jedna na drugiej i złącz (spleć) palce obu rąk, co zapobiegnie wywieraniu ucisku na żebra; nie wywieraj ucisku na nadbrzusze ani na najniższą część mostka

• pochyl się nad poszkodowanym, pionowo w stosunku do jego klatki piersiowej, wyprostuj łokcie i naciskaj pionowo w dół na mostek w taki sposób, aby obniżał się około 4 - 5 cm

• zwolnij nacisk, nie odrywając dłoni od mostka poszkodowanego, a następnie powtarzaj ucisk z częstością około 100 uciśnięć na minutę; uciśnięcie i zwolnienie ucisku powinno zabierać tyle samo czasu

• po 15 uciśnięciach klatki piersiowej odchyl poszkodowanemu głowę, unieś brodę i wykonaj dwa efektywne wdmuchnięcia

• natychmiast po tym ponownie umieść ręce na mostku

• kontynuuj sztuczne oddychanie i uciskanie klatki piersiowej (masaż serca) w stosunku 2 wdmuchnięcia na 15 uciśnięć.

W sytuacji gdy jest dwóch ratowników, należy podzielić role. Jeden ratownik wykonuje sztuczne oddychanie (wdmuchnięcia), drugi - ucisk klatki piersiowej w stosunku 2 wdmuchnięcia na 15 uciśnięć.

Prowadzenie akcji ratowniczej we dwie osoby jest mniej męczące i skuteczniejsze. Może się jednak okazać trudniejsze ze względu na konieczność zsynchronizowania działań ratowników. Zasady są następujące.

• Najważniejsze jest wezwanie pomocy. Podczas gdy jeden ratownik rozpoczyna resuscytację, drugi idzie po pomoc.

• Kiedy do akcji włącza się drugi ratownik, powinien zacząć uciskać klatkę piersiową po dwukrotnym wdmuchnięciu powietrza przez pierwszego. Podczas gdy jeden ratownik wdmuchuje powietrze, drugi powinien określić prawidłową pozycję na mostku i przygotować się do rozpoczęcia ucisku natychmiast po drugim wdmuchnięciu powietrza. Lepiej jest, kiedy ratownicy zajmują pozycje po przeciwnych stronach poszkodowanego.

• Powinno się robić serie 15 uciśnięć i 2 wdmuchnięć powietrza. Po każdej serii 15 uciśnięć ratownik wdmuchujący powietrze powinien być gotowy do działania z jak najmniejszym opóźnieniem. Jest pomocne, kiedy ratownik uciskający klatkę piersiową głośno odlicza do 15.

• Uniesienie brody i odchylenie głowy należy utrzymywać przez cały czas. Wdmuchnięcie powietrza powinno zwykle zajmować 2 sekundy, podczas których nie należy uciskać klatki piersiowej; uciski powinny być wznawiane natychmiast po wdmuchnięciu powietrza do klatki piersiowej, gdy ratownik odsunie swoje usta od twarzy poszkodowanego.

• Jeżeli ratownicy chcą zmienić się miejscami - zwykle wówczas, gdy uciskający klatkę piersiową czuje się zmęczony - powinni to zrobić tak szybko i delikatnie, jak tylko jest to możliwe. Ratownik uciskający klatkę piersiową powinien zapowiedzieć zmianę, po wykonaniu serii 15 uciśnięć szybko zająć miejsce przy głowie poszkodowanego i, utrzymując udrożnione drogi oddechowe, 2 razy wdmuchnąć powietrza do klatki piersiowej poszkodowanego. Podczas tego manewru drugi ratownik powinien zmienić pozycję w taki sposób, aby rozpocząć uciski natychmiast po wdmuchnięciu powietrza.

Zachłyśnięcie

Stan, w którym ciało obce - może nim być również płyn - zamiast do przełyku przedostanie się do krtani lub tchawicy, jest określany jako zachłyśnięcie. Kiedy ciało obce dostanie się do dróg oddechowych, poszkodowany gwałtownie próbuje wciągnąć powietrze, uruchamiając wszystkie mięśnie oddechowe, i ma uczucie duszenia się. Skóra twarzy sinieje, poszkodowany jest niespokojny, przerażony, pokrywa się potem, ma przyspieszoną akcję serca. Przy całkowitym zatkaniu dróg oddechowych dochodzi do bezdechu, zatrzymania akcji serca i, jeśli poszkodowanemu nie zostanie udzielona pomoc, do zgonu. Jak z tego wynika, szybka pomoc jest w wypadku zachłyśnięcia ratowaniem życia.

Wniknięcie ciała obcego do dróg oddechowych zwykle wyzwala odruch kaszlu, który często umożliwia wykrztuszenie ciała obcego.

Jeśli poszkodowany jest w stanie wykonywać ograniczone wdechy i wydechy, należy kilkakrotnie (do 5 razy)uderzyć go silnie w plecy między łopatkami.

Gdy takie postępowanie nie przynosi skutku, należy zastosować tzw. manewr Heimlicha:

• ratujący staje z tyłu za poszkodowanym

• obejmuje go oburącz za brzuch, w okolicy między pępkiem i wyrostkiem mieczykowatym

• nagłymi, mocnymi ruchami przyciska poszkodowanego kilka razy do siebie, powodując gwałtowne uciśnięcie przepony

• w czasie ucisku dodatkowo umieszcza zwinięte pięści w dołku podsercowym poszkodowanego.

Opisane postępowanie powoduje gwałtowny, krótkotrwały, bierny wydech, podczas którego ciało obce może zostać wyciśnięte z dróg oddechowych.

Gdy poszkodowany traci przytomność i przewraca się, należy mocno i gwałtownie uciskać jego brzuch w kierunku klatki piersiowej, a następnie mocno, gwałtownie, uciskać mostek. Jeśli i to nie pomaga, należy rozpocząć sztuczne oddychanie

Zaburzenia przytomności

Przytomność jest to zdolność człowieka do kontaktu z otoczeniem. Powszechnie stosuje się dwa kryteria stanu świadomości: przytomność i nieprzytomność.

Poszkodowani z zaburzeniami przytomności są szczególnie narażeni na dodatkowe uszkodzenia ciała w sytuacji wypadku czy katastrofy. W praktyce zdarza się, że reagują na bodźce zewnętrzne nieadekwatne do sytuacji lub z dużym opóźnieniem, są niezorientowani co do miejsca i przebiegu zdarzenia. Stan ten może przejść w pełną świadomość lub w stan nieprzytomności. Tak zachowują się poszkodowani w stanach przedwstrząsowych i zawału mięśnia sercowego, pod wpływem działania trucizn oraz będący w dużym napięciu emocjonalnym (np. osoby, które uległy panice).

Bezpośrednie przyczyny utraty przytomności mogą być różne:

• uraz głowy, z raną skóry lub bez

• brak tlenu w powietrzu

• zatkanie dróg oddechowych (ciało obce)

• słaby przepływ krwi przez mózg: krwotoki, zawał mięśnia sercowego, spadek ciśnienia krwi - omdlenie

• choroby: cukrzyca, śpiączka wątrobowa, śpiączka nerkowa

• zatrucia

• padaczka

• porażenie prądem

• wylew krwi do mózgu - udar mózgu

• nadmierne ochłodzenie

• nadmierne gorąco, udar cieplny.

Ocena przytomności jest prosta i praktycznie powinna trwać przez cały czas przebywania z poszkodowanym. Wstępna ocena polega na wydaniu kilku poleceń i zadaniu paru pytań: „otwórz oczy”, „jak się nazywasz?”, „gdzie mieszkasz?”, „gdzie się znajdujesz?”, „na co chorujesz?”, oraz ocenie reakcji na bodźce fizyczne: lekkie dotykanie czy delikatne potrząsanie ramienia. Nie wolno uderzać poszkodowanego w twarz, szczypać ani polewać wodą!

W razie zdezorientowania poszkodowanego należy postępować zgodnie z zasadami udzielania pierwszej pomocy i co jakiś czas zwracać baczną uwagę na ewentualne pogorszenie się lub polepszenie stanu zdrowia. Poszkodowanych takich należy otoczyć szczególną opieką, gdyż, jak zostało to już wcześniej zasygnalizowane, mogą oni ulec dalszym urazom, na przykład w czasie ewakuacji.

Jeśli poszkodowany jest nieprzytomny, konieczne jest natychmiastowe sprawdzenie oddychania i tętna. Jedynym prawidłowym postępowaniem ratownika w stosunku do osoby nieprzytomnej, u której stwierdzi czynność oddechową oraz tętno, jest w większości przypadków zastosowanie pozycji bocznej ustalonej. U osób nieprzytomnych, u których oddychania i tętna nie stwierdza się, należy rozpocząć podtrzymywanie czynności życiowych (PPŻ). Trzeba przy tym pamiętać, że nieprzytomni reagują na bodźce bólowe tak samo jak przytomni i brutalne postępowanie dodatkowo pogarsza ich stan.

Obrażenia głowy (czaszkowo-mózgowe)
W krótkim czasie po ciężkich urazach głowy 40 - 50% rannych umiera z powodu obrażeń czaszkowo-mózgowych. Około 20% poszkodowanych można byłoby uratować, gdyby otrzymali stosowną pomoc na miejscu wypadku.

Zasady postępowania w urazach głowy są następujące:

• poszkodowanemu nieprzytomnemu należy zapewnić drożność dróg oddechowych, usunąć z jamy ustnej ciała obce, krew bądź wymiociny, a także wydobyć zapadający się język, delikatnie odchylając głowę

• jeśli istnieje podejrzenie złamania odcinka szyjnego kręgosłupa, przeciwwskazane jest odginanie głowy

• należy ułożyć poszkodowanego z lekko uniesioną głową lub całą górną połowa ciała - przeciwdziała to obrzękowi mózgu i ułatwia odpływ krwi żylnej z głowy

• należy tamować krwawienie z ran skóry głowy

• w przypadku uszkodzenia czaszki, krwawienia z ran głowy nie tamuje się, a jedynie okrywa ranę jałowym opatrunkiem

• wypływu podbarwionej krwią cieczy lub krwi z nosa i ucha, który może być objawem złamania podstawy czaszki, nie tamuje się i nie wyciera śladów - należy jedynie zastosować jałowy opatrunek.

Wylew krwi do mózgu
Wylew krwi do mózgu, który może spowodować natychmiastową utratę przytomności, najczęściej nie jest wynikiem urazu. Z reguły chory nie może stać, występują wyraźne objawy jednostronnego porażenia kończyn dolnych i górnych. Ze względu na porażenie mięśni twarzy mowa może być bełkotliwa, a sam chory jest zdezorientowany. Należy go ułożyć - stosuje się tu takie ułożenie, jak w przypadku urazu głowy - wezwać pomoc i obserwować. W razie pogorszenia, reagować adekwatnie do sytuacji.

Omdlenie
W przypadku omdlenia (krótkotrwałej utraty przytomności), jeśli jest zachowane oddychanie i tętno, należy na kilkanaście sekund unieść dolne i górne kończyny poszkodowanego. Gdy takie postępowanie nie przynosi pozytywnego efektu, należy wezwać pomoc, ułożyć poszkodowanego w pozycji bocznej i obserwować go. Brak powrotu świadomości może świadczyć o tym, że nie jest to zwykłe omdlenie.

Atak padaczki
W razie ataku padaczki jedynym postępowaniem, poza wezwaniem pomocy, jest zapobieganie przygryzieniu sobie przez poszkodowanego warg lub języka. Należy włożyć mu do ust, między zęby, chusteczkę albo bandaż oraz zapobiec powstaniu urazów głowy.

Pierwsze ataki padaczki zwykle zaczynają się między 6. a 12. rokiem życia. Przed właściwym atakiem może pojawić się lżejszy. Pierwszy atak można poznać po „nieobecności” dziecka, utracie kontaktu z otoczeniem, skurczu rąk lub twarzy, mlaskaniu i żuciu. Dzieci cierpiące na padaczkę, jeśli biorą leki przeciwdrgawkowe, mogą chodzić do szkoły i prowadzić normalne życie. Powinny nosić przy sobie kartkę z informacją o chorobie. Dzięki leczeniu około 90% dzieci ma lżejsze ataki padaczkowe lub ataki te w ogóle ustępują. Atak, prowadzący do utraty świadomości lub braku kontroli nad mięśniami, jest niebezpieczny. Największe niebezpieczeństwo polega na tym, że dziecko może się zranić.

Przy dużym napadzie padaczkowym należy, przed wezwaniem lekarza, udzielić choremu pierwszej pomocy. Dziecko może nagle upaść nieprzytomne. Czasami upada z krzykiem. Plecy są wtedy sztywne i wygięte, oddychanie może ustawać. Następują skurcze mięśni kończyn. Dziecko toczy z ust pianę, która może zawierać krew. Może także wystąpić mimowolne oddanie moczu. Po kilku minutach dziecko odzyskuje przytomność. Nie pamięta, co się stało. Ataki takie mogą kończyć się głębokim snem.

Zawał serca
Pojawienie się bardzo silnego, piekącego bólu za mostkiem, promieniującego do żuchwy, lewego ramienia, ręki, pleców lub brzucha, może świadczyć o zawale serca (jeśli ból nie nasila się po wysiłku lecz przy głębszym oddychaniu, to nie jest on objawem zawału). Dodatkowymi objawami mogą być: niepokój, uczucie lęku, poty. Jeśli chory ma przy sobie leki, można mu je podać - chory sam wie, jak.
Charakterystyczne dla zawału serca jest to, że mimo zastosowania leków ból nie ustępuje, lecz nasila się, pojawiają się nudności, duszność, a zdarza się, że i utrata przytomności.

Postępowanie:

• wezwij pomoc

• ułóż chorego w wygodnej pozycji - najlepiej półsiedzącej

• jeśli chory jest przytomny i ma nitroglicerynę, podaj mu ją pod język; możesz podać mu także tabletkę aspiryny

• rozepnij części garderoby krępujące szyję i klatkę piersiową

• zapewnij dostęp świeżego powietrza

• nie wpadaj w panikę - twoje zdenerwowanie udziela się choremu, który jest wystarczająco przestraszony.

Wstrząs
Obecnie uważa się, że wstrząs jest stanem załamania się przepływu krwi przez tkanki organizmu człowieka, prowadzącym do niewystarczającego odżywienia komórek i usuwania produktów przemian metabolicznych. W wyniku tego zostaje zaburzony dopływ substancji niezbędnych komórkom do prawidłowego funkcjonowania (głównie tlenu). Skutkiem są nieodwracalne zmiany w komórkach, które - w razie braku leczenia i przedłużania się wstrząsu - ulegają zniszczeniu. Im krócej trwa stan niedotlenienia i niedożywienia tkanek, tym większa szansa na wyprowadzenie poszkodowanego ze wstrząsu. Dlatego szybko udzielona pierwsza pomoc jest w przypadku wstrząsu bardzo ważna.

Przyczyną wstrząsu może być:

• ciężkie uszkodzenie ciała

• nagła utrata dużej ilości krwi (krwotok)

• ciężkie oparzenie

• ciężkie zakażenie

• ostra niewydolność mięśnia sercowego

• zatrucie.

Najczęściej wstrząs jest następstwem gwałtownego zmniejszenia się objętości krwi, osocza lub wody w organizmie człowieka, na skutek ran, oparzenia, złamań i zmiażdżenia części ciała. Często przyczyną są choroby. We wstrząsie oparzeniowym utrata osocza jest proporcjonalna do rozległości i głębokości oparzenia. Wstrząs może być spowodowany nagłą niedomogą mięśnia sercowego, najczęściej w wyniku zawału. We wstrząsie sercopochodnym następuje zastój krwi w naczyniach odległych od serca, obrzęki i przesięk do jam ciała. Ilość krwi dopływająca do ważnych dla życia narządów znacznie się zmniejsza. Dochodzi do niedotlenienia nerek, mózgu i - wtórnie - mięśnia sercowego.

Wstrząs może towarzyszyć urazom mózgu, zwłaszcza pnia mózgu, oraz rdzenia kręgowego.
Objawy wstrząsu to:

• osłabienie

• niepokój

• blada, zimna, wilgotna skóra

• zimny pot

• przyspieszone, nieregularne tętno

• przyspieszony, płytki oddech

• nudności

• wymioty

• wzmożone pragnienie

• zaburzenia świadomości

• szerokie źrenice, słabo reagujące na światło

• ochłodzenie części dystalnych kończyn

• sine wargi i koniuszek nosa.

Postępowanie ratownicze:

• Ułożenie poszkodowanego: jeżeli poszkodowany jest przytomny i nie wymiotuje, należy ułożyć go w pozycji na wznak (początkowo, przez kilkanaście sekund, z uniesieniem kończyn dolnych pod kątem prostym, jak w omdleniu) z kończynami dolnymi uniesionymi na wysokość około 30 cm. Jeżeli poszkodowany jest nieprzytomny i wymiotuje, należy ułożyć go w pozycji bocznej ustalonej, aby zapobiec zachłyśnięciu.

• Jak najszybsze eliminowanie czynników wstrząsorodnych: tamowanie krwawienia, unieruchomienie złamań i zwichnięć oraz chłodzenie skóry w przypadku oparzenia.

• Zabezpieczenie przed utratą ciepła: ponieważ wstrząsowi towarzyszy uczucie zimna i dreszcze, chorego należy okryć. Nie wolno podawać płynów, szczególnie alkoholu.

• Walka z lękiem: poszkodowany w stanie wstrząsu jest niespokojny, często przerażony, a nierozsądne podejście osoby ratującej (panika na miejscu wypadku) pogłębia jego objawy lękowe. Należy zachować spokój, nie wpadać w panikę, wszystkie czynności wykonywać sprawnie, pewnie i szybko.

• Obserwacja stanu poszkodowanego: regularnie co kilka minut należy sprawdzać tętno i ciśnienie krwi, zwracając uwagę na częstość oddychania i jego jakość. Przy wystąpieniu bezdechów lub zatrzymaniu akcji serca, należy natychmiast podjąć PPŻ.

• Transport poszkodowanego: dozwolony jest wyłącznie przewóz karetką pogotowia, pod opieką lekarza.

Odrębnego omówienia wymaga postępowanie w przypadku przygniecenia poszkodowanego dużym przedmiotem. Należy pamiętać, że nie belka czy inny przedmiot są czynnikami wstrząsorodnymi, lecz krwotok, najczęściej wewnętrzny, oraz uwolnione ze zmiażdżonych tkanek substancje chemiczne. Przyjęto zasadę, że jeśli wypadek zdarzył się na oczach ratownika lub w chwilę przed jego przybyciem, może on uwolnić poszkodowanego spod ciężkiego przedmiotu. Jeżeli natomiast wypadek zdarzył się kilka minut wcześniej, ratownik musi pozostawić poszkodowanego w sytuacji zastanej. U poszkodowanego należy się spodziewać wewnętrznych uszkodzeń. Często ciężki przedmiot, którym został przygnieciony, stanowi formę „opatrunku uciskowego”. Usunięcie go może doprowadzić do gwałtownego wewnętrznego krwotoku. Oczywistym wyjątkiem jest uwolnienie poszkodowanego wówczas, gdy pozostawienie go na miejscu wypadku grozi pewną śmiercią lub jest innym bardzo istotnym zagrożeniem.

Krwotok

Krwotok jest to wylanie się krwi z naczynia krwionośnego lub serca wskutek urazowego lub chorobowego uszkodzenia ich ściany. Nagła utrata ponad 500 ml krwi może być niebezpieczna, lecz ubytek krwi do 1 litra, jeśli jest powolny, nie stanowi bezpośredniego zagrożenia życia. Bardzo trudno jest ocenić ilość utraconej krwi. W przypadku krwotoku wewnętrznego jest to praktycznie niemożliwe. Niebezpieczne są urazy nadbrzusza, ze względu na możliwość rozerwania śledziony lub wątroby. W ocenie stanu poszkodowanego pomocne są:

• ocena tętna - każde przyspieszenie tętna, szczególnie powyżej 100/min

• ocena ciśnienia krwi - spadek ciśnienia tętniczego krwi poniżej 80 - 70 mmHg (blada skóra, szczególnie twarzy, oraz słabe, ledwo wyczuwalne tętno na tętnicy promieniowej lub, tym bardziej, jego brak)

• ocena stanu świadomości - pobudzenie ruchowe poszkodowanego, zdezorientowanie.

W przypadku uszkodzenia ciągłości skóry, czyli ran, opanowanie go jest związane z zaopatrzeniem zranionego miejsca.

Krew zaopatruje w tlen i substancje odżywcze całe ciało człowieka. Narządy najszybciej reagują na niedotlenienie, a narządem szczególnie wrażliwym na niedotlenienie jest mózg. Stąd też zmiany objętości krwi krążącej, a szczególnie nagła utrata dużej ilości krwi w krótkim czasie, szybko prowadzą do objawów wstrząsu. Tlen i dwutlenek węgla są przenoszone przez krwinki, a ściślej barwnik krwinek czerwonych - hemoglobinę.

Dzięki mechanizmom krzepnięcia drobne skaleczenia zamykają się samoistnie już po kilku minutach. Przy dużych uszkodzeniach zamknięcie naczynia skrzepliną następuje wolno lub nie następuje wcale, gdyż silny prąd krwi wypływającej z rany wypłukuje tworzące się skrzepy. Ilość utraconej krwi i szybkość jej utraty zależą głównie od wielkości uszkodzonego naczynia. Duża utrata krwi oraz wstrząs bezpośrednio zagrażają życiu. Organizm człowieka może znieść nawet dużą utratę krwi (50 - 60%), jeżeli następuje ona powoli. U dorosłej osoby utrata około 1 litra krwi stanowi już groźbę powstania wstrząsu.

Cechami zagrażającego wstrząsu są:

• przyspieszenie tętna - powyżej 100 uderzeń na minutę

• spadek ciśnienia tętniczego poniżej 80 - 70 mmHg

• pobudzenie ruchowe, niepokój

• często zaburzenia orientacji

• bladość skóry

• szum w uszach

• mroczki przed oczami

• zawroty głowy

• skłonność do omdleń przy przybieraniu pozycji pionowej

• nudności i wymioty.

Postępowanie w przypadku krwotoku
W czasie zaopatrywania ran należy pamiętać o stosowaniu rękawiczek gumowych. Jeśli krwotok z ran skóry jest lekki, krew sączy się kroplami. Krwotok ustaje zwykle samoistnie po kilku minutach, gdy skrzep powstający w miejscu krwawienia zamknie ubytek naczynia. W czasie transportu tego typu ranę należy zabezpieczyć jałowym opatrunkiem.

Silny krwotok (krew wypływa z rany ciągłym strumieniem lub tryska pulsując) należy natychmiast zatamować, stosując miejscowy ucisk rany. W przypadku bardzo silnych krwotoków z dużych ran może być konieczny (np. w celu zatrzymania wypływu krwi w pierwszej chwili po amputacji) ucisk czterema palcami dużej okolicznej tętnicy. Na kończynie górnej najczęściej jest to tętnica ramienna, a na kończynie dolnej - tętnica udowa.

Ranę należy przykryć jałowym gazikiem i przymocować go kodofixem. Na rany silnie krwawiące, oprócz gazika nakłada się elastyczną poduszeczkę, wykonaną na przykład z drugiego opatrunku osobistego, złożonej gazy lub bandaża. Całość opatrunku umocowuje się ciasno zwojami bandaża. Poduszeczka - uciskając ranę i jej okolicę - wpływa na zmniejszenie światła okolicznych naczyń, co powoduje zatrzymanie krwawienia.

Zakładając opatrunek uciskowy należy pamiętać, aby przy zaciskaniu zwojów opaski nie doprowadzić do zastoju krwi w bardziej odległej od opatrunku części kończyny. Nie wolno stosować opasek prowizorycznych (sznurka, liny, kabla elektrycznego itp.). Opaska musi być szeroka i nieco elastyczna. Zastój powstaje wówczas, gdy żyły powierzchowne zostaną zaciśnięte, a główne tętnice, głębiej położone, zachowują drożności i nadal pompują krew do tej części kończyny. Krew nie ma drogi odpływu, następuje przepełnienie naczyń i nasilenie krwotoku, zaś kończyna przybiera kolor siny. W takim wypadku należy natychmiast zdjąć opatrunek i założyć go ponownie, nieco słabiej napinając opaskę. W pojedynczych przypadkach nie można zakładać na krwawiącą ranę typowego opatrunku uciskowego. Te przypadki to:

• rana, w której utkwiły ciała obce

• otwarte złamanie

• amputacja

• krwotok z rozległej powierzchni rany.

Tamowanie silnego krwotoku na głowie, szyi i tułowiu wykonuje się podobnie jak na kończynach, stosując w pierwszej chwili mocny ucisk palcami, najlepiej przez jałowy opatrunek. Następnie zakłada się opatrunek uciskowy. Najczęściej opatrunek ten należy - do czasu przybycia pomocy - dociskać palcami.

Poszkodowanego z krwotokiem z nosa sadza się z głową lekko pochyloną ku przodowi. Po stronie krwawienia należy ucisnąć lekko skrzydełko nosa, na nasadę nosa i kark można przyłożyć zimny kompres. Poszkodowany nie powinien łykać krwi. Jeśli krwotok lub inne obrażenia ciała powodują objawy przedwstrząsowe - i wyłącznie wtedy - poszkodowanego należy położyć. Zalecane jest ułożenie na brzuchu lub na boku, aby krew swobodnie wyciekała przez nozdrza. Zaciągnięcie krwi do płuc grozi zachłyśnięciem, a połykanie - wymiotami, które mogą być przyczyną dodatkowych powikłań. Nie należy wkładać do nosa gazy ani innych środków opatrunkowych. Krwotok z nosa zwykle nie jest groźny. Zdarza się po silnym uderzeniu w nos, na skutek mocnego kichnięcia lub manipulowania w nosie.

Krwotok wewnętrzny jest trudny do rozpoznania. Nie widząc na zewnątrz ciała krwi, rozpoznanie można oprzeć jedynie na objawach pośrednich, sugerujących krwawienie. Należy zwrócić uwagę na uwypuklenie się nasiąkających krwią tkanek w przypadku urazu kończyn, na objawy wstrząsu na tułowiu, a w przypadku urazu głowy - na stan świadomości poszkodowanego.

Postępowanie w przypadku amputacji
Na ranę należy założyć uciskowy, jałowy opatrunek i unieść część ciała, której fragment został amputowany. Często, na skutek odruchowego obkurczenia się tętnic, krwawienie jest nieduże i można je zatrzymać tą metodą. W razie niepowodzenia, należy założyć opaskę uciskową.

W wielu przypadkach możliwe jest przyszycie odciętej części ciała i jej pełna lub częściowa rehabilitacja. Dlatego zawsze należy odszukać amputowany fragment tkanki i przekazać go lekarzowi. Amputat, nawet zanieczyszczony, owija się jałową gazą i - bez wykonywania żadnych dodatkowych zabiegów - wkłada do woreczka foliowego. Torebkę tę należy umieścić w drugiej torbie, wypełnionej wodą z lodem. Mieszanina wody z lodem zapewnia schłodzenie tkanek, co powoduje zwolnienie w nich procesów przemiany materii i zmniejszenie zapotrzebowania na tlen. Przedłuża się w ten sposób czas, w którym przyszycie ma szansę powodzenia. Jeśli nie ma możliwości oziębienia tkanki, amputowaną część owija się w jałowy gazik i tak przechowuje do czasu przyjazdu pogotowia.

Rany

Rana jest przerwaniem ciągłości skóry na skutek działania zewnętrznego czynnika fizycznego lub chemicznego.
Przez uszkodzoną skórę najczęściej wnikają do krwiobiegu zarazki wywołujące tężec, wściekliznę i zgorzel gazową.

Ogólne zasady postępowania
Istnieją ogólne zasady postępowanie przy zaopatrywaniu ran, bez względu na ich rodzaj. Obejmują one:

• zapewnienie własnego bezpieczeństwa (rękawiczki)

• natychmiastowe prowizoryczne zaopatrzenie (np. gazą, którą poszkodowany może trzymać sam)

• czyszczenie rany (zasadniczo obowiązuje zakaz czyszczenia ran, lecz rozsądek nakazuje czasem przynajmniej opłukanie wodą lub wodą utlenioną rany zabrudzonej powierzchownie ziemią, drobnymi ciałami obcymi czy, tym bardziej, substancjami trującymi; do czyszczenia ran należy używać wody wodociągowej, woda ze studni do tego celu się nie nadaje; dotyczy również ran oparzeniowych, powstałych w wyniku działania substancji chemicznych; wyjątek stanowią rany zabrudzone wapnem niegaszonym, które należy najpierw oczyścić mechanicznie)

• odsłonięcie okolicy rany w taki sposób, żeby w późniejszym postępowaniu nie było to już konieczne

• ocenę stanu ogólnego, w tym krążenia (w przypadku ran silnie krwawiących zachodzi zawsze podejrzenie pogorszenia się stanu ogólnego poszkodowanego - należy więc zbadać go tak, jak w przypadku szybkiej oceny wstępnej)

• ocenę rany (rodzaj rany, jakość krwawienia z rany, ukrwienie części dalszej kończyny; jeśli krwawienie jest bardzo duże lub występuje ucisk odłamków kostnych na naczynia, w dalszej części kończyny nie wyczuwa się tętna; najczęściej jednak obwodowa część kończyny jest sina i ochłodzona)

• założenie opatrunku odpowiedniego do rodzaju rany

• ucisk bezpośredni miejsca krwawienia opatrunkiem i kontrola ukrwienia części dalszych kończyny

• uniesienie kończyny (często samo uniesienie zranionej ręki wysoko nad głowę zatrzymuje krwotok)

• unieruchomienie okolicy rany (ma na celu ograniczenie do minimum dolegliwości bólowych związanych z napinaniem uszkodzonej skóry lub mięśni czy przemieszczaniem się odłamków kostnych)

• przygotowanie do transportu (w tym także czynności związane z zaopatrywaniem rany)

• precyzyjne określenie czasu założenia opatrunku uciskowego, a zwłaszcza opaski uciskowej: na skórze, plastrze lub kartce przyczepionej do ubrania poszkodowanego należy napisać dokładną godzinę założenia opaski lub opatrunku uciskowego

• stałą kontrolę stanu poszkodowanego: przytomności, oddychania i krążenia (nie wolno karmić i poić poszkodowanego)

• postępowanie przeciwwstrząsowe (częściowo zastosowane już wcześniej - unieruchomienie okolicy zranionej i założenie opatrunku ochraniającego; w tej części postępowania należy zadbać o postępowanie ogólne: komfort psychiczny poszkodowanego, ułożenie i okrycie go)

• kontrolę rany przez lekarza.

W przypadku nabicia się poszkodowanego na przedmiot, zwłaszcza gdy poszkodowany „wisi” na nim, nie wolno uwalniać go, a jedynie podtrzymywać w taki sposób, aby ostry najczęściej przedmiot nie powodował dalszych uszkodzeń. Jest to typowe postępowanie w przypadku ran z ciałem obcym. Uwolnienie poszkodowanego może doprowadzić do natychmiastowego śmiertelnego krwotoku.

Zatrucia

Liczba substancji toksycznych, z którymi może się spotkać osoba zatrudniona w przemyśle, jest bardzo duża. Ich rodzaj zależy od gałęzi przemysłu, stosowanej technologii i substratów. Substancje te różnią się między sobą wieloma właściwościami, w tym, co jest szczególnie istotne, mechanizmami działania na organizm człowieka. Łączne omówienie skutków działania i sposobu postępowania w przypadku zatrucia lub skażenia jest, z wymienionych powodów, niemożliwe.

W ostatnich latach najczęstszą przyczyną zatruć są leki, na drugim miejscu - alkohole (głównie etanol), następnie: pestycydy, gazy (głównie tlenek węgla), środki narkotyczne i halucynogenne, rozpuszczalniki organiczne, substancje żrące, glikole, metale i ich związki oraz grzyby. Zatrucia lekami i środkami narkotycznymi oraz halucynogennymi najczęściej są skutkiem ich nadużycia przypadkowego lub w celach samobójczych, rzadko występują jako skutek narażenia zawodowego. Pozostałe grupy zostały omówione na przykładzie kilku związków.


Mechanizmy działania substancji niebezpiecznych
Osoby narażone na działanie substancji chemicznych, stosowanych w przemyśle lub rolnictwie, należą do dwóch grup. Grupa pierwsza to pracownicy stykający się z tymi środkami w czasie ich produkcji, przygotowania do użycia, magazynowania lub stosowania. Grupa druga to ci, którzy wchodzą w kontakt z tymi środkami przypadkowo, w wyniku ich niewłaściwego przechowywania lub wskutek spożywania skażonych pokarmów. Znajomość podstawowych zagrożeń, związanych z narażeniem na substancje chemiczne stosowane w przemyśle lub rolnictwie, oraz zasad postępowania z tymi substancjami jest podstawą skutecznych działań profilaktycznych podejmowanych w celu zmniejszenia liczby zatruć.
Zatrucia są wynikiem wchłonięcia do organizmu substancji chemicznych, które mogą między innymi zaburzać procesy metaboliczne. Substancje chemiczne przedostają się do organizmu przez drogi oddechowe, układ pokarmowy lub skórę. Objawy działania toksycznego substancji pojawiają się najszybciej w przypadku dostania się substancji do organizmu przez drogi oddechowe, co jest spowodowane pominięciem wątroby - głównego narządu przemian metabolicznych (biotransformacji). Objawy zatrucia po przyjęciu substancji doustnie występują w różnym czasie: od 30 minut do kilku godzin od połknięcia, a po wchłonięciu przez skórę - po kilku lub kilkunastu godzinach.

Ustalenie, czy poszkodowany jest pod wpływem działania toksycznego substancji chemicznych nie jest łatwe.
Zagrożenie dla życia i zdrowia w ostrych zatruciach zależy od:

• sposobu działania substancji chemicznej

• dawki lub stężenia w powietrzu środowiska pracy

• czasu trwania narażenia

• drogi wchłonięcia substancji do organizmu.

Szansa uratowania życia i zdrowia osoby poszkodowanej zależy w dużym stopniu od jakości i szybkości udzielenia pierwszej pomocy, a więc od:

• wiedzy o sposobie działania substancji chemicznej

• umiejętności prawidłowego zachowania się poszkodowanego i osób z jego otoczenia w chwili wypadku

• umiejętności udzielenia pierwszej pomocy

• zapewnienia fachowej pomocy lekarskiej

Do oceny skutków ostrego działania toksycznego substancji chemicznej oraz ustalenia zasad postępowania przy udzielaniu pierwszej pomocy najbardziej przydatna jest znajomość mechanizmu działania danej substancji.

Działanie narkotyczne - charakterystyczne są zaburzenia pracy mózgu. Pobudzenie (euforia, niepokój itd.) występuje na ogół po narażeniu na działanie substancji o stężeniu zbliżonym do wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego (NDSCh). Natomiast w przypadku bardzo dużych stężeń, bliskich stężeniom śmiertelnym, może wystąpić zahamowanie czynności mózgu, którego skutkiem jest porażenie ośrodków ważnych dla życia: oddychania (z zaburzeniami i zatrzymaniem oddychania) oraz krążenia (z zaburzeniami akcji serca, spadkiem ciśnienia tętniczego krwi, zapaścią, zatrzymaniem akcji serca). Oba te mechanizmy prowadzą do zejścia śmiertelnego.

Działanie duszące - odczucie utrudnionego oddychania wynika z braku tlenu, spowodowanego niedrożnością dróg oddechowych, zaburzeniami czynności płuc, zaburzeniami w transporcie tlenu przez hemoglobinę lub zaburzeniami oddychania tkankowego. Niedrożność dróg oddechowych może być następstwem obrzęku krtani lub skurczu oskrzeli wskutek działania substancji silnie drażniących lub uczulających, a także niedrożności oskrzeli, spowodowanej zachłyśnięciem się płynem z jamy ustnej, gardła i żołądka (np. w czasie wymiotów). Zaburzenia czynności tkanki płucnej, tj. oskrzelików i pęcherzyków płucnych, prowadzą do obrzęku płuc.

Działanie żrące - oparzenie chemiczne jest najczęściej wywołane działaniem:

• zasad, powodujących martwicę rozpływną tkanek narażonych na bezpośredni kontakt z tymi związkami, tj. skóry, błon śluzowych jamy nosowo-gardłowej, przełyku, żołądka oraz oczu. Szczególnie niebezpieczna jest głęboka penetracja zasady i uszkodzenie sąsiadujących tkanek i narządów (np. zniszczenie przełyku powoduje penetrację do śródpiersia, przebicie ściany żołądka - penetrację do jamy otrzewnej, a uszkodzenie rogówki prowadzi do zniszczenia całej gałki ocznej)

• kwasów, powodujących martwicę koagulacyjną, tj. oparzenia chemiczne ograniczone do powierzchownych warstw tkanek, narażonych na bezpośredni kontakt z kwasami. Od rozległości oparzenia skóry i stopnia uszkodzenia zależy zagrożenie życia. Lokalizacja zmian bliznowatych, powstałych po wyleczeniu oparzeń, może być przyczyną trwałych uszkodzeń (ograniczenia ruchomości w obrębie kończyn, niedomykalności powiek po oparzeniu skóry twarzy, zwężenia przełyku po zatruciu drogą pokarmową) i powodować konieczność operacji chirurgicznych.

Działanie drażniące - w następstwie bezpośredniej styczności substancji chemicznych z oczami mogą wystąpić skutki zdrowotne o zróżnicowanym nasileniu. Mogą to być skutki o charakterze przejściowego, umiarkowanego, nieprzyjemnego odczucia (szczypanie, łzawienie) do nawet trwałego uszkodzenia oczu. Wielkość i nasilenie uszkodzenia zależy od ilości substancji, na którą zostały narażone oczy, oraz od tego, czy pierwsza pomoc zostanie udzielona natychmiast. Substancje, które działają drażniąco na oczy, to m.in. kwasy, zasady i rozpuszczalniki.

Podczas bezpośredniego kontaktu ze skórą niektóre substancje chemiczne mogą niszczyć jej warstwę ochronną, powodować wysuszenie, chropowatość i owrzodzenie. Stan taki określa się jako wyprysk z podrażnienia lub wyprysk toksyczny. Substancje, które powodują tę postać zmian chorobowych na skórze, na ogół nazywa się substancjami pierwotnie drażniącymi. Najważniejsze substancje pierwotnie drażniące to zasady, kwasy, rozpuszczalniki organiczne, mydła i środki piorące.

Następstwem działania drażniącego gazów, pyłów lub par substancji chemicznych są zmiany zapalne w drogach oddechowych. Odczyny te obejmują różne odcinki dróg oddechowych i mogą występować z różną intensywnością. Gazy i pary takich substancji, jak fluorowodór, chlorowodór, amoniak, formaldehyd, kwas octowy wywołują przede wszystkim zmiany w górnych drogach oddechowych - w nosie, jamie nosowo-gardzielowej i krtani. Takie substancje, jak chlor, ditlenek siarki, trichlorek arsenu, trichlorek fosforu wywołują zmiany w górnych drogach oddechowych i oskrzelach. Pod wpływem działania drażniącego substancji chemicznych dochodzi do kaszlu i kichania. Przy dużych stężeniach substancji może dojść do odruchowego skurczu nagłośni i oskrzeli. Fosgen czy tlenki azotu wywołują zmiany bezpośrednio w tkance płucnej, mogące być przyczyną obrzęku płuc i pojawienia się wysięku w pęcherzykach płucnych. Wysięk może się pojawić bezpośrednio po narażeniu lub po upływie kilku godzin, tj. po okresie utajenia. Objawy kliniczne zatrucia to kaszel, sinica (objaw niedotlenienia) oraz odkrztuszanie dużych ilości śluzu.

Substancje działające drażniąco na układ oddechowy uszkadzają również mechanizmy obronne tego układu, co prowadzi do obniżenia odporności i zwiększa podatność na infekcje, astmę i rozedmę płuc.

Skutki działania substancji drażniących układ oddechowy zależą od wielu czynników, m.in. stężenia substancji, czasu trwania ekspozycji, wrażliwości osobniczej. Ważnym czynnikiem jest również sposób oddychania: przez usta lub przez nos. U osób narażonych przez dłuższy czas na substancje drażniące można zaobserwować pojawienie się tolerancji na ich działanie. Jest to istotny problem w sytuacji, gdy zmysłem węchu nie stwierdza się obecności substancji drażniących na stanowisku pracy.

Skutkiem działania toksycznego substancji mogą być także zmiany w narządach i układach: w wątrobie, nerkach, układzie nerwowym, płucach, układzie krwiotwórczym. Zmiany te mogą ujawnić się z opóźnieniem w stosunku do działania narkotycznego, duszącego czy żrącego. Objawy występują po kilku lub kilkunastu godzinach, a niekiedy po kilku lub kilkunastu dniach.


Zasady postępowania z substancjami niebezpiecznymi
Przechowywanie substancji i preparatów niebezpiecznych

• Środki niebezpieczne dla zdrowia muszą być przechowywane w dobrze opisanych pojemnikach, zaopatrzonych w bezpieczne zamknięcia, najlepiej pod kluczem.

• Substancje niebezpieczne nie mogą być przechowywane w pobliżu artykułów spożywczych czy pasz. Znaki ostrzegawcze na tego rodzaju preparatach muszą być zrozumiałe nawet dla osób nieumiejących czytać.

• Puste opakowania należy usuwać jako odpady niebezpieczne; zużyte opakowania przyjmują autoryzowane firmy utylizacji odpadów.

• Używanie opakowań po artykułach żywnościowych, np. butelek po napojach, do przechowywania środków toksycznych jest szczególnie niebezpieczne.

Zatrucia grzybami
Na temat zatruć grzybami napisano już wiele - od pozycji popularnonaukowych poczynając, na wysoce specjalistycznych kończąc. Okazuje się jednak, że informacji, a także ostrzeżeń przed spożywaniem nieznanych grzybów, jest ciągle za mało lub nie docierają one do wszystkich. Każdego roku bowiem odnotowuje się zatrucia śmiertelne.

Trucizny zawarte w grzybach należą do najsilniej działających w przyrodzie. Są oporne na obróbkę kulinarną (nawet długotrwałe gotowanie), suszenie i zamrażanie, a także na działanie soków trawiennych. Śmiertelne zatrucie osoby dorosłej może nastąpić po zjedzeniu jednego, średniej wielkości owocnika trującego grzyba, śmiertelne zatrucie dziecka - po zjedzeniu połowy owocnika.
Do najbardziej trujących grzybów należą muchomory: sromotnikowy, jadowity, wiosenny i plamisty. Najniebezpieczniejszy z nich jest muchomor sromotnikowy, pospolicie zwany sromotnikiem. Często jest on mylony z grzybami jadalnymi (gąską zieloną, kanią).

Po upływie około 8 godzin od zjedzenia grzybów trujących pojawiają się pierwsze objawy zatrucia: nudności, gwałtownie narastające wymioty, bóle brzucha, biegunka, poczucie ciężkiej choroby. Dolegliwości takie, prowadzące do odwodnienia organizmu i zaburzeń pracy wielu narządów, utrzymują się od 1 do 3 dni. Po okresie pozornej poprawy pojawia się zażółcenie skóry (żółtaczka) i stolce z domieszką krwi. Na skutek ostrego uszkodzenia wątroby dochodzi do śpiączki i zgonu.

Profilaktyka zatruć grzybami to przede wszystkim zbieranie i jedzenie znanych sobie grzybów. Bezwzględnie nie powinno się podawać grzybów dzieciom oraz osobom starszym i chorym, gdyż są one produktami bardzo ciężko strawnymi. Pierwsza pomoc w zatruciu grzybami polega na oczyszczeniu przewodu pokarmowego z resztek potrawy przez sprowokowanie wymiotów (można podawać ciepłą, osoloną wodę) i podanie 10 - 20 tabletek węgla. Wymiociny należy zabezpieczyć do badania mikroskopowego, które pozwali zidentyfikować zarodniki grzybów. Konieczne jest natychmiastowe wezwanie lekarza, a najlepiej pogotowia ratunkowego.

Jeżeli nawet wyleczenie zatrucia grzybami w specjalistycznym ośrodku toksykologicznym okaże się możliwe, to nie mija ono bez trwałego uszkodzenia wątroby i nerek albo zmian w układzie nerwowym. Na trucizny zawarte w grzybach nie ma dotąd swoistych odtrutek.


Ciało obce w ranie
Jako zasadę pierwszej pomocy przyjęto nieusuwanie z rany ciał obcych, szczególnie głęboko wbitych czy wklinowanych. Ciało obce w ranie zwykle zatrzymuje krwawienie, zaś nieumiejętna próba usunięcia go może doprowadzić do dalszego uszkodzenia tkanek. Często zdarza się, że po usunięciu ciała obcego otwierają się uciśnięte dotychczas naczynia krwionośne, co może spowodować masywne krwawienie. Ratownik powinien ostrożnie nakrywać jałową gazą ranę wraz z ciałem obcym, nie poruszając go i nie zmieniając jego pozycji.


Ciało obce w oku
Gałki oczne od przodu są przykryte powiekami. Chronią one oko przed czynnikami zewnętrznymi i wysychaniem oraz, ze względu na bakteriobójcze właściwości łez, zapobiegają zakażeniom gałki ocznej. Od wewnątrz powierzchnia powiek jest wyścielona spojówką. Ciała obce wpadające do oka to zwykle kurz, drobne owady, rzęsy, ale także odpryski metalu i szkła czy drzazgi, które mogą wbić się w spojówkę lub, co gorsza, w rogówkę. Ciało obce w oku wywołuje ból, pieczenie i świąd, a potem, w związku z podrażnieniem spojówek, ich łzawienie, zaczerwienienie i obrzęk, czasem także zaburzenie widzenia.

Po stwierdzeniu wniknięcia ciała obcego do oka można podjąć próbę mechanicznego usunięcia go. Jest to możliwe tylko wówczas, gdy ciało obce (pył, drobiny kurzu i pyłu węglowego, drobne owady) spoczywa luźno w worku spojówkowym i można wypłukać je czystą wodą. Ciała obce wbite w rogówkę czy spojówkę są trudne do usunięcia - wymagana jest wtedy pomoc okulisty. Poszkodowanemu należy zasłonić obydwie gałki oczne, skłonić go do patrzenia przed siebie i nieruszania gałkami ocznymi, i tak transportować do lekarza. Takie ciała obce, jak pył (najczęściej jest to jakiś związek chemiczny) należy bezwzględnie wypłukać, nawet bieżącą wodą z kranu. Wypłukiwanie pyłu z oka powinno trwać co najmniej 15 minut. W razie wniknięcia do oka wapna (szczególnie niegaszonego) należy najpierw usunąć na sucho widoczne okruchy. Zapobiega to poparzeniu, gdyż podczas gaszenia wapna (reakcja ta ma miejsce podczas płukania oka) wydzielają się duże ilości ciepła. Bardzo dokładne usunięcie okruchów zapobiega późniejszym powikłaniom, a często ślepocie.

Dobrze jest, bez względu na efekt udzielonej pierwszej pomocy, przemyć oko 3-procentowym roztworem kwasu bornego lub wodą destylowaną i zabezpieczyć jałowym opatrunkiem, po czym natychmiast skierować poszkodowanego do lekarza okulisty.

Osobnym problemem jest tzw. „porażenie łukiem elektrycznym”, albo inaczej - skutek działania światła o wielkiej intensywności na oko ludzkie. Zjawisko to występuje podczas spawania. Nieprawidłowe lub niedbałe korzystanie z maski ochronnej w czasie spawania, a przez to eksponowanie oczu na działanie światła, często powoduje powstanie zespołu takich dolegliwości, jak zaburzenia widzenia, bóle zagałkowe i światłowstręt, spowodowanych złuszczeniem się nabłonka rogówki i obrzękiem siatkówki. W tych przypadkach należy uspokoić poszkodowanego, położyć zimne okłady na obie gałki oczne i przewieźć go do lekarza.

Oparzenie

Oparzenie jest uszkodzeniem skóry i leżących pod nią tkanek, które może mieć wpływ na cały organizm człowieka. Ze względu na czynnik parzący, oparzenia dzieli się na termiczne i chemiczne. Rozmiar uszkodzeń w przypadku oparzeń termicznych skóry i głębszych tkanek zależy od temperatury działającego czynnika, jego rodzaju i czasu działania.

Bezpośrednio po ustaniu działania czynnika parzącego temperatura powierzchni ciała szybko obniża się do temperatury otoczenia. Temperatura wewnątrz oparzonej skóry i pod nią jest jeszcze przez dłuższy czas podwyższona, ponieważ skóra jest złym przewodnikiem ciepła, a tkanki podskórne mają dużą pojemność cieplną. Jeżeli temperatura przekracza 43^oC, to działa w dalszym ciągu, uszkadzając komórki ciała. Należy więc jak najszybciej przerwać stan przegrzania tkanek i odprowadzić ciepło. W tym celu oziębia się miejsca poparzone, polewając je wodą o temperaturze około 20^oC przez 20 - 30 minut.

Postępowanie w przypadku oparzenia termicznego:

• odcięcie od czynnika parzącego (zrzucenie ubrania, a gdy okaże się to niemożliwe - jego gaszenie)

• gdy rozebranie poszkodowanego jest niemożliwe, zanurzenie go w wodzie, polanie wodą itd.

• ochładzanie przez 20 - 30 minut lub dłużej

• założenie jałowego (lub czystego) suchego opatrunku

• przy oparzeniach rozległych - rozebranie poszkodowanego i okrycie jałowym prześcieradłem

• zapewnienie pomocy medycznej

• leczenie szpitalne oparzeń głębokich oraz wszystkich oparzeń twarzy, stóp i okolicy krocza.

W przypadku oparzenia chemicznego wszystkie części garderoby splamione środkami chemicznymi, czyli ubranie, bieliznę, buty i skarpety, należy natychmiast zdjąć z ciała poszkodowanego. Rozebranie poszkodowanego jest bardzo ważne, gdyż środek chemiczny zazwyczaj szybko penetruje całe ubranie. Następnie należy jak najszybciej zmyć środek chemiczny z ciała. Źródłem niebezpieczeństwa w przypadku oparzenia chemicznego jest bowiem działanie toksyczne środków chemicznych. Oparzenia tego typu wymagają fachowego leczenia (co najmniej w ośrodku zdrowia).

Odmrożenie

Odmrożenie jest uszkodzeniem skóry, powstającym w wyniku działania na nią niskiej temperatury. Ciężkość i rozległość uszkodzenia skóry zależą od temperatury otoczenia oraz czasu, w jakim skóra była poddana działaniu niskiej temperatury. Wiatr i duża wilgotność powietrza nasilają skutki działania mrozu. Zmiany w naczyniach krwionośnych, spowodowane spożyciem dużej ilości alkoholu, powodują u poszkodowanych ciężkie odmrożenia, często przyczyniając się do nadmiernego wychłodzenia ciała i - w wyniku tego - śmierci. Miejsca szczególnie narażone na odmrożenie to: nos, uszy, policzki oraz palce rąk i stóp.

Ciężkość odmrożenia, podobnie oparzenia, określa się w stopniach. Odmrożenie I stopnia charakteryzuje się przejściowymi zaburzeniami w krążeniu krwi w skórze, bólem, często silnym, bladością lub sinoczerwonym zabarwieniem skóry, obrzękiem, pieczeniem i świądem skóry. II stopień odmrożenia to pojawiające się na skórze pęcherze z płynem surowiczym, III stopień - martwica powierzchowna skóry, IV stopień - martwica głęboka, której ulegają np. palce, uszy lub nos. W takim przypadku może dojść do samoistnej amputacji odmrożonej części ciała.

Skutkiem odmrożenia części ciała jest najczęściej przechłodzenie całego organizmu. Dlatego w czasie ratowania poszkodowanego konieczne jest przemieszczenie go do ciepłego (nie gorącego) pomieszczenia. Należy zdjąć z poszkodowanego mokre, zimne ubranie, a z jego palców ściągnąć biżuterię. Jeśli odmrożeniu uległy palce, trzeba zanurzyć je w letniej wodzie, początkowo o temperaturze 30 oC, a następnie 36 oC. Na odmrożone policzki, nos czy uszy nakłada się (nie gorące), czyste opatrunki. Jeśli na skórze są widoczne pęcherze lub sinoczerwone albo blade plamy, należy zastosować suche, czyste opatrunki, najlepiej z wyjałowionej gazy. Ze względu na ogólne wychłodzenie ciała, poszkodowanemu podaje się ciepłe (nie gorące) napoje. Po ociepleniu odmrożonych części ciała, należy jeśli to możliwe ułożyć je nieco wyżej i okryć. Jeśli poszkodowany jest przytomny i dobrze się czuje, a do dyspozycji jest ogrzewany samochód, można odtransportować go do lekarza, jeśli nie - należy wezwać pogotowie ratunkowe.

W każdym przypadku odmrożenia stan poszkodowanego powinien ocenić lekarz. Przy odmrożeniach powyżej II stopnia poszkodowanemu podaje się surowicę przeciwtężcową. Nie wolno przekłuwać pęcherzy, masować i nacierać czymkolwiek odmrożonych okolic skóry oraz gwałtownie rozgrzewać odmrożonych części ciała, gdyż skóra w okolicy odmrożenia jest bardzo delikatna. Nie wolno także podawać poszkodowanemu alkoholu.

Jeśli na skutek przebywania na mrozie skóra zaczyna być zaczerwieniona i w miejscach zaczerwienionych staje się bolesna, można spodziewać się odmrożenia. Należy wtedy udać się do ciepłego pomieszczenia i delikatnie ogrzać miejsca przechłodzone. Natomiast bladość skóry i ustąpienie bólu świadczą już o jej odmrożeniu.

Porażenie prądem elektrycznym

Porażenie prądem elektrycznym jest bardzo niebezpieczne. Kontakt ze źródłem prądu elektrycznego może spowodować oparzenie skóry, utratę przytomności, zatrzymanie pracy serca, a nawet śmierć. Zazwyczaj krótkotrwała ekspozycja na prąd elektryczny o napięciu do 1 kV nie jest niebezpieczna dla życia; przedłużająca się ekspozycja może stać się przyczyną zgonu. Bardzo istotne w przypadku porażenia prądem elektrycznym jest natychmiastowe uwolnienie porażonego spod jego działania. Pamiętać przy tym należy, że osoba porażona prądem jest dla ratownika równie niebezpieczna jak samo źródło prądu.

Szansa ratunku poszkodowanego szybko spada w miarę upływu czasu. W pierwszej minucie po porażeniu istnieje 98% szans uratowania życia, po 3 minutach - 40%, po 5 minutach - 25%, a po 8 minutach - już tylko 5%.

W celu uwolnienia porażonego spod działania prądu elektrycznego o napięciu do 1 kV należy:

• wyłączyć napięcie właściwego obwodu elektrycznego

• otworzyć właściwe łączniki, lub:

• wyjąć bezpieczniki z obwodu zasilania

• przeciąć lub zerwać przewody od strony zasilania odpowiednimi narzędziami

• zewrzeć przewody od strony zasilania

• wyjmować bezpieczniki mocy uchwytami przeznaczonych do tego celu.

Gdy żadne z przedstawionych rozwiązań nie jest możliwe, należy:

• odciągnąć porażonego od urządzenia pod napięciem odpowiednimi narzędziami lub dostępnymi przedmiotami z suchego drewna albo z tworzywa sztucznego.

• zabezpieczyć porażonego przed upadkiem, gdy wyłączenie napięcia może spowodować taki upadek.

W celu uwolnienia porażonego spod działania prądu elektrycznego o napięciu przekraczającym 1 kV należy:

• wyłączyć napięcie właściwego obwodu elektrycznego

• odciągnąć porażonego od urządzenia pod napięciem odpowiednimi narzędziami, przy czym należy posługiwać się sprzętem ochronnym i nie dotykać bezpośrednio porażonego

• upewnić się, czy napięcie jest wyłączone, posługując się wskaźnikiem napięcia.

Oparzenia skóry nie są najczęściej rozległe i ograniczają się do miejsc kontaktu z prądem. Zaopatruje się je w sposób typowy dla oparzeń, natomiast rany innego rodzaju - w sposób odpowiedni do ich charakteru. Jeśli dojdzie do omdlenia (utraty przytomności), a oddychanie i tętno są zachowane, należy unieść na kilkanaście sekund kończyny dolne i górne poszkodowanego, a w przypadku powikłań lub braku oddychania i tętna - postępować w sposób opisany w rozdziale o podstawowych sposobach podtrzymywania czynności życiowych (PPŻ).

Złamania kości i uszkodzenia stawów

Złamania kości
Złamanie kości jest to całkowite lub częściowe przerwanie jej ciągłości po urazie przekraczającym granicę elastyczności tkanki. Odłamki złamanej kości mogą ulec przemieszczeniu. Jeśli dochodzi do przerwania ciągłości skóry nad złamaniem, a w ranie widoczne są odłamki kości, mamy do czynienia ze złamaniem otwartym.

Rozpoznanie złamania:

• obecność fragmentów kostnych lub końców złamanej kości w ranie

• nieprawidłowe ustawienie kości (np. nienaturalne ustawienie stopy w wypadku złamania podudzia)

• nieprawidłowa ruchomość w miejscu złamania, której może towarzyszyć tarcie o siebie odłamów kostnych.

Dla ratownika stwierdzenie choćby jednego objawu złamania jest sygnałem do udzielenia takiej pomocy, tak jak przy pewnym złamaniu. Należy przy tym cały czas pamiętać, że każdym nieostrożnym ruchem czy złym ujęciem kończyny można wywołać ból lub dodatkowe uszkodzenie naczyń, nerwów i skóry.

Powikłania

• Wstrząs. Każde złamanie może być przyczyną wstrząsu. W każdym przypadku złamania kości zostają również uszkodzone naczynia krwionośne. Wylew krwawy ogranicza się zwykle do okolicy złamania. Jeżeli odłamki kostne uszkodzą przebiegające w pobliżu duże naczynie krwionośne, to wylew krwi do tkanek jest duży i utrata krwi może sięgać, np. w złamaniu kości udowej, nawet kilku litrów. Prowadzi to do wstrząsu.

• Dodatkowe uszkodzenie tkanek, spowodowane samym urazem lub ostrymi krawędziami złamanych kości. Oprócz naczyń uszkodzeniu ulegają też nerwy i mięśnie, co objawia się zaburzeniami czucia i porażeniami.

• Zatory tłuszczowe. Są rzadkim typem powikłań w złamaniach kości długich. Przyczyną zatoru tłuszczowego jest przedostanie się drobnych fragmentów tkanki tłuszczowej lub szpiku żółtego do światła uszkodzonych naczyń krwionośnych. Zator powoduje zaburzenie w ukrwieniu narządów, a fakt, że drobne naczynia krwionośne mózgu, płuc lub serca ulegają najczęściej zaczopowaniu wyjaśnia, jak groźne mogą być jego następstwa (zawał serca, mózgu, płuc).

• Zakażenie. Zakażenie skóry i tkanek głębiej położonych następuje najczęściej przy złamaniu otwartym: otwarta rana to wrota, przez które wnikają drobnoustroje chorobotwórcze. Zakażenie może objąć tylko skórę, ale zdarza się, że obejmuje również wszystkie tkanki miękkie oraz kość. Powikłane zakażeniem złamanie goi się trudno, często z pozostawieniem ubytków tkankowych.

Ogólne zasady udzielania pomocy w złamaniach

• Nie wolno wykonywać żadnych ruchów i naginań w miejscu domniemanego lub pewnego złamania. Grozi to dodatkowym uszkodzeniem okolicznych tkanek oraz samej kości.

• Ranę w miejscu urazu należy nakryć jałowym opatrunkiem, najlepiej jałową gazą.

• Poszkodowanego należy ułożyć w bezpiecznej pozycji, a miejsce złamania unieruchomić odpowiednio do okolicy urazu.

• Nie należy nastawiać złamań i zwichnięć, a jedynie je unieruchamiać.

• Przy złamaniach należy unieruchamiać dwa sąsiednie stawy.

• Dalszą część kończyny należy „dopasowć” do bliższej części.

• Kończyny górne unieruchamia się do tułowia, a dolne - jedna do drugiej.

• Należy walczyć z rozwijającym się wstrząsem, układając poszkodowanego w pozycji przeciwwstrząsowej i uważając przy tym, aby nie poruszać uszkodzoną kością.

• Nie wolno stosować ułożenia przeciwwstrząsowego przy złamaniach czaszki, miednicy i kręgosłupa.

• Nie należy podawać poszkodowanemu płynów i jedzenia. Spowoduje to utrudnienie przy ewentualnym znieczulaniu ogólnym, koniecznym do nastawienia kości.

• Nigdy nie wolno poruszać okolicy urazu w celu potwierdzenia rozpoznania złamania. Powiększa to rozmiary uszkodzenia tkanek.

• W każdym przypadku złamania należy wezwać pogotowie.

Sposoby unieruchamiania
Ze względu na sposób unieruchamiania, złamania można podzielić na:

• unieruchamiane za pomocą obłożenia sztywnymi przedmiotami

• unieruchamiane odpowiednim ułożeniem

• unieruchamiane chustami trójkątnymi.

Ponieważ do każdego przypadku złamania zostanie wezwana pomoc z zewnątrz, nie ma potrzeby stosowania wyrafinowanych technik unieruchamiania złamania - lekarz sam, na miejscu wypadku, unieruchomi złamanie na czas transportu. W wyjątkowych sytuacjach: kiedy poszkodowanego nie można przetransportować karetką, bo wypadek miał miejsce w terenie, poszkodowany musi być ewakuowany lub zachodzi konieczność działania przeciwwstrząsowego, dopuszczalne jest wykonanie unieruchomienia transportowego przez ratownika udzielającego pierwszej pomocy.

Należy pamiętać, że złe unieruchomienie może spowodować więcej szkody niż samo złamanie.


Złamania unieruchamiane obłożeniem sztywnymi przedmiotami

Do tego typu unieruchomienia można użyć np. zrolowanych koców, poduszki czy części garderoby, które dopasują się do kształtu kończyny. Dodatkowo, po bokach kończyny można ustawić ciężkie przedmioty, które uniemożliwią ruchy. W ten sposób zabezpiecza się złamania kości udowej czy kości podudzia. Pozycji kończyny najczęściej się nie zmienia. Należy unikać zbędnych manipulacji przy wykonywaniu obłożenia.
Obłożenie sztywnymi przedmiotami stosuje się w przypadku złamania kości udowej i kości podudzia oraz złamania w obrębie stawu skokowego. Złamania te powstają najczęściej w wyniku bezpośredniego urazu (uderzenia, zgięcia, skręcenia, nacisku, skoku na nogi). Zwykle towarzyszy im krwotok, który może wywołać wstrząs.
Typowe objawy złamań w obrębie kończyny dolnej to:

• ból

• obrzęk

• skrócenie złamanej nogi

• niemożność stania

• niemożność chodzenia

• nieprawidłowa ruchomość części kończyny

• nienaturalna pozycja części dalszej kończyny

• widoczne wybrzuszenie (schodek), np. w miejscu urazu na przednim brzegu piszczeli

• często otwarta rana ze sterczącymi odłamami kostnymi (złamanie podudzia)

• zniekształcenie stawu

• zniesienie ruchomości.

Złamania unieruchamiane odpowiednim ułożeniem.

W ten sposób unieruchamia się złamania czaszki, żuchwy, żeber, kręgosłupa czy miednicy.

Złamanie czaszki następuje w wyniku bezpośredniego urazu lub upadku. Typowe objawy złamania to:

• ból w miejscu urazu i całej głowy

• zniekształcenie kości czaszki

• czasem utrata przytomności.

Pierwsza pomoc polega na ułożeniu poszkodowanego na zdrowym boku, w pozycji bocznej ustalonej.

Złamanie żuchwy jest wynikiem bezpośredniego urazu lub upadku. Typowe objawy złamania to:

• ból

• zniekształcenie żuchwy

• często wybite zęby

• krwawienie

• nasilanie się bólu przy poruszaniu żuchwą

• zniesienie ruchomości żuchwy.

Pierwsza pomoc polega na posadzeniu poszkodowanego w pozycji pochylonej do przodu, z rękami podpierającymi czoło. Ranny nieprzytomny lub z dużym krwawieniem leży w pozycji na brzuchu, opierając czoło na skrzyżowanych przedramionach lub twardym wałku.

Złamanie żeber jest najczęściej następstwem bezpośredniego urazu (uderzenia lub upadku). Złamanie, najczęściej kilku żeber, może być także spowodowane uciskiem dużej powierzchni klatki piersiowej na skutek przysypania czy przygniecenia.
Typowe objawy złamania to:

• ból nasilający się przy oddychaniu

• maksymalne spłycenie oddechu w celu ochrony uszkodzonej części klatki piersiowej.

Pierwsza pomoc polega na ułożeniu poszkodowanego na chorym boku. Często poszkodowany sam wskazuje pozycję, w której ma najmniejsze dolegliwości bólowe. Może również sam ograniczyć ruchomość klatki piersiowej przez uciśnięcie dłońmi okolicy uszkodzenia.

Złamanie kręgosłupa jest najczęściej wynikiem zgniecenia (zadziałania dużych sił ściskających), np. przy upadku z dużej wysokości lub skoku na głowę do płytkiej wody, albo bezpośredniego urazu. Szczególnym zagrożeniem jest możliwość równoczesnego uszkodzenia rdzenia kręgowego oraz przerwania rdzenia nieuszkodzonego podczas wypadku, na skutek nieumiejętnego udzielenia pierwszej pomocy.
Typowe objawy złamania kręgosłupa to:

• ból w miejscu urazu

• nasilenie bólu przy ruchach tułowia

• czasami niemożność wyprostowania się.

Powikłania po urazie rdzenia kręgowego:

• mrowienia, najczęściej stopy

• brak czucia w nogach

• mimowolne oddawanie moczu i stolca

• zaburzenia oddychania

• utrata możliwości czynnych ruchów kończynami.

Osoba udzielająca pierwszej pomocy powinna pozostawić rannego w pozycji, w której został odnaleziony, aż do momentu przybycia pogotowia ratunkowego. Oczywiście, gdy istnieje dodatkowe niebezpieczeństwo i konieczna jest ewakuacja, zasady tej nie można stosować. W takiej sytuacji należy postępować bardzo ostrożnie, starając się nie zmieniać ułożenia poszkodowanego, a zwłaszcza osi kręgosłupa. Poszkodowany musi być przenoszony na nosze lub inny środek transportu przez kilka osób.

Jeżeli poszkodowany jest nieprzytomny, należy zadbać o drożność dróg oddechowych, aby zapobiec zachłyśnięciu. Najnowszym osiągnięciem techniki w tym zakresie jest tzw. materac próżniowy do przewożenia poszkodowanych, który sam dopasowuje się do ciała ludzkiego. W ten sposób uzyskuje się unieruchomienie całego ciała. Jeśli poszkodowany ma uszkodzony odcinek szyjny kręgosłupa, należy unieruchomić mu głowę, np. własnymi kolanami, lub utrzymywać szyję w pozycji neutralnej, stosując ręczny wyciąg w osi kręgosłupa. W przypadku podejrzenia, że osoba przysypana ma złamany kręgosłup, należy ją odkopywać, nie wyciągać.

Złamanie miednicy następuje najczęściej na skutek urazu bezpośredniego, przy ściśnięciu, zasypaniu, upadku czy przejechaniu. Uraz może spowodować uszkodzenie narządów miednicy mniejszej (pęknięcie moczowodów, pęcherza moczowego, jelita, naczyń krwionośnych).
Typowe objawy złamania miednicy to:

• ból w podbrzuszu

• niemożność stania i wyprostowania się

• bóle nasilające się podczas ruchów

• wstrząs - jeżeli zostaną uszkodzone naczynia krwionośne.

Pierwsza pomoc to walka ze wstrząsem. Pozostałe czynności wykonuje się tak, jak przy uszkodzeniach kręgów.


Złamania unieruchamiane chustami trójkątnymi

Za pomocą chust unieruchamia się złamania kości kończyn górnej i dolnej. Złamania te powstają w wyniku bezpośredniego urazu lub upadku. Typowe objawy złamania to:

• ból w miejscu urazu

• opadanie barku

• obrzęk w okolicy złamania

• nieprawidłowa ruchomość w miejscu złamania

• ograniczenie ruchów, przy czym ruchomość może być zachowana, gdy złamana jest tylko jedna kość.

• nierówność kości.

Pierwsza pomoc polega na założeniu temblaka lub chust na kończynę i ogólnej opiece nad poszkodowanym.
Uszkodzenia stawów - skręcenie i zwichnięcie

Zamknięte uszkodzenie stawu, spowodowane zbyt obszernym w nim ruchem, nazywane jest skręceniem. Powierzchnie stawowe zostają czasowo przemieszczone względem siebie, po czym powracają do prawidłowego ustawienia. Przy silnym skręceniu może dojść do uszkodzenia więzadeł i torebki stawowej. Skutkiem takiego urazu bywa obrzęk, krwawienie w obrębie stawu, ból i ograniczenie ruchów w stawie. Obraz skręcenia przypomina obraz złamania, dlatego przy udzielaniu pierwszej pomocy każdy uraz w okolicy stawu powinno się traktować podobnie jak złamanie. Staw unieruchamia się w zależności od okolicy, postępując jak przy złamaniu kości.

Uszkodzenie stawu, w którym dochodzi do trwałego zaburzenia prawidłowych stosunków anatomicznych, nazywamy zwichnięciem. Pod wpływem urazu dochodzi do uszkodzenia aparatu więzadłowego stawu, uszkodzenia naczyń krwionośnych, czasem do rozerwania torebki stawowej. Przy zwichnięciu ból nasila się przy każdym ruchu, a wykonanie jakiegokolwiek ruchu w stawie jest prawie niemożliwe. Nieprawidłowe położenie jest utrwalone, często występuje sprężynujący opór. Udzielający pomocy pozostawia staw w pozycji przymusowej, a poszkodowanego układa tak, aby odczuwał jak najmniejsze dolegliwości. Nastawienie zwichnięcia wykonuje lekarz.

Łańcuch ratunku

Przebieg udzielania pomocy poszkodowanym w wyniku wypadków lub nagłych zachorowań jest określany mianem łańcucha ratunku i obejmuje udzielanie pomocy od pierwszych chwil po wypadku aż do momentu udzielenia pomocy najbardziej kwalifikowanej, czyli pomocy lekarskiej.

Wzór łańcucha ratunku

Pierwsza pomoc to trzy pierwsze ogniwa łańcucha ratunku. Siła całego łańcucha zależy od siły najsłabszego jego ogniwa, stąd wszystkie ogniwa są równie istotne. Brak wyspecjalizowanych służb ratowniczych w większości małych i średnich przedsiębiorstw oraz skupisk ludzkich wydłuża czas między udzieleniem pierwszej pomocy a udzieleniem pomocy profesjonalnej. Tym bardziej istotna okazuje się rola pierwszej pomocy, gdy duże obszary lądu mogą być niedostępne
dla służb medycznych (np. w czasie powodzi czy bardzo śnieżnej zimy).

Podstawowym zadaniem ratownika udzielającego pierwszej pomocy jest utrzymanie przy życiu poszkodowanego, a także wykonanie czynności mających na celu zapobieżenie powikłaniom w trakcie dalszego ewentualnego leczenia. Drugim, równie istotnym jego zadaniem jest wezwanie pomocy i zabezpieczenie miejsca zdarzenia.


Przypadki wymagające pilnych czynności doraźnych są najczęściej wynikiem:

• ciężkich uszkodzeń ciała (rany, złamania, zmiażdżenia, oparzenia, odmrożenia)

• nagłych zachorowań (atak serca, krwotoki, utrata przytomności, drgawki, duszność, nagle występujące zaburzenia świadomości)

• zatruć.

Do czynności doraźnych zalicza się te, które bezpośrednio ratują życie. Doraźnej pomocy wymaga poszkodowany, u którego zaburzenia ważnych życiowo funkcji ciała (oddychania i krążenia krwi) już wystąpiły lub mogą wystąpić w najbliższym czasie. W takim przypadku czynności ratownicze powinny być podjęte natychmiast, gdyż zaburzenia oddychania i krążenia krwi najczęściej prowadzą do śmierci poszkodowanego w wyniku niedotlenienia mózgu. Mózg jest narządem bardzo wrażliwym na niedotlenienie. Uszkodzenia mogą wystąpić już po 3 - 4 minutach od zatrzymania krążenia krwi - praktycznie ratownik ma w najwyżej tyle czasu na udzielenie pomocy.

Do najważniejszych czynności w zakresie pierwszej pomocy należą:

• ocena sytuacji i zabezpieczenie miejsca wypadku

• ocena poszkodowanego i kontrola czynności życiowych

• wezwanie pomocy

• opanowanie krwotoków

• podstawowe podtrzymywanie życia (PPŻ)

• ewakuacja ze strefy zagrożenia oraz usunięcie czynnika szkodliwego dla poszkodowanego, ratownika i osób postronnych

• ułożenie poszkodowanego w odpowiedniej pozycji

• postępowanie przeciwwstrząsowe

• zabezpieczenie miejsca wypadku.

Drugim ogniwem łańcucha ratunku jest wezwanie pomocy. Jeśli stan poszkodowanego, jest poważny, należy jak najszybciej wezwać służby medyczne (tel. 999 lub z telefonu przenośnego 112) lub bezpośrednio po wypadku powiadomić o nim odpowiednie osoby, np. przełożonego.

Właściwa pierwsza pomoc to asysta lub początkowe „leczenie” poszkodowanych, którzy wymagają pomocy na miejscu wypadku, obejmujące zaopatrzenie ran, złamań i zwichnięć oraz innych uszkodzeń ciała.

Transportem poszkodowanych z ostrymi schorzeniami w zasadzie powinny zająć się wyspecjalizowane służby ratownicze. Najczęściej jest to pogotowie ratunkowe. Jednakże w niektórych przypadkach zachodzi konieczność transportowania poszkodowanego różnego rodzaju przygodnymi środkami transportu. Pamiętać trzeba jednak, że skutkiem niewłaściwego transportu mogą być niepożądane lub wręcz groźne powikłania.

Podstawowe zasady udzielania pierwszej pomocy

Niezależnie od rodzaju wypadku, należy postępować zgodnie z podstawowymi zasadami udzielania pierwszej pomocy.

• Jeśli poszkodowany jest przytomny, rozmawiaj z nim i staraj się go uspokoić. Zbierz odpowiedni wywiad: zapytaj o nazwisko i przebieg wypadku, a jeśli poszkodowany jest zdezorientowany, opisz krótko sytuację, w której się znalazł. Mów poszkodowanemu, co w danej chwili robisz i dlaczego. Zapytaj go, czy chce, aby ktoś został powiadomiony o wypadku. Jeśli poszkodowany jest nieprzytomny, także mów do niego, gdyż może nastąpić chwilowy powrót przytomności.

• Wysłuchaj, co poszkodowany ma do powiedzenia. Może martwi się materialnymi szkodami, może chce kogoś powiadomić o wypadku? Traktuj poważnie pytania i wypowiedzi poszkodowanego.

• Nie zostawiaj poszkodowanego bez opieki, nawet jeśli jest przytomny. Jego stan może się błyskawicznie zmienić. Ponadto poszkodowany często czuje się bezradny i bezsilny. Jeśli jest więcej osób poszkodowanych, zaangażuj do udzielania pomocy świadków wypadku i osoby postronne. Najlepiej, gdy każdym poszkodowanym zajmie się jedna osoba. Możesz odejść od poszkodowanego jedynie w celu wezwania pomocy.

• Nie przenoś poszkodowanego, gdy nie jest to konieczne. Przenieś go tylko wtedy, gdy dalsze pozostanie na miejscu wypadku zagraża jego lub twojemu życiu, np. w razie zatrucia gazami lub pozostawania na mrozie.

• Poszkodowany powinien wykonywać jak najmniej ruchów. Nie ruszaj go, jeśli to nie jest konieczne. Każdy ruch to utrata energii i większe zużycie tlenu. Takie narządy, jak mózg, serce, płuca czy nerki w chwili wypadku potrzebują więcej tlenu niż zwykle.

• Nie sprawiaj poszkodowanemu dodatkowego bólu, np. sprawdzając, czy może chodzić. Najlepiej czekaj cierpliwie do nadejścia kwalifikowanej pomocy. Zwykle osoba przytomna przyjmuje pozycję najwygodniejszą lub sprawiającą najmniej bólu. Nie przekonuj jej, że powinna zmienić tę pozycję.

• Chroń poszkodowanego przed skrajnymi temperaturami. Siedząc lub leżąc na ziemi bez ruchu, poszkodowany szybko traci ciepło. Przykryj go ubraniem, kocem lub specjalną folią. Pamiętaj, aby w czasie upału chociaż głowa poszkodowanego znajdowała się w cieniu.

• Nigdy nie podawaj poszkodowanemu nic do picia i jedzenia, nawet gdy o to bardzo prosi. Poszkodowany, w związku z okolicznościami wypadku, może zwymiotować pokarm lub napój. Niebezpieczeństwo polega przedostaniu się wymiocin do dróg oddechowych. Ponadto nakarmienie i napojenie poszkodowanego może przeszkodzić w dalszych czynnościach ratowniczych, np. przy znieczulaniu do operacji.

Zagrożenia wynikające z udzielania pierwszej pomocy

Ratując życie innej osobie, ratownik sam może narazić się na różnego rodzaju niebezpieczeństwa. Najczęściej są to zagrożenia zewnętrzne, wspólne dla poszkodowanego i ratownika, które spowodowały zły stan poszkodowanego albo są dodatkowym niebezpiecznym czynnikiem zagrożenia życia lub zdrowia. O specyficznych dla zakładu pracy rodzajach zagrożeń każdy pracownik powinien dowiedzieć się w czasie szkoleń wstępnych. Ratownik, wkraczając na scenę zdarzeń, także musi mieć świadomość ich istnienia. Ratownikowi nie wolno przystępować do akcji ratowniczej bez odpowiedniego zabezpieczenia, bez odpowiednich narzędzi ratowniczych i, co najważniejsze, bez umiejętności ich stosowania. Często zdarza się, że udzielanie pierwszej pomocy w zakładzie pracy przez samych pracowników jest niemożliwe, gdyż wkroczenie do akcji wymaga zastosowania specjalistycznego sprzętu. Pomoc w takich przypadkach polega na wezwaniu służb ratowniczych i niedopuszczeniu do niebezpiecznego miejsca osób postronnych. Innym rodzajem zagrożeń jest możliwość zakażenia się w czasie kontaktu z poszkodowanym. W warunkach pierwszej pomocy niebezpieczny może być kontakt z jego krwią, śliną, moczem i wymiocinami. Można uniknąć takiego kontaktu, stosując środki ochrony osobistej ratownika: rękawiczki, ekran lub specjalne okulary i maseczkę do sztucznego oddychania. Są one wystarczającym zabezpieczeniem przed infekcją wirusem HIV (Human Immunodeficiency Virus) czy WZW (wirusowe zapalenie wątroby). Z komunikatu Amerykańskiego Towarzystwa Kardiologicznego z 1996 r. wynika, że nie jest znany ani jeden przypadek zakażenia wirusem HIV w czasie PPŻ w warunkach rzeczywistych i w czasie treningów z użyciem manekinów. W związku z tym, że wiedza na temat HIV i AIDS jest w naszym społeczeństwie mała, celowe jest przedstawienie istotnych informacji na ten temat.

W 1981 r. w Stanach Zjednoczonych rozpoznano pierwsze przypadki choroby nazwanej później zespołem nabytego upośledzenia odporności (Acquired Immunodeficiency Syndrome - AIDS). Od tego czasu zachorowały miliony mieszkańców ponad 170 krajów świata, a dziesiątki milionów ludzi uległo zakażeniu HIV, retrowirusem odkrytym w 1983 r. AIDS jest skutkiem zakażenia wirusem HIV. U zdecydowanej większości osób żyjących z wirusem HIV rozwija się AIDS. Od momentu zakażenia do rozwoju choroby upływa średnio 10 lat. Znane są przypadki wystąpienia AIDS wcześniejszego i późniejszego oraz nierozwinięcia się choroby pomimo upływu kilkunastu lat. Po objawach krótkotrwałej, samoleczącej się, ostrej choroby retrowirusowej, pojawiającej się u 50 - 70% osób, po 3 - 6 tygodniach od dnia infekcji następuje okres zakażenia bezobjawowego. AIDS ma bardzo zróżnicowany przebieg kliniczny. Może mieć postać zakażeń trudnych do leczenia, niektórych nowotworów (mięsak Kaposiego, chłoniak mózgu) i zespołu otępienia. Choroby te mogą początkowo przebiegać niezależnie, lecz z czasem występują jednocześnie, w różnych kombinacjach. AIDS do dziś jest chorobą nieuleczalną, a nad szczepionką zapobiegającą zakażeniu HIV trwają ciągle prace. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), realizując postanowienia Zgromadzenia Ogólnego ONZ, utworzyła w lutym 1987 r. specjalną agendę do spraw AIDS, opracowała światowy program zapobiegania tej chorobie i przystąpiła do jego realizacji. W Polsce, w 1985 r. powołano pełnomocnika ministra zdrowia i opieki społecznej ds. AIDS, który utworzył kilkuosobowy zespół doradców. W 1986 r. AIDS został umieszczony w wykazie chorób zakaźnych podlegających przymusowemu leczeniu. Retrowirus występuje w dwóch formach: HIV-1 i HIV-2. Są to wirusy wykazujące odmienności biologiczne i patogenetyczne. W większości krajów na świecie HIV-1 zdecydowanie dominuje. HIV-2 występuje przede wszystkim w Afryce Zachodniej, zidentyfikowano go także w Portugalii. Zakażenie wirusem może nastąpić przez:

• stosunek seksualny z zakażoną osobą

• krew i jej pochodne - przetoczenie krwi, stosowanie niesterylnych narzędzi medycznych i niemedycznych, uszkodzenie błon śluzowych (zakażenia szpitalne)

• przeszczep narządu od osoby zakażonej

• sztuczne zapłodnienie nasieniem pochodzącym od zakażonego mężczyzny

• wydzieliny i wydaliny (jeśli zawierają krew)

• przeniesienie wirusa z organizmu matki na płód.

W większości krajów do zakażeń drogą płciową dochodzi coraz częściej w wyniku kontaktów heteroseksualnych, rzadziej homoseksualnych. Coraz powszechniejsze są zakażenia kobiet, a w następstwie tego - zakażenia dzieci. Na zakażenie zawodowe jest narażony głównie personel medyczny. Należy przypomnieć, że owady nie przenoszą HIV.

W Polsce pierwsze zakażenie HIV stwierdzono w 1985 r., a pierwsze zachorowanie na AIDS - w 1986 r. Do 2002 r. zarejestrowano w Polsce około 7,5 tysiąca zakażeń HIV, a około 600 osób zmarło na AIDS. Szacuje się, że dotychczas w Polsce wirusem HIV zakaziło się około 20 tysięcy osób.

W celu ochrony pacjentów przed poprzetoczeniowym zakażeniem wirusami, w szczególności HIV, opracowano i wdrożono system postępowania z krwiodawcami. Stosowane są kilkuetapowe procedury kontrolne, zmniejszające ryzyko zakażenia do minimum. Specjalnym procedurom są poddawani również dawcy narządów do przeszczepów i dawcy nasienia. Są także kontrolowane same narządy i tkanki.

Zakażenie poprzez naruszenie ciągłości tkanek lub ekspozycję błon śluzowych może się szerzyć z człowieka na człowieka, a ryzyko zakażenia zależy od częstości występowania HIV na danym terenie i częstości narażenia danej osoby na ryzykowne kontakty. Poza krwią i jej pochodnymi, potencjalne zagrożenie stanowią również: nasienie, wydzielina pochwowa, płyn mózgowo-rdzeniowy, płyn stawowy (maziowy), wody płodowe, mleko kobiece i ślina. Przyjęto zasadę, że każda krew jest potencjalnie zakaźna i w związku z tym każde narzędzie czy materiał opatrunkowy, jako potencjalne źródło bakterii i wirusów (patogenów), muszą być jednorazowego użytku, we właściwy sposób przechowywane, używane i niszczone.
Ogólne zasady ostrożności i higieny w trakcie udzielania pierwszej pomocy sprowadzają się do:

• używania rękawiczek gumowych

• niedotykania ręką - w rękawiczce lub bez - oczu, nosa czy błon śluzowych

• wyrzucania (najlepiej do specjalnego pojemnika) zużytych rękawiczek i wszelkich materiałów opatrunkowych

• mycia rąk wodą z mydłem natychmiast po udzieleniu pomocy i zdjęciu rękawiczek

• nieużywania poplamionej krwią odzieży roboczej

• używania maseczek osobistych chroniących nos i usta ratownika, występujących w niektórych zestawach opatrunkowych.

Ręce stanowią jedną z ważniejszych dróg przenoszenia drobnoustrojów. Mając to na względzie, należy przestrzegać następujących zasad:

• w czasie udzielania pierwszej pomocy nie nosić na palcach biżuterii

• unikać skaleczeń i wszelkich uszkodzeń skóry

• stosować rękawiczki ochronne

• skaleczenia natychmiast zabezpieczać opatrunkiem (po dokładnym umyciu rąk).

Kontakty seksualne są najpowszechniejszą drogą przenoszenia HIV. Najłatwiej dochodzi do przeniesienia HIV z mężczyzny na mężczyznę, ze względu na mikrourazy błony śluzowej odbytnicy, powodujące krwawienie w przypadku stosunków analnych. W kontaktach heteroseksualnych łatwiej mężczyzna zakaża kobietę niż odwrotnie, przy czym istnieją szczepy wirusa szczególnie łatwo przenoszone drogą stosunków heteroseksualnych. Prawdopodobieństwo przeniesienia wirusa drogą kontaktów seksualnych zależy od zaawansowania choroby. Najbardziej prawdopodobne jest wówczas, gdy stężenie HIV w surowicy jest największe, czyli we wczesnym okresie zakażenia, gdy brak jeszcze przeciwciał przeciw HIV, a także w późnym stadium zakażenia. Czynnikami zwiększającymi prawdopodobieństwo przeniesienia wirusa HIV są choroby przenoszone drogą płciową.

---