Kulturoznawstwo

WYKŁAD

2006-10-03 W1 - Spotkanie organizacyjne. Literatura

• Europejskie szlaki kulturowe Rady Europy

• Migracje pielgrzymkowe:

• do Ziemi Świętej

• szlak Cystersów

• Santiago de Compostela

• Religioznawstwo:

• protestantyzm

• kultura żydowska

• islam

• Kultura ludowa:

• kapliczki

• patroni i święci, ich wdrażanie w sztuce

• szlak architektury drewnianej (szlak cerkwi)

• Systemy filozoficzno-religijne Chin, w tym: ogród, zabudowania, malarstwo

• Ośrodki rozwoju kultury amerykańskiej (prekolumbijskiej) Ameryki Północna i Południowa

LITERATURA:

• Jackowski Antoni, Pielgrzymowanie, Wrocław 1998

• Jackowski Antoni, Zarys geografii pielgrzymek, Wyd. UJ, Zeszyt 85, Kraków 1991

• Jackowski Antoni, Święta przestrzeń świata, Wyd. UJ, Kraków 1993

• Janicka-Krzywda Urszula, Forma architektoniczna i wytwory kapliczek przydrożnych na polskim Podkarpaciu (4 strony)

• Krzysztofowicz Stefania, O sztuce ludowej w Polsce, Wiedza Powszechna 1972

• Osińska Barbara, O sztuce dawnej i dalekiej, WSiP 1992

• Osińska Barbara, Sztuka świata, tom 1

• Prokopem, Atlas sztuki ludowej i folkloru w Polsce

• Religie świata albo Zarys dziejów religii podstawy 4 religii

• Szlaki pielgrzymkowe Europy, Wydawnictwo Znak, Kraków 2000

• Żbikowski, Żydzi

• Żygulski, Muzea na świecie, PWN 1982

• Janicka-Krzywda Urszula, Patron, atrybut, symbol

• Zasady tworzenia europejskich szlaków kulturowych, Turyzm 13/2 2003 (CZYTELNIA) (lub po angielsku na stronach Rady Europy itp.)

• Katalog muzeów w Polsce

• Szlak architektury drewnianej

• Bilska-Wodecka, Kalwarie europejskie. Analiza struktury, typów i genezy, Kraków 2003

• Reinkus Roman, Polska rzeźba ludowa, Ossolineum

2006-10-10 W2 - Zasady tworzenia Europejskich Szlaków Kulturowych Rady Europy

Środowisko naturalne i kulturowe.

Dziedzictwo kulturowe to zasób rzeczy nieruchomych i ruchomych wraz ze związanymi z nim wartościami duchowymi, zjawiskami historycznymi i obyczajowymi, uznawany za godny ochrony prawnej dla dobra społeczeństwa i jego rozwoju oraz przekazania następnym pokoleniom z uwagi na zrozumiałe i akceptowane wartości historyczne, patriotyczne, religijne, naukowe i artystyczne, mające znaczenie dla tożsamości i ciągłości rozwoju politycznego, społecznego i kulturalnego, dowodzenia prawd i upamiętniania wydarzeń historycznych, kultywowania poczucia piękna i wspólnoty cywilizacyjnej.

Dziedzictwo - coś co zostawiły pokolenia, co tworzy tożsamość człowieka. Organizacje chroniące dziedzictwo:

• UNESCO - lista dziedzictwa środowiska przyrodniczego jak i kulturowego - ponad 754 obiekty (ma zamknąć się w tysiącu). Następuje weryfikacja obiektów z listy tzn. czy jeszcze istnieją, czy są odpowiednio chronione. Pozytywny efekt - konserwacja, negatywny - wzrost zainteresowania turystów

• WTO

• ICOM (Międzynarodowa Rada Muzeów)

• ICOMOS (Międzynarodowa Rada Ochrony Zabytków i Zespołów Zabytkowych) - wydała dwie karty: Kartę Wenecką (1964) w której określono w jaki sposób udostępniać zabytki dla potrzeb turystyki; Kartę Krakowską (2000) - unowocześnienie Karty Weneckiej

W Polsce:

• Ustawa o ochronie zabytków z 1962 (zmodyfikowana w 2003 - Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami):

• wpis do rejestru zabytków - decyzję wydaje konserwator zabytków

• pomnik historii - decyzję wydaje prezydent

• lista UNESCO - znajdują się na niej 12 polskich obiektów (najpierw obiekt musi być pomnikiem historii, aby się znaleźć na liście UNESCO)

• park kulturowy - próba przekształcenia w park kulturowy krakowskiego Śródmieścia (m.in. w ochronie przed natrętnymi reklamami)

Europejskie Szlaki Kulturowe

1960 - Rada Europy opublikowała raport „Świadomość atrakcji turystycznych i wykorzystanie w turystyce”. Stwierdzono, że najlepiej będzie się rozwijać turystyka kulturowa.

1985 - w Grenadzie R.E. zrobiła posiedzenie ministrów kultury państw Europy zachodniej. Zaproponowano projekt szlaków kulturowych (miał to być szlak do Santiago de Compostela - jak dawne pielgrzymki).

Cele, jakie powinny spełniać takie szlaki (sformułowane przez Radę Współpracy Kulturowej przy R.E. w 1985):

• uświadomienie Europejczykom ich tożsamości kulturowej

• zachowanie i ochrona dziedzictwa jako źródła społecznego, ekonomicznego i kulturowego rozwoju otoczenia w którym żyje

• przyznanie priorytetu tur. kulturowej wśród sposobów spędzania wolnego czasu.

Jednocześnie sformułowano pojęcie „europejskiego szlaku kulturowego”, który „winien przebiegać przez więcej niż jeden kraj lub region; być zorganizowany wokół tematu określonego aspektami historycznymi, artystycznymi czy społecznymi dotyczącymi spraw Europy. Może to być trasa wytyczona na podstawie istniejącego szlaku. Musi mieć różnorakie atrakcje”.

Aby uporządkować stworzono 3 główne grupy tematyczne:

• ludzie - bardzo wybitne jednostki, które żyły na terenie Europy i wniosły coś znaczącego do kultury europejskiej

• migracje - dobrowolne lub wymuszone (przesiedlenia Łęków na zachód). Tematy szlaków powinny umożliwić zrozumienie ruchów tych populacji

• rozprzestrzenianie się głównych osiągnięć i prądów cywilizacyjnych - w dziedzinie filozofii, religii, sztuki, nauki i techniki oraz handlu.

W 1997 Rada Europy w porozumieniu z Wielkim Księstwem Luksemburskim powołała Instytut Szlaków Kulturowych - zadania:

• analiza propozycji szlaków

• koordynacja i doradztwo techniczne

• komunikacja pomiędzy inicjatorami projektu, informowanie i publikacja danych

Początkowo tylko Europa Zachodnia była zaangażowana w tworzenie szlaków kulturowych RE. Europa Wschodnia sformułowała swoją inicjatywę - Zielone Korytarze Dziedzictwa Naturalnego i Kulturowego (Green Ways) - były to szlaki piesze i rowerowe.

Cele:

• zachowanie dziedzictwa

• korzyści dla społeczności lokalnych (nowe miejsca pracy, ochrona dawnych zawodów)

Na terenie Polski znajduje się7 takich tras:

• Szlak Odry - ok. 700 km

• Szlak Bursztynowy - od Budapesztu do Gdańska, oznakowany na odcinku od Budapesztu do Kielecczyzny

• Zielony Rower - w Karpatach wschodnich na obszarze Polski, Słowacji i Ukrainy

• Kraków-Wiedeń - najbardziej „zielony” mają być wzdłuż trasu posadzone drzewa, ok. 1000 km

• Nowa Huta-Dłubnia - kultura Nowej Huty

• Naszyjnik Północy - dziedzictwo Pomorza Środkowego (Kaszuby, Bory Tucholskie)

• Podlaski Szlak Bocianów - skupiska bocianów

Inny projekt - ekomuzeum - przyroda, kultura, historia w jej pierwotnym miejscu - idea muzeum „bez ścian”. Przykład: Lanc Korona pod Krakowem.

4 reguły Europejskich Szlaków Kulturowych:

• Reguła I. Kryterium tematu. Temat musi reprezentować wartości europejskie.

• Reguła II. Ustalenie hierarchii, działań. Musi być interdyscyplinarny.

• Reguła III. Kryterium powstawania sieci. Sieć to kilku inicjatorów np. organy rządowe, jednostki badawcze. Proponowana sieć musi oferować pełny program i wyszczególniać jego cele, metody…

• Reguła IV. Określa kategorie szlaków:

• Kategoria I - tzw. „Wielki Szlak Kulturowy Rady Europy” - wychodzi poza Europę

• Kategoria II - „Szlak Kulturowy Rady Europy” - jest ograniczony zasięgiem, np. tylko o migracjach

• Kategoria III - „w ramach Szlaków Kulturowych Rady Europy” - ograniczony do jednego obszaru, wydarzenia, tematu, np. Szlak Mozarta

Tematy Szlaków RE mogą proponować:

• Sekretariat RE

• kraje członkowskie RE

• władze regionalne, lokalne

• inni inicjatorzy, np. uniwersytety, stowarzyszenia, instytuty

Europejskie Szlaki Kulturowe Rady Europy:

1. Szlak Santiago de Compostela (1987) - łączy opactwa z terenów Hiszpanii i Francji - szlak pielgrzymkowy.

2. Szlak Wiejski (1987) - w celu ochrony dziedzictwa wsi Luksemburga, Walonii (Belgia), Lotaryngii (Francja), Saary (Niemcy). Wówczas wielu ludzi uciekało ze wsi do miast, pozostawiając swoje gospodarstwa i domostwa bez opieki.

3. Szlak Jedwabny (1988) - zaczyna się w Wenecji i prowadzi do Chin i Indii. Idea odtworzenia trasy z II w. p.n.e. i szlaku handlowego odkrytego „na nowo” w XIII w. przez Marco Polo. Szlak ukazuje też dziedzictwo kulturowe Dalekiego Wschodu. Uruchomienie Orient Expressu.

4. Szlak Kultury Barokowej (1988) - szlak pozaeuropejski. Zabytki posoborowych krajów katolickich. UNESCO chce by włączyć tutaj zabytki Ameryki Łacińskiej.

5. Szlak Cysterski (1990) - jeden z tzw. szlaków zakonnych (obecnie Szlak Monastycyzmu). Cystersi - prekursorzy gospodarki, rolnictwa. Doprowadzono ten szlak też do Polski - jedyny formalnie obecny w naszym kraju.

6. Szlak Wikingów (1991) - trasy wypraw Wikingów.

7. Szlak Celtycki (1990/91) - składa się z 5 samodzielnych tras o odrębnych tematach, które łączy spuścizna kulturowa Celtów.

8. Szlak Hanzeatycki (1991) - prowadzi przez miasta północnej, środkowej i wschodniej Europy zrzeszone w średniowiecznej Hanzie. W ten szlak mają zostać „wciągnięte” polskie miasta.

9. Szlak Mozarta (1991) - opracowany w Pradze w trakcie odbywającego się tam seminarium „Europejska wymiana w czasach Mozarta”. Obejmuje Salzburg, Wiedeń, Pragę.

10. Szlak Kultury Lombardów (1991) - Włochy, Niemcy, Austria, Węgry, Czechy, Słowacja, obszar byłej Jugosławii.

11. Szlak Heinricha Shickhardta - „szwabski Leonardo”. Szlak na razie jest zawieszony(!).

12. Parki i ogrody (1992/93) - kształtowanie się architektury ogrodowej na przestrzeni wieków. Wyodrębniony ze Szlaku Kultury Barokowej. (ogrody przypałacowe - zamknięte, parki miejskie - otwarte dla mas).

13. Szlak Fenicjan (1994) - wkład w cywilizacje basenu Morza Śródziemnego - alfabet, handel, itd.

14. Szlak Architektury Obronnej (1997) - przegląd fortyfikacji i jej ewolucja (Kraków też mógłby być wciągnięty)

15. Szlak Andaluzyjski (1997) - różnorodne obiekty oraz kultywowane tradycje kultury islamu, żydowskiej i chrześcijańskiej (południe Hiszpanii, z czasem północna Afryka)

16. Szlak Zorzy Polarnych (1998) - pierwszy typowo przyrodniczy szlak.

17. Szlak Humanizmu

18. Szlak Festiwali

19. Szlak Cyganów

20. Szlak Miast-fortów

21. Szlak Książki

22. Szlak Języka Kastylijskiego

23. …

Analizując pojęcie szlaku kulturowego można go rozpatrywać w wielorakim wymiarze, na przykład:

• przestrzenny - dziedzictwo kulturowe tworzy tutaj element przestrzeni tworząc tzw. krajobraz kulturowy. Ulega on ciągłym zmianom, ale jego wartości i znaczenie winny podlegać ochronie w różnych formach. Ochrona powinna obejmować:

• przestrzeń ekonomiczną - podlega prawom gospodarki

• przestrzeń kulturowo-społeczną - dziedzictwo kulturowe należy do pewnej społeczności lokalnej

• polityczny - dziedzictwo kulturowe jest elementem tworzenia się społeczeństw i przekaźnikiem treści politycznych, a więc stać się elementem pomocniczym przy integracji europejskiej. Dziedzictwo powinno być obiektywnym przekaźnikiem informacji - rzetelnym; możne znosić uprzedzenia i kształtować świadomość.

• gospodarczy - dziedzictwo kulturowe to pewien potencjał gospodarczy. Zainwestowane w dziedzictwo środki finansowe spłacają się w szerokiej skali ekonomicznej.

• kulturotwórczy - każdy odbiorca dziedzictwa jest świadomą i integralną jego częścią. Stajemy się też producentem dziedzictwa, zgodnie z gustami, ale musi być równowaga.

2006-10-17 W3 - Pielgrzymki

Życie doczesne to „stałe pielgrzymowanie” (Nowy Testament)

Formy:

Procesja

Pielgrzymka - podróż z motywów religijnych do miejsc świętych

• środowisko przyrodnicze - religie wschodnie (góry, drzewa, rzeki - hinduizm)

• miejsca związane z działalnością ludzi świętych, twórców religii (Mekka - islam)

• obiekty stworzone przez człowieka (świątynie - locus sacrum)

Motywy pielgrzymek: pobożność, asceza, i pokuta, ciekawość.

Komponenty migracji: człowiek, przestrzeń pielgrzymkowa, przestrzeń sakralna (locus siner, sacrum)

Obecnie pielgrzymuje ok. 250 mln ludzi:

• 150 mln - chrześcijaństwo

• 40 mln - islam, buddyzm

• 30 mln - hinduizm

Ośrodki pielgrzymkowe kilku religii:

• Jerozolima - chrześcijaństwo, judaizm, islam

• Waranasi (Indie) - hinduizm, buddyzm, islam, dżinizm

• Szczyt Adama (Sri Lanca) - buddyzm, islam, hinduizm, wsch. odłamy chrześcijaństwa (protestantyzm)

Kult pustelników i kult monastycyzmu

(wcześniej Szlak Cysterski).

GENEZA - różne genezy związane z religiami:

1. związane z judaizmem: powstanie Judy Machabeusza w Jerozolimie (II w. p.n.e.) - zaczęło się od wprowadzenia przez Greków posągu Zeusa do Świątyni Jerozolimskiej, tym samym zbezczeszczenie świętego dla Żydów miejsca - powstanie przeciwko Grekom, a później rozłam judaizmu:

• saduceusze

• faryzeusze

• esseńczycy podważają kult świątynny, uciekają na tereny niezamieszkałe, żyją w ascezie, w jaskiniach, np. Kamrat (zwoje) pierwsi pustelnicy.

2. związane z chrześcijaństwem: pojawiło się chrześcijaństwo i odmienny tryb życia grup lub pojedynczych ludzi w ascezie, zwłaszcza kobiety (dziewice i wdowy, I w. n.e.)

Formy monastycyzmu (życia w ascezie):

• anachorecka (eremicka) - forma życia w pojedynkę. Pierwowzór: św. Antoni, który żyje w odosobnieniu w rejonie Kairu.

• cenobitalna - życie w ascezie zespołowo (klasztory). Pierwowzorem jest św. Pachoniusz.

Fundamenty życia zakonnego opracowali:

• reguła wschodnia - reguła Bazylego z Cezarei (Kapadocja; Wikipedia)

• reguła zachodnia - reguła św. Augustyna z Hippony, V w. (Wikipedia), reguła św. Benedykta z Nurski (Wikipedia)

Cechy monastycyzmu na wschodzie:

• opiera się na regułach Bazylego - większej i mniejszej oraz na ustawodawstwie cesarskim

• Reguła Większa Bazylego - forma pytań i odpowiedzi dot. ascezy mniszej

• Reguła Mniejsza Bazylego - b. szczegółowa, zasady życia w ascezie (uzupełnienie R.W.)

• ustawodawstwo cesarskie - w VI w. doszedł kodeks cesarza Justyniana

• powstaje wielka ilość monastyrów wynika z prestiżu mnichów (znaczenie w polityce, umiejętność pisania, czytania, malowania, szkolnictwo, rozwijali instytucje pomocy społecznej)

• każdy monastyr jest jednostką niezależną

• pełniły funkcje wielkich centrów kulturowych (m.in. zajmowały się sztuką i działalnością charytatywną)

• fundatorami są głównie cesarz i feudałowie

• typikon - wola fundatora, w której są zawarte obowiązki mnichów, tryb życia, ilość członków, posty, liturgia.

Najważniejsze monastyry:

• Sohag (Egipt), Betania (Azja Mniejsza), Konstantynopol (Jana Studios)

• Góra Athos (IX w. - Święta Góra) - różne formy życia mniszego mające wspólną Radę, na czele z igumenem (w prawosławiu przełożony ławry, odpowiednik katolickiego przeora, lub greckiego mandryty). Jest to duchowa stolica kościoła wschodniego, centrum kultury - sztuka i rękopisy.

• Meteory (XIV w.; Wikipedia) - dawniej 24 monastyry, obecnie zostało 5 (w tym: 4 męskie i 1 żeński)

• Ławry - Pieczerska (Kijów), monastyr św. Trójcy (Zagorsk), Monastyr Sołowiecki

Grupy administracyjne:

• patriarchaty - stworzono gdy pojawiło się prawosławie - najpierw było ich 4, tj.: Konstantynopol, Antiochia, Aleksandria, Jerozolima. Późniejsze to: Moskwa i Ruś.

• egzarchaty - autokefaliczne kościoły narodowe (14) - m.in. w Gruzji, Serbii, Grecji, Albanii, Rusi.

Różne obrządki liturgiczne:

• koptyjski - połączenie liturgii chrześcijańskiej i egipskiej. Bóg ma tylko boską naturę. Jest to najstarszy obrządek chrześcijański.

• bizantyjski (grecki) - występuje na wschodzie Polski. Forma unicka - ma związek z tym, że prawosławie w Polsce przyjęło zwierzchnictwo papieża (inne obrządki prawosławne nie uznają papieża)

• syryjski, chaldejski, ormiański, maronicki, aleksandryjski

Monastycyzm na zachodzie (V-VI w.) - działają na podstawie reguły św. Augustyna i reguły św. Benedykta. Reguła św. Augustyna tzw. „Wyznania” formułuje ideał wspólnego życia na wzór gminy jerozolimskiej. Św. Benedykta w 529 r. założył na Monte Cassino pierwszy zakon. Jego reguła:

• wychodząc z formy cenobitanej (zespołowej) tworzy podstawy wspólnego życia: dormitorium, a nie osobna cela do mieszkania, kapituła - wspólna sala narad, refektarz - jadalnia.

• klasztor - członkowie pomagają sobie nawzajem i żyją z pracy

• ustalenie oficjum - rozkład dnia: wspólna modlitwa (3-4 godziny), praca fizyczna (6 godzin; gł. praca w ogrodzie), praca umysłowa (4 godziny; gł. przepisywanie zwojów), wypoczynek i sen.

• hierarchia - na czele zakonu jest opat; podlegają mu dziekani i zakonnicy (mnisi). Mnisi wyzbywają się swojego majątku i podporządkowują się regule „módl się i pracuj”

Klasztory na zachodzie:

• fundacje królewskie - zaplecze dla władcy (rola kulturotwórcza), z czasem kontrola państwa nad klasztorami Np. wybór opata, odchodzenie od surowej reguły św. Benedykta

Karol Wielki zakłada szkołę dworską w Akwizgranie i funduje wiele zakonów. Zakony mają też podległą sobie ziemię i podległych ludzi, co prowadzi po ok. 100 latach do odejścia od reguły pracy (pracę wykonują ci ludzie).

• Benedyktyni zaczęli wchodzić w posiadanie wielkich majątków (tworzą potęgi gospodarcze), co nie podobało się władzom

• reformy św. Benedykta z Ariane (IX w.) - wzrost znaczenia liturgii jako kontemplacji kosztem pracy (w architekturze pojawienie się tzw. „chóru benedyktyńskiego”)

• reguła akwizgrańska (817 r.) - podział na mnichów (surowość życia) i kanoników (nie obowiązuje ich dyscyplina zakonna, ubóstwo, czy asceza; pracowali na rzecz katedr). W XI w. ustalił się też podział na kler świecki (kanonicy)i kler regularny (kler zakonny; mnisi)

• uzależnienie od władcy powoduje, iż klasztory w celu obrony łączą się w tzw. Kongregacje, aby mieć swobodny wybór opata - oddają się w opiekę papieżowi (tzw. reformy z Cluny X w. - przywrócenie surowych zasad życia zakonnego, rozbudowa liturgii, modlitwy za zmarłych - stworzenie ekonomicznej potęgi zakonu)

Modlitwa za zmarłych w zamian za ziemię? (notatki Jędrzeja)

Historia zakonów:

• pierwszy zakon Benedyktyni, od 529r. na Monte Cassino

• ruch eremicki (zw. z reguła anachorecką) narasta od X w. za sprawą Kameduli oraz Kartuzów (wracających do reguł starożytnych św. Augustyna i św. Benedykta)

• Cystersi (1078/1079)

• zakony rycerskie - powstają w związku z wyprawami krzyżowymi; później na Ziemi Świętej dbają o bezpieczeństwo pielgrzymów:

• Templariusze 1118 (Wikipedia) - zakon zagraża władcy Francji, który wymusza na papieżu likwidację zakonu w XIV w. W Portugalii nie rozwiązano klasztoru ale zmieniono nazwę na Zakon Rycerzy Chrystusa (Wikipedia)

• Joannici 1113 (Kawalerowie Maltańscy; Wikipedia)

• Zakon Najświętszej Marii Panny 1190 (zakon niemiecki, Krzyżacy Wikipedia)

• Karmelici 1125 - początkowo forma eremicka, potem cenobitalna (Wikipedia)

• Norbertanie 1134 - wywodzi się ze wspólnot obsługujących katedry i kościoły, ściśle podporządkowanych biskupom. Św. Norbert wprowadza surowszą ascezę (kanonicy regularni), także Trynitarze 1198

• średniowieczne zakony żebracze (XIII w.) - kaznodziejstwo, działają na terenie miast:

• Dominikanie 1216

• Franciszkanie 1223

• Paulini - ok. poł. XIII w., zatwierdzenie w 1308. Początkowo pustelniczy, później zmodyfikowano regułę opierając się na regule św. Augustyna.

• po soborze trydeńskim (XVI w.):

• Jezuici - zbrojne ramię papiestwa

• Misjonarze

• Trynitarze - w XII w. wykupują jeńców z niewoli tureckiej; w XVII w. Turcy zostają wyparci z Europy, a zakon zmienia nazwę na Bonifratrów - opiekują się szpitalami

• Bernardyni (XVII w., jako odłam Franciszkanów) - wznoszą i opiekują się kalwariami

• także i inne zakony, m.in.: Wizytek, Sakrameński, Pijarzy.

• okres XIX/XX w. - zacieranie się granic między zgromadzeniami aktywnymi i kontemplacyjnymi. Okres Rewolucji Francuskiej, wojen - potrzeba niesienia pomocy samotnym kobietom, dzieciom, starcom zgromadzenia o charakterze charytatywnym:

• Zgromadzenie Miłosierdzia w Łagiewnikach - św. Faustyna (XIX w.)

Europejski Szlak Cysterski Rady Europy

Mimo wojen, zmian granic itp. - zakon cysterski był tą instytucją, która w praktyczny sposób łączyła zróżnicowany kontynent rozwój przemysły, myśl techniczna itp.

Historia Zakonu Cystersów (Wikipedia):

• wywodzi się z zakonu benedyktyńskiego

• 1079 - początek - z zakonu benedyktyńskiego w Molesme odchodzi 21 mnichów na czele z Robertem; udali się na tereny niezamieszkałe i podmokłe do miejscowości Cistertium (nazwa łacińska). Wrócili do reguły modlitwy i pracy. Pojawiła się grupa mnichów konwersów, którzy pracowali na resztę zakonu, ale nie obowiązywały ich ścisłe zasady zakonne (m.in. mogli wychodzić na zewnątrz)

• Citeaux (łac. Cistertium) - od 1089 ranga opactwa

• podstawa utrzymania - własna praca i prosta liturgia - ora et labora - wprowadzenie instytucji konwersów (przeznaczeni do prac fizycznych, których nie obowiązywało wspólne odmawianie brewiarza i surowość życia)

• strój - biały (ew. szary) habit, czarny szkaplerz (wprowadzony przez opata Albertyna)

• wielcy opaci: św. Bernard (oddanie papiestwu), św. Stefan Harding (Karta miłości 1201), Cystersi jako pierwsi posiadali scentralizowaną organizację - coroczna kapituła opatów (przepływ informacji, wymiana kulturowa, rokrocznie w dniu 14 września - Dzień Podniesienia Krzyża Pańskiego) oraz bezpośrednia odpowiedzialność opactw „matek” za ich filie, także wskazanie, aby w przyszłości wybudowane klasztory poświęcone były Matce Boskiej Wniebowziętej

• powstają 4 proopactwa (1113-1115) - La Ferte, Pontigo, Clairvans, Morimond - z nich wychodzili mnisi i zakładali kolejne klasztory

• swoista architektura

700 klasztorów w ciągu 200 lat w Europie XII w. było 520 klasztorów, a w XIII w. - 700, np.:

Włochy - Fasonowa 1120

Niemcy - Hirsau 1123

Anglia - Yorkshire 1128

Hiszpania - Poblet 1150

Portugalia - Alcobaca 1153

Wpływ Cystersów na rozwój cywilizacyjny - od XII w. rozwinęli na szeroką skalę:

• rolnictwo - zastosowanie trójpolówki (owies, żyto, pszenica)

• hodowla zwierząt habity z wełny

• uprawa winnej latorośli i browarnictwo

• sadownictwo i ogrodnictwo

• „przemysł” - młyny, kopalnie, metalurgia, rozwinięcie rzemiosła, kuźnie - sukiennictwo, kuśnierstwo, szewstwo

• melioracja (na terenach podmokłych)

Działalność Cystersów od XV w. przechodzi kryzys:

• zaczyna dominować działalność kaznodziejska zakonów żebraczych (sami Cystersi byli „zamknięci” na zmiany filozofii i teologii, zdecydowanie za późno otwarto zakonne kolegia ponieważ brakowało im wykształcenia przegrywali dysputy z Franciszkanami i Dominikanami, którzy po przejęciu filozofii od św. Augustyna rozwijali się naukowo)

• epidemie

• wojny (zwłaszcza stuletnia)

• wzrastająca rola miast rozwój szkół w miastach, odpływ ludzi ze wsi

• reformacja i schizma - pojawienie się protestantyzmu, przejmowanie majątków zakonnych (nie tylko cysterskich)

• Jezuici i ich działalność edukacyjna

• kres funkcjonowania większości opactw kładzie Rewolucja Francuska - kasacja klasztorów, sekularyzacja

Reaktywowano Zakon Cysterski po Kongresie Wiedeńskim - pierwsza Kapituła w 1821. Obecnie zakon składa się z 13 kongregacji: oprócz Europy klasztory istnieją w Brazylii, Boliwii, USA, Etiopii (wraz z mnichami obrządku koptyjskiego), Erytrei, Wietnamie. Nigdy nie było zakonu w Chinach.

Wkład w sztukę HKS.

Zakon Cystersów w Polsce

Do Polski zakon został sprowadzony ok. 1140 r. Wywodzą się z 2 opactw:

• Morimond - Jędrzejów, Koprzywnica

• Clairvaux - Estrom - Kołbacz - Oliwa

Cystersi w Polsce działają w 2 grupach:

• grupa małopolska i pomorska

• wielkopolska - charakter dewocyjny

Jednym z wielkich cystersów był Wincenty Kadłubek (od ok. 1189). Żeński zakon założono w Trzebnicy w 1202 r. (św. Jadwiga Śląska)

W 1990 r. Rada Europy ustanowiła szlak cysterski jednym ze Europejskich Szlaków Kulturowych RE.

Odcinki polskie:

• pętla wielkopolska - Ląd, Paradyż, Wągrowiec, Ołobok

• pętla pomorska - Oliwa, Pelplin, Kołbacz, Żarnowiec, …

• pętla małopolska - Jędrzejów, Sulejów, Wąchock, Koprzywnica, Szczyrzyc, Mogiła

• pętla śląska

Ryc. 1 Szlak cysterski - odcinek polski

(http://pl.wikipedia.org/wiki/Grafika:Szlak_Cysterski.png)

2006-10-24 W4 - Kult męczenników i relikwii. Szlak Santiago de Compostela

Kult męczenników i relikwii.

Rozwój od II w n.e. - rzeź na chrześcijanach za czasów Dioklecjana (zaczęto odwiedzać miejsca tych wydarzeń). Kult zaczął się za czasów cesarza Konstantyna i jest charakterystyczny dla kościoła zachodniego.

Nowy testament uważa męczeństwo jako najwyższą formę świętości. Męczennik (martyr, martus) - świadek, ten, kto dał świadectwo wiary. Początkowo byli tym terminem objęci apostołowie; od III w. również inni ludzie.

Najważniejsze ośrodki pielgrzymów:

• Jerozolima - palmieri - kult relikwii Jezusa (od pala)

• Rzym - romieri (od roma)

• Santiago de Compostela - peregrini

Ośrodki pielgrzymowania do męczenników i relikwii:

• Efez - Jan - II w.

• Abu Mena (Egipt) - Menas - III w.

• Mediolan - Gerwazy i Protazy - IV w.

• Saint Gilles - Idzi - VIII w.

• Canterbury - Tomasz Becet - XII w.

• Padwa - Antoni - XII w.

• Asyż - Franciszek i Klara - XIII w.

• Gniezno - Wojciech - XI w.

• Kraków - Stanisław - XI w.

(Tomasz Becet i Stanisław zostali straceni za krytykę króla)

Szlak do Santiago de Compostela Camino de Compostela

Etymologia nazwy Santiago de Compostela:

• Como postolo - apostoł (odnosi się do działalności Jakuba Większego)

• Campus stellae - pole gwiazd

• Compositum tellus - cmentarz

• Compostela - pole do grzebania

• San Jago (San Tiago) - „syn gromu” - okrzyk bojowy w czasie bitwy pod Clavijo 844 r.

Geneza powstania szlaku:

• działalność św. Jakuba Starszego w latach 33-34 n.e.

• zostaje wysłany do Jerozolimy i tam ginie

• jego uczniowie przewożą ciało Jakuba do Hiszpanii

• zajęcie Półwyspu Iberyjskiego przez Arabów po 712r. (istniało tu wówczas państwo Wizygotów, które nie stawia oporu)

• najwcześniej wojnę Arabom wydaje księstwa Asturii - wyzwolenie Asturii w 718r.;

• rekonkwista - odbijanie Hiszpanii Arabom

• mimo przegranej z Asturią doszli do Francji

• rozstrzygająca bitwa pod Poitiers w 732r. - zepchnięcie Arabów przez Karola Młota poza Pireneje

• Arabowie panują na półwyspie z wyłączeniem Asturii

• odkrycie grobu Jakuba - początek kultu

• sen Karola Wielkiego, któremu ukazała się droga z gwiazd rozpoczynająca się we Fryzji (Niemcy), idąca przez Niemcy, Francję do Galicji. W 1120 papież Kalikst Wielki zinterpretował to widzenie jako drogę wędrujących pielgrzymów, ustanawiając także „Rok Święty” (gdy imieniny św. Jakuba: 25.07 wypadają w niedziele). W 1130r. ukazuje się „Kodeks Kalikstyński”, którego piąta część tzw. Sanchi Jacobi to opis drogi do Santiago.

• 1035 r. - prawdziwym twórcą trasy jest ks. Nawarry - Sanchio III (uważa się za pierwszego pielgrzyma). Pielgrzymki rozpoczęły się już w IX w.; szczyt XII-XIII (ok. pół miliona na rok); spadek w XV w. poprzez rozwój kultu Męki Pańskiej. Wielkie znaczenie szlak uzyskał dzięki papieżowi Janowi Pawłowi II (Światowe Dni Młodzieży - 1982 i 1989)

Najwięcej dróg prowadzi przez Francję, bo tu spotykali się pielgrzymi z całej Europy. Polacy dochodzili do rejonu Paryża i stąd dalej do Santiago.

Drogi do Santiago:

• Droga Pierwotna - X w. (Oviedo) najczęściej Hiszpanie z niej korzystają

• Szlak Arousa - hipotetyczna droga z Jerozolimy szlak morski

• Drogi Portugalskie - XII w. punkt zborny to Lizbona

• Droga Angielska - XII w. (Londyn - Kanał la Manche - Amiens - Paryż - La Coruña)

• Drogi Francuzów - XI-XII w. (Camino Frances)

• St. Denis - Paryż - Tours (via Turonensis) korzystają m.in. Polacy

• Vezeley (via Lemovicises) - kult św. Magdaleny korzystają Polacy, Niemcy, Szwajcarzy

• Le-Puy-en - Veley (via Podensis) - kult maryjny korzystają gł. Niemcy

• Arles (St. Gilles) (via Tolosana)

(trzy pierwsze to drogi nawaryjskie (przez przełęcz Roncesvailes), czwarta - aragońska (przez przełęcz Samport); wszystkie spotykały się w Puenta La Reina, skąd szły już razem jedną drogą do Santiago)

• Droga Srebrna (via de la Plata) - XV/XVI w.; prowadziła z Sewilli

Wzdłuż szlaku powstawały różnorodne budowle:

• obiekty noclegowe - hostales, fondas

• kantory wymiany pieniędzy i towaru

• szpitale - prowadzone przez bractwa św. Jakuba (do dzisiaj działa) lub zakony rycerskie

• cmentarze (przy szpitalach)

• zamki

Ale najistotniejszym czynnikiem szlaku był fakt rozwoju architektury romańskiej na terenie Europy.

Kościoły pielgrzymkowe:

• obiekty duże - bazyliki 3-nawowe; rozbudowane 3-nawowe transepty

• całość obiegają empory

• ambit z promieniście rozchodzącymi się kaplicami; często kaplice przy transepcie

• fasady wieżowe; także wieża na skrzyżowaniu naw (były widoczne z daleka)

Współczesne szlaki to Trasa Nawaryjska i Droga Aragońska (różnica to dwie różne przełęcze w Pirenejach, później się łączą na terenie Hiszpanii).

Dzięki temu szlakowi „rodziła się” Europa - podobnie jak w okresie wypraw krzyżowych doszło do zjednoczenia się Europy.

Okres pielgrzymowania: cały rok; głównie czerwiec-październik (nawet połowa października) opady w rejonie Galicji. Pielgrzymuje się od 5 rano do 13.

Logo szlaku: muszla i wędrujący pielgrzym.

Symbol „muszli” gdy trwały walki z Arabami, Książe z Asturii wpadł do morza i wymodlił pomoc od św. Mateusza (Jakuba?); woda się rozstąpiła a księciunio był cały w muszelkach.

Atrybuty pielgrzymowania po szlaku: kapelusz, płaszcz, kij.

Grób św. Jakuba wskazały spadające w to miejsce gwiazdy.

Kraków - Jakubowo (kościół św. Jakuba) - Zgorzelec - tereny niemieckie (Nider Strasse) - Akwizgran

Trasa Pierwotna - Oviedo-Santiago

• Oviedo - katedra w Oviedo, kult św. Mateusza; Santa Maria de Navaco (poł. IX w. - sztuka asturyjska); kaplica królewska

• wzdłuż szlaku liczne kościoły bądź ich ruiny z okresu królestwa Asturii

Droga z Krakowa:

• Kraków - Jakubowo

• Dolnośląska Droga św. Jakuba
  - 168 km, z Kolegiaty w Głogowie, przez Jakubowo (kościół św. Jakuba) do przejścia Zgorzelec-Görlitz (dalej w kierunku Akwizgranu)

• Akwizgran - katedra cesarska - relikwiarz Karola Wielkiego - prezbiterium 1414 kult relikwii (perizonium, suknia Marii, całun Jana Chrzciciela) - UNESCO

• Kolonia - gotycka katedra - relikwiarz Trzech Króli (XII w.) - UNESCO

• Reims - biskupstwo (III w.), gotycka katedra - miejsce chrztu Chlodwiga 496, miejsce koronacyjne królów francuskich

• Amiens - katedra, biskupstwo IV w.

Dalej, Polacy udają się przez Paryż.

Drogi Francuskie (4 punkty wyjścia):

• Paryż - Katedra Notre-Dame, katedra Saint Chapelle - relikwie korony cierniowej

• Saint Denis - (punkt zborny na terenie Paryża); fasada zachodnia i obejście chóru; kult św. Dionizego

• Chartres - katedra XI w. (przebudowana XII w.; średniowieczne witraże) - UNESCO; kult związany z Madonna w grocie od III w. (relikwia - suknia Madonny), biskupstwo od IV w.

• Tours - katedra XIII-XIV (gotyk promienisty); kult św. Marcina

• Poitiers - katedra; bitwa Karola Młota z Arabami

• Bordeaux - Saint Michel XIII; Bayonne do St.Jean-Pied-de-Port - najczęstszy punkt wyjścia

• Vezeley - kościół św. Magdaleny

• Nevers - biskupstwo (V w.); Bernadette z Lourdes. Mniejsze znaczenie w średniowieczu, potem wzrost ze względu na kult św. Bernadetty.

• Le Puy-en-Veley - ośrodek kultu maryjnego od IV/V w.; czci się figurkę Czarnej Madonny

• Conques - Saint Foy (św. Fides) - złocony relikwiarz ok. 1050

• Rocamadour - ( tu miała być pustelnia Zacheusza - Amadaur, męża św. Weroniki); miejsce pielgrzymek od XII do figurki Matki Boskiej (dzieła Zacheusza). Tzw. „droga flamandzka zwana pokutą”; wyjście na kolanach 216 schodów.

• Arles - katedra XI św. Trochima - UNESCO, dawny ośrodek rzymski; kult św. Trochima - pierwszego biskupa Galii

• Saint Gilles - opactwo św. Idziego, kult św. Idziego; poselstwo króla polskiego Władysława Hermana (chciał mieć potomka; urodził się Bolesław Krzywousty)

• Tuluza - katedra św. Saturnina XI - największa francuska świątynia romańska (5-cio nawowa). Kościół św. Jakobina

Dalej drogi francuskie przecinają Pireneje:

• trzy pierwsze trasy, tj. z Paryża (St. Denis), Vezeley i Le Puy-en przechodzą przez Pireneje przez przełęcz Roncesvalley (Roncesvailes)

• punktem wyjścia jest Saint-Jean-Pied-de-Port (Francja)

• dalej przez Pireneje przez przełęcz Roncesvalley (1057m n.p.m.) - pomnik Ronalda, rycerza Karola Wielkiego. Niżej klasztor i kolegiata królewska (prowincja Nawarra)

Droga Nawaryjska

• trasa z Arles idzie przez przełęcz Samport Droga Aragońska

Trasa Nawaryjska - Roncesvalley - Larrasoana

• Pamplona (Pampeluna) - katedra św. Fermina (XIII-XI w.), piękne krużganki; słynne gonitwy byków na początku lipca, którym patronuje święta Fermina; kościół S. Saturniano (XIII w.), obok znajduje się refugio (schronisko)

• Puenta la Reina - kościół Kawalerów Maltańskich

Trasa Aragońska - drugi punkt wyjścia; Oleron - Bedous - przełęcz Samport. Jest to trasa trudniejsza i prowadzi 600 m wyżej (przełęcz Samport 1640m n.p.m.)

• Jaca - katedra San Pedro

• odcinek Jaca - Arres - Sanguesa

• Sanguesa - kościół Santa Maria la Real

• Santa Maria de Eunate - klejnot Camino/ Puenta la Reina - oktogon, kaplica królewska, wzorem Rotunda grobu z Jerozolimy

• Puenta la Reina - most na Argo XI w., połączenie dróg z Pirenejów (nawaryjskie i aragońskiej)

Trasa el Camino de Santiago

• Estella - San Miguel - pałac książąt Nawarry; kościół Santiago

• El Camino de Santiago - refugio w Navarre

• Estella - Torres de Rio - Luquin - Viana

• La Roja /Urbiola - uprawy słoneczników i szparagów, winnice(wino La Roja); przejście graniczne Nawarry

• Logrono - katedra Santa Maria de Palacio (XII-XVII w.); kościół Santiago (w niszy posąg Jakuba na koniu, jako pogromcy Maurów)

• Najera - zamek Clavijo (844 r. - bitwa z Arabami)

• Navarette - zespół klasztorny Kuso - książki kastylijskie i baskijskie (klasztory San Millan i Suso są wpisane na listę UNESCO); wnętrze katedry (ołtarz i nagrobek)

• Santo Domingo de la Calzada - żywe koguty w katedrze (zw. ze św. Dominikiem)

• Belorado - San Juan de Ortega - refugio

• Burgos - katedra (XIII-XIV w.) UNESCO; obok kościół Santiago

• Castrojeriz - Fromista - kościół San Martin

• Leon - za murami miasta kościół Santa Maria del Camino z Bramą Przebaczenia (w tym miejscu można było zakończyć pielgrzymkę); katedra (XIII-XIV w.); kościół św. Izydora (XI w.; panteon królewski, miejsce pochówku); hospicjum (dawne komandoria zakonu kawalerów św. Jakuba, przebudowana na rezydencję królewską w XVI w.)

• Ponferrada

• Villafranca del Bierzo - kościół Santiago XII w. z tego miejsca jeszcze 120 km do S. de Compostela

2006-11-07 W5 - Szlak Santiago de Compostela (c.d.)

• Góry Galicji

• Cebreiro - kamienne domostwa przykryte strzechami, kościół romański ze świętym Graalem (?)

• mnóstwo klasztorów i kościołów romańskich

• Sarria - horreros, tj. spichlerze drewniane na podmurówce, przykryte strzechą

• Monte de Gozo - pielgrzym, który jako pierwszy ujrzy wieże bazyliki w Santiago de Compostela ze szczytu tej góry ma prawo pierwszy do niej wejść

• Porta de Camino (Santiago de Compostela) - brama do miasta z płaskorzeźbami osób, które dotarły do Santiago de Compostela

Droga/i Portugalska/ie - słabiej oznaczone, zwracają uwagę na dziedzictwo Portugalii/ Punktem wyjścia jest Lizbona - droga zarówno lądowa jak i morska.

• Lizbona - centrum miasta na liście UNESCO

• katedra romańska (XI w.) i barokowy kościół św. Antoniego XVIII w. (w Lizbonie rodził się patron Portugalii Antoni Padewski);

• klasztor Hieronimitów (XV/XVI w., styl manueliński związany z marynarką, żeglarstwem) - UNESCO;

• wieża Belem XVI w. - UNESCO (tu był więziony m.in. Bem);

• dzielnica Chiado - ruiny konwentu Karmelitów XIV w.

• Mafra - klasztor (XVIII w.) wybudowany jako dowód wdzięczności za urodzenie potomka króla Jana V. Bogactwo tego zespołu klasztorno-ogrodowego osiągnięto dzięki brazylijskiemu złotu.

• Alcobaca - opactwo Cystersów (XII w., jedno z najstarszych w Europie) - UNESCO; nagrobki królów portugalskich

• Santarem - miasto położone na skrzyżowaniu głównych szlaków północ--południe oraz wschód-zachód; wiele zachowanych budowli arabskich z okresu mauretańskiego

• Bathala - klasztor Zwycięstwa (XV w., styl manueliński) zbudowany na cześć zwycięstwa nad Hiszpanami - UNESCO; wirydarz królewski; kaplica królewska dynastii Duarte

• Tomar - twierdza Templariuszy (później od XV w. nazwa - Zakon Chrystusa; XV-XVI w., styl manueliński) - UNESCO; kaplica pałacowa wzorowana na Kaplicy Grobu Pańskiego Chrystusa w Jerozolimie XII w.

• Fatima - nie funkcjonowała w czasach, gdy szlak się formował. Największe sanktuarium maryjne w Portugalii. Bazylika z figurką Matki Boskiej Fatimskiej - Królowej Świata.

• Coimbra - do 1260 stolica Portugalii, katedra Se (XI w.); kościół San Tiago (XII w.); najstarszy uniwersytet w Portugalii (zał. 1306 r.; do XX w. jedyny uniwerek w Portugalii; jeden z najstarszych w Europie); siostra Łucja tutaj zmarła 13.02.2005

• Porto - (portucale - miasto w kolorze granitu); katedra; miasto znane z wina, drugie według ważności po Lizbonie

• Barcelos - miasto „narodzin” symbolu Portugalii - kogucika o barwnym upierzeniu i czerwonym grzebieniu

• Braga - najstarsze arcybiskupstwo portugalskie; katedra (XII w.) Bom Jesus do Monte XVIII w. via Sacra ze schodami 5 zmysłów i 3 cnót (zespół kalwaryjny)

Droga Srebrna - XV/XVI w. - powstała po upadku Grenady - ostatniej twierdzy Arabów na Półwyspie Iberyjskim. Często prowadzi przez prywatne gospodarstwa albo w bród przez rzekę, naciski Rady Europy, aby to zmienić. Wychodzi z Sewilli, ale ma też odnogi.

• Sewilla

• gotycka katedra (XV w., pięcionawowa, zbudowana w miejscu wyburzonego meczetu dzięki złotu zrabowanemu Aztekom, nagrobek Kolumba);

• La Girlanda XII w. - UNESCO;

• Capilla Mayor - największe na świecie retabulum gotycki (flamboyant);

• Królewski Alkazar (mudejar) XII w. - UNESCO;

• Matka Boska de la Macarena (nazwa dzielnicy, kulminacja imprezy to przejazd z dzielnicy Macarena do katedry w Sewilli)

• Cordoba

• jedyny obiekt sakralny, skupiający w sobie dwie religie (meczet i katedra w jednym) - UNESCO (jeden z największych meczetów islamu - las kolumn; katedra powstała w miejscu wyburzenia części meczetu);

• pomnik Majmonidesa, twórcy 13 Artykułów Wyznania Wiary. Do XIII wieku w Cordobie rządziły 3 religie: Żydzi, Arabowie (od VIII w.) i Chrześcijanie. Majmonides - najważniejszy Żyd stworzył m.in. te artykuły.

• Merida - teatr, amfiteatr rzymski, świątynia Diany, akwedukt - UNESCO (największa liczba akweduktów poza Rzymem jest w Hiszpanii)

• Salamanca

• Katedra Stara (XII w., romańska) i Nowa (XVI w., renesansowa) - UNESCO. Pokrywanie łuskowe kopuł tylko tutaj i w Zamorze;

• uniwersytet ok. 1218 (fasada XVI w. platersco), m.in. kaplica Doktorów, sala Fray Luis de Leon (anegdotka z wykładowcą który po powrocie z aresztu kontynuował swój wykład);

• Santiago było lennem Santiago od XIII w.

• Dom pod Muszlami - dom zatrzymań pielgrzymów

• kościół San Esteban: fasada platersco (renesansowa), ołtarz churriguer

• Zamora - katedra (XII w.); w mieście ok. 20 romańskich kościołów

• Santiago de Compostela - UNESCO (na liście: szlak Camino de Santiago i samo miasto)

• Katedra (XI w.) - budowę rozpoczęto 1074, pierwsze zniszczenia początek XII, obecny kościół pochodzi z XII

• słynna barokowa fasada Obradorio z figurą św. Jakuba

• do wnętrz prowadzą monumentalne schody, pod nimi krypty z X w.

Najważniejsze obiekty wnętrza:

• Capilla Mayor - złocony ołtarz św. Jakuba

• Portyk Chwały (XII w.; twórcą hiszpański rzeźbiarz Mateo) z Filarem Proroków.

• sarkofag z relikwiami św. Jakuba

Poza tym:

• Portal Złotników (główne wejście od strony transeptu południowego)

• Święte Drzwi (strona wschodnia, od prezbiterium, zamurowane)

• botafumerio - srebrna kadzielnica

Katedra jest romańska, trzynawowa. Nad nawami znajdują się potężne empory (służyły też dla noclegów).

• przy katedrze biuro pielgrzyma, gdzie otrzymuje się compostele - pieczątki (paszport pielgrzyma)

• Przylądek Finisterre - najbardziej wysunięta część Portugalii. Zwyczaj ścinają włosów symbolizujące zmianę życia.

2006-12-05 W6 - Szlak Jedwabny Rady Europy

Szlak jedwabny Rady Europy

Europa poznała kulturę Chin dopiero w latach 30. XX w. Wcześniej znano ją tylko powierzchownie z relacji kupców (stąd określenie szlaków jedwabnych), misjonarzy, i z wyprawy Marco Polo.

Później zaczęły docierać dzieła malarskie - głównie drzeworyty. Fascynacja wycinkową kompozycją i czystością barw (wpływ na rozwój malarstwa impresjonistycznego XIX w.

Także sztuka Dalekiego Wschodu wpłynęła na ukształtowanie się europejskiego stylu ogrodowego - ogrodu krajobrazowego, w którym zaczęto budować altany, pawilony, łukowate mostki przerzucone nad wodą.

Na kulturę Chin wpłynęły systemy filozoficzno-religijne.

Podstawą filozofowania chińskiego opiera się na trzech składnikach: świat, przyroda i człowiek. Niebo, w drugiej kolejności ziemia. Świat i zjawiska tworzą makrokosmos. W ciele człowieka istniej mikrokosmos. Siły które zachodzą w ciele człowieka odpowiadają siłom w makrokosmosie. Siły Jin i Jang, określane jako siły przeciwstawne: pozytywny-negatywny, ciemność-jasność, ruch-spoczynek…

5 żywiołów: drewno, ogień, metal, woda, ziemia - rozumiane jako siły dynamiczne.

Taoizm VI w p.n.e. najstarszy system religijny.

„Ci, którzy wiedzą milczą,

Ci, którzy nie wiedzą - mówią”

Wywodzi się z wierzeń ludowych i obserwacji natury, a zwłaszcza jej cykliczności (roczny, dobowy)

Yang - niebo - odznaczał się ciepłem, światłem… Jin

Tao człowieka rozumiano jako cnotę, drogę postępowania w zgodzie harmonii z Tao - Nieba i Tao-Ziemi.

Religia ta skupiała się na jednostce i wskazywała bezsensowność dążeń do ziemskich celów. Z punktu widzenia politycznego kwestionowała wszelkie czyny polityczne, odrzucała wszelkie przemiany społeczne, gospodarcze. Uważano że wszelkie instytucje, władza, obyczajowość stworzone przez…

Taoizm - ogrody

Religia taoistyczna wznosiła pozbawione dekoracji świątynie kultowe, z dala od ośrodków osadniczych. Najpełniejszy wyraz religia znalazła w sztuce kształtowania ogrodów. Elementy natury:

• góry (kamienie) - niedostępność, dzikość pejzażu

• woda (jezioro, staw, rzekę) - przez swą zmienność i złudę odbić stwarzała atmosferę tajemniczości, fantastyki, grę cieni i blasków

• zieleń - określone krzewy, drzewa

Cel - stworzenie atmosfery do kontemplacji.

Inspiracje XVII-XVIII Sanssouci - herbaciarnie, Wilanów.

Rzemiosło artystyczne - brązy.

• przedmioty z tego metalu (98% miedź, 2% cyna) - pojawiły się już ok. 3000 p.n.e. choć na szeroką skalę zaczęto je wytwarzać w okresie panowania dynastii Shang (XCII-XII p.n.e.)

• stosowano metody odlewania a nie kucia - początkowo były to składane formy, potem zaczęto stosować metodę „traconego wosku”, co pozwalało na b. szczegółową dekorację.

• Stosowano metody geometryczne, figuralne, roślinne. Szczególnym motywem była ornamentyka zoomorficzna. Nie tylko elementy dekoracyjne ale i symboliczne - miały wywołać lęk, szacunek Np. wąż z głową tygrysa - symbol odnowy ciała, wąż z wyłupiastymi oczami, byk z dużymi rogami, sploty ptaków i smoków.

• W okresie dynastii Zhon (XII-III w. p.n.e.) brąz zaczął tracić znacznie rytualne (misy, przedmioty codziennego użytku), ale utrzymał swą wartość jako symbol władzy politycznej. W miarę powszechnienia zaczęły pojawiać się w ornamentyce sceny z żucia codziennego. Od ok. II/I w. p.n.e., kiedy pojawiło się bicie monet do których wytwarzania potrzebna byłą miedź, przedmioty z brązu zostały wyparte przez przedmioty z żelaza.

Porcelana

• produkt powstaje z glinki kaolinowej (skaleń, krzemionka) powleczonej szkliwem w wysokiej temperaturze (w Europie nie znano proporcji i temperatury wytwarzania)

• w Europie cechami porcelany była cienkość i przeźroczystość oraz biel, w Chinach - forma, szkliwo i ornamentyka. Niezrównane pod tym względem są saledony z dynastii Song (XII-XIII w.). Są to w zasadzie przedmioty bezbarwne ale posiadające wiele odcieni, Np. zieleni morskiej, turkusowych, jadeitu, oliwki. Kolory te uzyskiwano poprzez dodanie do szkliwa różnych proporcji tlenków żelazowych. Wykorzystywano też efekt zmieniającej się od dołu do góry barwy.

Wycinana - wycinano dekorację na mokrym podłożu i pokrywano ją glazurą.

Malowana - naszkliwnie lub podszkliwnie. Obok pokrywania dekoracji glazurą malowano.

Technika 3 barw (sancai) lub 5 barw (wucai)- niebieski, żółty, zielony, czerwony, czarny. Motywy: kwiaty ptaki, fantastyczne zwierzęta, pejzaże, sceny rodzajowe.

Później zaczęto poza malowaniem barw porcelanę zdobić także kobaltem, którym wykonywano całe bogactwo dekoracji.

W trzecim etapie (Ming-Qing) uzyskiwano efekt bardzo połyskliwego szkliwa. Potem pojawia się jednobarwna porcelana dekorowana farbami emaliowanymi (żółte, turkusowe, czerwone - tlenek miedzi zwany „byczą krwią”, zielone, różowe, itp.)

Metoda polegająca na spękaniu szkliwa w kilku fazach i wnikaniu w pęknięcia barwników naturalnych.

Jadeit (nefryt)

Kamień uznawany za magiczny. Był otaczany czcią i stosowany w obrzędach pogrzebowych - kładziony Np. na ciele zapobiegał jego rozkładowi. Także używano do wytwarzania luksusowych przedmiotów ozdobnych, amuletów. Uważano że jest niezniszczalny. Ok. X w. p.n.e. zaczęto przypisywać mu 5 atrybutów: blask (dobroć), dźwięk (mądrość), przeźroczystość (sprawiedliwość), ostra krawędź (czystość) i to że jest kamieniem półszlachetnym.

Bi - przedmiot rytualny w kształcie krążka z otworem pośrodku, dekorowany falistymi liniami, które mogły oznaczać smoki. Kolisty kształt kojarzony jest kultem Nieba (astrolabium?).

Laka znana od ok. IV w p.n.e.

Naturalna żywica drzew liściastych, którego owoce mają dużą zawartość tłuszczu. Zbiera się po nacięciu kory od czerwca do października. Początkowo kolor biały, potem brązowieje pod wpływem światła. Proces polimeryzacji zmienia jej kolor na miodowo-bursztynowy. W ten sposób można ją barwić:

- czerwona laka - ochra, cynober

- czarna laka - tlenki żelaza

Wykonanie - na drzewno, glinę, papier, bambus, brąz. Pokład należy zagruntować, a następnie nakładane są warstwy (do trzystu).

!!Laka jest cenniejsza od złota i porcelany!! Na giełdzie droższa jest laka japońska od chińskiej.

Technika uzyskiwania pasów z laki na przedmiotach - banał w czarnej robimy wgłębienia, nanosimy czerwoną i ścieramy. Lakę można prószyć, Np. złotem, srebrem.

Malarstwo (należy odrzucić europejski sposób interpretacji malarstwa przy ocenie chińskiego;-)

W Chinach „czterema klejnotami wykształcenia” było malarstwo, kaligrafia, literatura i muzyka. Malarstwo chińskie ma ścisły związek z literaturą, zwłaszcza z poezją i kaligrafią. Narzędzia: jedwab lub papier, pędzelek, tusz i kamień do rozcierania. Malowano w formie zwojów pionowych lub poziomych, które oglądano odwijając powoli zwój, od prawej do lewej.

Pismo chińskie (zabytki pochodzą z III/II w p.n.e.) ustawione jest w pionowe kolumny. Pismo to jest typu:

- ideograficzne - gdzie jeden znak określa jakieś pojęcie

- fonograficzne - gdzie jeden znak określa jedną sylabę

Pismo czyli kaligrafia jest działaniem swobodnym, spontanicznym, indywidualnym. Pędzelek dawał możliwość nadawania różnej grubości, kształtu łuku - tworzy to dzieło sztuki.

50 000 znaków (Chińczycy używają 3-4 tys. znaków)

• tematyka była różna: dworska, rodzajowa. Najbardziej dominowało malarstwo pejzażowe. Pejzaż filozoficzny („dusza przyrody” - sens natury - oszczędność, „ciało przyrody” - zmysłowość - dekoracyjność). Każda litera-znak na obrazie też wyraża coś-tam.

• cechy wspólne: asymetryczność, czyste kolory, wycinkowość, brak perspektywy linearnej

• świat przyrody - zwierzęta i rośliny symbole:

• ptaki - najczęściej żurawie, symbol samotności, pustelniczego życia

• kwiaty - chryzantema, kwiat jesienny - symbol spokojnego życia, orchidea - piękno, piwonia - kwiat cesarski, symbol dobrobytu, radości, zdrowia, śliwa - budzące się życie, kwitną czasami jak jest jeszcze śnieg, lotos - poszukiwanie duchowej czystości i prawdy

• drzewa - sosna - długo żyje, symbol długiego życia, jeżeli jest prosta to tylko długie życie, jeśli jest powykręcana to także symbolizuje mędrca, bambus - symbol nieustraszonego człowieka

• góra (skała) - wieczność

• woda - przemija, jest zmienna zmienność

Rośliny, zwierzęta, przyroda są aluzją, skłaniają do interpretacji.

Dwie techniki:

• starannego pędzla - staranny, linearny rysunek

• nurt bezszkieletowy - środki artystyczne bardzo oszczędne, działanie pustej przestrzeni (która stanowi zaproszenie do myślenia) skontrastowanej z mocniejszą plamą koloru.

2006-12-19 W7 - Kultury prekolumbijskie - andyjskie

Trzy okresy:

• formacyjny: Chavin, Pracas Cavernas

• kultur regionalnych

• ???

Inkowie XIV-XV w.

• rolnictwo - kult kukurydzy, ziemniak

• budownictwo - takie same cechy jak w Mezoameryce, lepsza obróbka kamienia, kanały nawadniające

• tkactwo - b. gęsta sieć nici

• ceramika - bardziej rozwinięta

• system dróg - z twierdzami (ewent. z umocnienieniami kamiennymi) - jedna z nich 5000 lat (od Ekwadoru po południowe Chile); mimo że nie znali koła

OKRES FORMACYJNY

Chavín (stanowisko Chavín de Huántar- UNESCO) ( Wikipedia)

Ośrodek o charakterze religijnym. Zachowane pozostałości piramid z elementami dekoracyjnymi zwierzęta (puma lub jaguar). Jedna z hipotez mówi, że Chavín spełniało taką rolę jak Teotihuacan - co miało by być związane z przemieszczaniem się Olmeków a wraz z nimi motywu jaguara (w Andach puma). Wątpliwości, która z cywilizacji była pierwsza i oddziaływała na drugą - mezoamerykańska na andyjską czy na odwrót.

Zespół pałacowy na obrzeżach

2007-01-16 W8 - Szlak architektury drewnianej

Celem powołania szlaku była ochrona dziedzictwa kulturowego polskiej wsi - idea powstała w Krakowskiej Agencji Rozwoju Turystyki (już nie istnieje) w 1999 roku. Szlak opracowano w PTTK w Krakowie oraz Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Krakowie.

Szlak obejmuje drewniane budowle architektury sakralnej (kościoły, kaplice, cerkwie, dzwonnice) i świeckiej (chałupy, dwory, spichlerze, młyny, karczmy, wille, inne)- s umie około 260 obiektów, także zabytkowe zespoły przestrzenne.

Szlak przebiega przez województwa małopolskie i podkarpackie. Liczy ok. 1500 km. Trasa została podzielona na 6 pętli - regionów (w tym jedna trasa łącznikowa VI do IV).

Trasa I - jurajsko-nadwiślańska (oświęcimska) - 358 km.

Tereny Wyżyny Krakowsko-częstochowskiej, Kotliny Oświęcimskiej oraz przez część obszarów Pogórza Wielickiego. Ma charakter okrężny - zaczyna się i kończy w Krakowie.

• 42 obiekty i zespoły:

• budowle sakralne 28 kościołów, 3 kaplice, 2 dzwonnice

• 3 dwory

• 4 zespoły zabytkowe (układy przestrzenne)

• 1 skansen oraz zespół obiektów zabytkowych o charakterze skansenu

• Relikty zabytkowego budownictwa

Trasa II - nadwiślańska - 201 km.

• 36 obiektów

• Lipnica Murowana - najcenniejszy jest kościółek przycmentarny z listy UNESCO

• Zalipie - słynie z malowanych wzorami kwiatowymi na białym podłożu obiektów gospodarczych (studni, płotów, budynków)

• Element tradycyjny - Lipnica Murowana - palmy

Trasa III - orawsko-podhalańska - 283 km.

Orawa, Podhale, również Spisz

• wykorzystanie chat jako drugich domów

• duży zespół obiektów sakralnych: 23 kościoły i 2 kaplice

• 7 skansenów (Chochołów - „żywy skansen”)

• 2 karczmy

• 1 dwór

• Dębno Podhalańskie - XV-wieczny kościół z listy UNESCO

Trasa IV - Pogórze Beskidzkie - 360 km.

50 obiektów i zespołów zabytkowych

• 32 kościoły rzymskokatolickie

• 1 cerkiew

• 3 kaplice

Trasa V - krynicko-gorlicka - 124,5 km.

Zbudowana w oparciu o cerkwie

• 6 kościołów rzymsko-katolickich

• Cerkwie (m.in. Sękowa z listy UNESCO)

• Krynica - miejscowość uzdrowiskowa - układ miasteczka zachowany, wille przy promenadzie, wpływy architektury szwajcarskiej

Trasa VI (łącznikowa) - 26 km.

3 obiekty:

• Binarowa - wygląd XVI-wieczny

• Rożnowice

• Rzepiennik Biskupi

Szlak architektury drewnianej:

• Kościoły powstawały między XV a XVIII w. (najstarszy Haczów, XIX w. zaprzestano)

• Konstrukcja zrębowa - logo szlaku, są orientowane (później zaprzestano), na stronie zachodniej wieże, najczęściej dwuczęściowe (jedna nawa i dużo węższe prezbiterium), od strony północnej dobudowywano zakrystie, a od południa coś-tam, okna od południa (nigdy od północy, ze względu na klimat - wiatry, ale i przesądy - złe moce)

• Dachy dwuspadowe, konstrukcja słupowa (szkielet z beli) - zaskrzynionej (obniżenie boczne części stropu w nawie)

18

---