Bory Tucholskie

Teren, na którym jest położony Tucholski Park Krajobrazowy został ukształtowany przez lodowiec skandynawski. Urozmaiceniem tego młodoglacjalnego krajobrazu są tu liczne rozcięcia erozyjne w postaci dolin i rynien, którymi płyną pośród malowniczego krajobrazu rzeki i strumienie. Główny szlak wodny Parku stanowi rzeka Brda płynąca miejscami głęboką doliną otoczoną starodrzewem lasów liściastych. Na
szczególną uwagę zasługuje jej odcinek w miejscowości Świt, gdzie skupienie głazów narzutowych i strome brzegi doliny nadaje rzece charakter górski, a flisacy spławiający tędy drewno nazwali je „Piekłem”. Kolejnym typowym i malowniczym elementem krajobrazu Parku są jeziora wytopiskowe o nieregularnym
zarysie linii brzegowej oraz nieliczne jeziora rynnowe z unikalną florą i fauną. Spotkać też tu można niewielkie jeziorka śródleśne, tzw. „oczka” i „kociołki” naturalnie zarastające specyficzną roślinnością torfowiskową. Zadziwiającą ozdobą tych jeziorek są pływające wyspy utworzone przez oderwane pło mszarne.
Ponad 86% powierzchni Parku stanowią lasy, w których gatunkiem panującym jest sosna. Zwarty kompleks borów sosnowych o dużej powierzchni oraz brak ośrodków przemysłowych wpływa na wytworzenie specyficznego klimatu o właściwościach leczniczych.

Najcenniejsze powierzchnie i obiekty przyrodnicze wyłączono z działalności gospodarczej i objęto rożnymi formami ochrony.
Na terenie Tucholskiego Parku Krajobrazowego istnieje osiem prawnie uznanych rezerwatów przyrody. Są to:

„Ustronie” - utworzony w 1958 roku dla ochrony fragmentu lasu mieszanego o charakterze naturalnym z okazami jarzębu brekinii.

„Bagno Grzybna” - utworzony w 1982 roku dla ochrony śródleśnego torfowiska z charakterystyczną roślinnością torfowisk wysokich i przejściowych.

„Jezioro Zdręczno” - utworzony w 1982 roku dla ochrony jeziora eutroficznego z wodnymi i szuwarowymi zespołami roślinnymi oraz torfowiska z roślinami chronionymi i reliktowymi.

„Cisy nad Czerską Strugą” - utworzony w 1982 roku dla zachowania stanowiska cisa pospolitego.

„Jeziorka Kozie” - utworzony w 1984 roku dla ochrony zarastających jezior z typowo wykształconym zespołem roślinności torfowiska wysokiego.

„Źródła Rzeki Stążki” - utworzony w 1993 roku dla ochrony
fragmentu doliny rzeki Stążki wraz z jej źródłami o wyjątkowych walorach widokowych.

„Dolina Rzeki Brdy” - utworzony w 1994 roku dla ochrony doliny rzeki Brdy o wyjątkowych walorach przyrodniczo-krajobrazowych.

"Bagna nad Stążką" - utworzony w 1999 roku dla ochrony torfowisk z typowo wykształconymi zespołami roślinnymi, unikalną florą gatunków reliktowych, chronionych, rzadkich wraz z lasami położonymi w rozlewiskach Stążki.

Poza tym na terenie Parku i otuliny istnieje ponad 160 użytków ekologicznych a ochroną objęto również 288 drzew, 6 grup głazów narzutowych, 5 stanowisk roślinnych oraz 1 stanowisko ptaków jako pomniki przyrody.

ŚWIAT ROŚLIN

Obszar Tucholskiego Parku Krajobrazowego, tak jak całych Borów Tucholskich obejmujący w większości jałowe piaski, cechuje się specyficzną florą naczyniową złożoną z wielu rzadkich gatunków. Na tle innych flor Niżu Polskiego przedstawia wyjątkowe wartości, ze względu na występowanie roślin, które w bardziej zagospodarowanych i uprzemysłowionych obszarach już wyginęły lub nigdy nie miały dobrych warunków rozwoju.
Na czerwonej liście roślin naczyniowych zagrożonych w Polsce znajduje się około 100 gatunków z obszaru Parku. Z gatunków podlegających ochronie prawnej, stwierdzono na terenie Parku 43 gatunki podlegające ochronie całkowitej i 16 częściowej.
Licznie reprezentowana jest tu grupa reliktów glacjalnych (polodowcowych) : trzcinnik prosty, bagno zwyczajne, bażyna czarna, brzoza niska, żurawina drobnolistkowa, fiołek torfowy, gwiazdnica grubolistna, brzoza niska . Z reliktów postglacjalnych na szczególną uwagę zasługuje występowanie na terenie Tucholskiego Parku Krajobrazowego interesujących i rzadko spotykanych storczyków: wyblina jednolistnego, wątlika błotnego oraz grzybieni północnych.
Do interesujących gatunków o charakterze atlantyckim spotykanych na terenie Parku należy kłoć wiechowata oraz najrzadsza z naszych rosiczek - rosiczka pośrednia oraz przygiełka brunatna. Natomiast liczba stanowisk tzw. Gatunków stepowych jest stosunkowo mała. Spotyka się je najczęściej na zboczach zwłaszcza Brdy. Do tej grupy należy dzwonek syberyjski, ostrołódka kosmata i wężymord stepowy.
Z dużym udziałem gatunków północnych kontrastuje w Tucholskim Parku Krajobrazowym niewielka liczba roślin południowych, w szerokim znaczeniu przyśródziemnomorskich. Najważniejszym przedstawicielem tej grupy jest jarząb brekinia spotykany na dwu stanowiskach nad Brdą w uroczysku „Piekło” i w rezerwacie „Ustronie”.
Kolejną grupą roślin mających na niżu charakter reliktowy stanowią gatunki górskie, a wśród nich cis pospolity, którego największe skupienie w Polsce znajduje się w rezerwacie cisów w Wierzchlesie, a dość liczne stanowisko w rezerwacie „Cisy nad Czerską Strugą”.
Obecność reliktów (tzw. gatunków przetrwałych z minionych okresów klimatycznych) na danym terenie świadczy o wysokim stopniu naturalności szaty roślinnej Tucholskiego Parku Krajobrazowego i jednocześnie w dobitny sposób podnosi przyrodniczą rangę tego obszaru.
Wyjątkowo bogata jest flora porostów. Na terenie Parku występuje około 300 gatunków porostów. Obok wielu pospolitych i rozpowszechnionych, są także gatunki prawnie chronione, zagrożone - umieszczone na krajowej „Czerwonej Liście Porostów”, rzadkie w skali kraju i regionu.
Obszar Tucholskiego Parku Krajobrazowego jest w znacznej mierze zalesiony. Szata roślinna mimo pozornej monotonności zachowuje prawie wszystkie zbiorowiska leśne występujące na Niżu Środkowoeuropejskim. Zdecydowanie przeważają tu co prawda bory sosnowe, zróżnicowane na wiele zespołów i wariantów ekologicznych, to jednak zachowały się tu również lasy liściaste : grądy, dąbrowy, łęgi i olsy.

ŚWIAT ZWIERZĄT

Zróżnicowanie siedlisk Tucholskiego Parku Krajobrazowego - od żyznych lasów łęgowych do ubogich, kserotermicznych stoków rynien jeziornych i rzecznych sprawia, że różnorodność występujących tutaj gatunków zwierząt jest znaczna.
Jedynym przedstawicielem Agnatha występującym na terenie Parku jest minog strumieniowy. Obecność tego gatunku, znajdującego się na liście Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt stwierdzono w Brdzie w okolicy Rudzkiego Mostu.
Zbiorniki wodne TPK zasiedlają pospolite krajowe ryby. Ich liczebność, skład gatunkowy zależy od wielkości i od typu troficznego (żyzności) zbiornika. Skład gatunkowy ryb istotnie wzbogacają gatunki związane z rzekami i strumieniami. Szczególne miejsce zajmują łososiowate - troć , pstrąg potokowy, lipień oraz pochodzący z hodowli pstrąg tęczowy.
Wyniki inwentaryzacji płazów i gadów potwierdziły występowanie wszystkich gatunków charakterystycznych dla niżu Polski. Liczebność płazów w ostatnim dwudziestoleciu gwałtownie spadła, takie gatunki jak : kumak nizinny, grzebiuszka ziemna, rzekotka drzewna, ropucha paskówka i śmieszka zagrożone są wyginięciem.
Najliczniejszą grupę kręgowców w Parku stanowią ptaki. Stwierdzono lęgi 134 gatunków i regularne pojawianie się na przelotach ponad 20. Do najcenniejszych, spośród których kilka umieszczonych zostało w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt należą: bocian czarny, bąk, bielik, puchacz, żuraw, kropiatka i derkacz. Gatunkami ptaków wodnych lęgnących się na wszystkich jeziorach Parku są: łyska, perkoz dwuczuby, krzyżówka. Drugą grupę tworzą łabędź niemy, czernica i błotniak stawowy, których obecność stwierdza się na większości jezior. Z kolei trzecią grupę gatunków, których występowanie ogranicza się do kilku zbiorników składają się: perkozek, krakwa, cyranka, płaskonos. Pas trzcin i szuwarów jezior Parku zasiedla typowy dla tego środowiska błotniak stawowy i pospolite gatunki drobnych wróblowatych. Poza tymi gatunkami spotkać tu można: czaple siwe, świstuny, głowienki, łabędzie krzykliwe i czarnodziobe, gęsi gęgawy białoczelne oraz mewy.
Dolina Brdy wraz z położonymi w najbliższym sąsiedztwie jeziorem Szpitalnym i mniejszymi zbiornikami bez nazwy w okolicy Rudzkiego Mostu, Kiełpińskiego Mostu i Nowego Młyna to biotop występowania gągoła i tracza nurogęsia.
Dolina Brdy jest również ważnym w skali kraju obszarem lęgowym zimorodka. Nie mniej ważną rolę pełni dolina Brdy w okresie zimowym.
Niezamarzające odcinki rzeki są bazą żerową dla stad kaczek, łysek, traczy i łabędzi oraz towarzyszącym im ptakom drapieżnym, zwłaszcza bielikom. Natomiast najbardziej różnorodną i najliczniejszą grupą ptaków są gatunki leśne: zięba, trznadel, świergotek drzewny, pierwiosnek, rudzik, sójka, pokrzewki, świstunka, drozd, kos, muchołówka, dzięcioły, puszczyk, szpak, sikory, pleszka, krętogłów, kraska, skowronek borowy, lelek, myszołów, trzmielojad, kruk, wrona siwa, jastrząb, kobuz, krogulec, pustułka, sowy.
Inne gatunki ptaków drapieżnych - kanię czarną, orlika krzykliwego, bielika, rybołowa, drzemlika, można spotkać podczas przelotu wiosennego i jesiennego. Typowym gościem zimowym na terenie Parku jest myszołów włochaty.
Na obszarze Parku stwierdzono występowanie 49 gatunków ssaków. Z rzędu owadożernych stwierdzono 5 gatunków: jeża wschodniego, kreta, ryjówki oraz rzęsorki. Bogatą w gatunki grupę stanowią nietoperze - stwierdzono występowanie 10 gatunków.
Najliczniejszym w gatunki rzędem ssaków są gryzonie - 16 gatunków. Poza tym spotkać tu można m.in.: lisa, borsuka, jenota, kunę leśną i domową, tchórza, gronostaja, łasice łaskę, wydrę, bobra, dziki, sarny, jelenie i rzadziej łosie.

Pod względem gwarowym wg L. Zabrockiego przeważają w Tucholi i okolicach tzw. Borowiacy, graniczący z Kociewiakami we wschodniej części mniej więcej na linii Biała, Krzywogoniec, Okoninek, Lubińsk, Ostrowo. Na podstawie samookreślenia ludności można jeszcze wg R. Kukiera wyróżnić mniejsze grupy etniczne: Benedyje, Caple, Borusy, Konopaty, Patyraki, Cekcynosze itp.
Ponieważ gleby Borów Tucholskich są raczej ubogie rekompensowano sobie słabe plony korzystając z zasobów lasu. Wydobywano tu sok brzozowy, służący jako środek na porost włosów i lek przy chorobach nerek. Pozyskiwano również żywicę, zbierano zioła, ale najpopularniejsze było i pozostało zbieranie grzybów i jagód.
Łowiectwo również było dziedziną dobrze znaną w Borach Tucholskich (tutaj między innymi zaopatrywały się wojska polskie w mięso w trakcie wojen z Zakonem Krzyżackim). W okresie średniowiecza prawa łowieckie zarezerwowane były dla osób „szlachetnie” urodzonych, a pozostała ludność trudniła się tym w sposób nielegalny, zresztą do dnia dzisiejszego, czego dowodem są nadal odnajdywane w lasach różnego typu pułapki na zwierzynę drobną i grubą.
Zajmowano się tu również rybołówstwem. Najpopularniejszym sposobem łowienia było łowienie siecią tzw. słępem. Wcześniej zakładano buchty czyli miejsca w rzece, gdzie wybrano ziemię i nałożono gałęzi. Buchty obstawiano słępami. Z sieci zastawnych znane były wiersze plecione z wikliny, a także - worki z siatki rozpięte na kilku ruchomych wiklinowych obręczach.
Innym sposobem łowienia ryb było łowienie podrywkami, łowiono też wędką , siecią zwaną włókiem, przekłuwano ryby ościeniem a zimą łowiono niewodem.
Rozpowszechniona uprawa lnu i hodowla owiec wpłynęła na rozwój tkactwa. Zajmowano się tym w okolicach Tucholi dość często.
Ze względu na duże zasoby drewna dobrze rozwinęło się przetwórstwo tego surowca (tartaki, stolarnie, zakłady produkcji płyt pilśniowych itp.).

 Najstarszym ośrodkiem administracyjnym regionu był gród
kasztelański w Raciążu o konstrukcji drewnianej, prawdopodobnie spalony w 1256 roku i częściowo odbudowany z kamienia w latach późniejszych. Do dziś zachowało się grodzisko na wyspie jeziora Śpierewnik koło osady Mrowiniec.

W Tucholi, która przejęła po Raciążu funkcję centrum administracyjnego do zabytków architektury należą: średniowieczny układ urbanistyczny , według którego jest zabudowana stara część miasta, fragmenty murów miejskich z XIV i XV w. oraz część murów i podziemia zamku krzyżackiego, na których pobudowano Tucholski Ośrodek Kultury i budynek obecnego Starostwa Powiatowego w Tucholi.
W Bysławiu w 1607 roku został przebudowany dawny dwór i zbudowano istniejący obecnie barokowy kościół z klasztorem. We wsi Wysoka koło Raciąża znajduje się dawny dwór rodu Janta-Połczyńskich z przełomu XVIII/XIX w., do którego dobudowano w latach 1870-1880 reprezentacyjną późno klasycystyczną fasadę i przebudowano elewację zachodnią. W pobliżu znajduje się również kaplica grobowa.
Obecnie we dworze znajduje się dom opieki społecznej.
We wsi Dąbrówka wzniesiono w 1768 roku kościółek o drewnianej konstrukcji p.w. Św. Jana Nepomucena z rokokowym wystrojem wnętrza.
W kościołach w Jeleńczu, Śliwicach oraz Gostycynie zachowały się nieliczne resztki wystroju barokowego i rokokowego.
Odrębnymi zabytkami są drewniane chałupy pochodzące z przełomu XVIII/XIX w. ,
znajdujące się we wsiach: Lińsk, Trutnowo, Zielonka, Sucha, Koślinka -Tuchola, Bladowo, Brzozie, Rosochatka oraz Krąg.
W Żalnie znajduje się pozostałość po rezydencji rodu Żalińskich - pałac renesansowy z lat 1569-1602, w Kamienicy pałac rokokowo-klasycystyczny z lat 1770 - 90.
Szczególnym zabytkiem architektury i techniki XIX w. jest system nawodnień łąkowych w postaci Wielkiego Kanału Brdy , sieci rowów nawadniających oraz związane z tym trzy akwedukty. Jeden z nich znajdujący się w Fojutowie jest największą tego typu budowlą w Europie (rok budowy 1848). Długość kanału wynosi około 30 km.

 

    
    

 Ze względu na niekwestionowane walory przyrodnicze Borów Tucholskich bardzo dynamicznie rozwija się tu przemysł turystyczny w postaci licznych ośrodków wypoczynkowych domów wycieczkowych i pól biwakowych.
W ostatnim czasie powstało wiele całych osiedli domków letniskowych usytuowanych z reguły w pobliżu zbiorników wodnych. Na terenie Parku usytuowanych jest kilka ośrodków wczasowych w Kręgu, Okoninach Nadjeziornych, Białej, Raciążu i Raciąskim Młynie oraz dwa hotele-pensjonaty w Teologu i Wymysłowie. Domy wycieczkowe funkcjonujące w okresie letnim czynne są w Rytlu i Cekcynie. W Ostrowitem, Raciążu i Rudzkim Moście znajdują się campingi. Miłośnicy wypoczynku pod namiotem znajdują tu kilkanaście pól biwakowych: Rytel, Ostrowite, Okoniny Nadjeziorne, Śpierewnik, Raciąż, Raciąski Młyn, Woziwoda, Gołąbek, Cekcyn, Teolog, Piszczek, Świt, Piła Młyn.

Przez teren Tucholskiego Parku Krajobrazowego wytyczono pięć szlaków turystyki pieszej:
· „Bartłomieja Nowodworskiego” (żółty); Tuchola - Plaskosz - Cekcyn, 35,3 km
· „Wielkiego Kanału Brdy” (zielony); Legbąd - Fojutowo - Rytel, 14,2 km

· „Kasztelański” (żółty); Rytel - Gostycyn -Nogawica, 61,7 km
· „Brdy” (niebieski); Bydgoszcz - Brdy ujście - Konarzyny , 161,8 km
· „Szlak Partyzantów AK” (niebieski); Czersk Świecki - Szlachta, 107,0 km

Jednak największą atrakcją turystyczną Tucholskiego Parku Krajobrazowego o europejskiej renomie pozostaje szlak kajakowy rzeki Brdy, przebiegając przez całą długość Parku od Rytla do miejscowości Piła- Młyn.
Mając na uwadze rozwój turystyki rowerowej wyznaczono również dwa szlaki rowerowe:
· Bydgoszcz - Chojnice (niebieski), 165 km
· Tuchola - Bachorze (czarny), 115 km

Ciekawe miejsca

Śliwice Kościół św. Katarzyny z 1830 r., zabytkowa grota NMP przywieziona do Śliwic z Lourdes we Francji. Inicjatorem budowy był dr. Sychowski. Powstała ona w 1902 r. przy kościele. Prace wykonane zostały pod nadzorem konstruktora z Bawarii. Grota wykonana została ze sparowanego w temp. 70 st. C żużlu zmieszanego z cementem i wylanego na szkielet z siatki drucianej.Śliwice - Grota Najświętszej Marii Panny z Lourdes Obecny kościół pobudowany w 1830 r. w dużym stopniu rozbudowany w 1902 r. przez budowniczego z Czerska. Wybudowany w stylu neogotyckim z elementami klasycystycznymi, natomiast część kościoła z 1902 bezstylowa. Budynek murowany z cegły z użyciem kamienia. Wnętrze- ołtarz główny w stylu barokowym z XVII w. przekształcony w 1830 r. Chór muzyczny, drewniany w stylu neogotyckim z poł. XIX w.

"Goły Jon "Źródło strugi "Pasłęka", położony w malowniczej dolinie, w głębi lasu.

rezerwat Źródła Rzeki Stążki. Kiedy zjawiamy się nad jeziorem Okonińskim, kilkanaście metrów od nas przebiega stado saren. Po chwili rezerwat Bagno Grzybna, ostoja dzikiej zwierzyny, chroniący grząskie torfowiska. Nad leśną polaną niosą się krzyki żurawi...

Gołąbek W ciekawym parku dendrologicznym na trzech hektarach rośnie ok. 150 gatunków i odmian drzew i krzewów. Nieopodal wytyczono ścieżkę przyrodniczo-dydaktyczną Jelenia Wyspa, która rozpoczyna się i kończy obok nadleśnictwa. Jej trzyipółkilometrowa trasa ukazuje charakterystyczne dla Borów Tucholskich zbiorowiska roślinne - drzewostany sosnowe z domieszką świerka, rośliny torfowisk i bagien oraz zbiór drzew doborowych, o najlepszych cechach jakościowych, objętych specjalną ochroną.

Obrowo - Bunkry z wybudowanej w latach 30-tych XX wieku lokalnej lini obronnej.

Krąg

Jeziora Okrągłe i Długie, wieś o drewnianej zabudowie z XIX w..

Tuchola - Muzeum Borów Tucholskich

Tuchola - Kościół p. w. Bożego Ciała Kościół został wybudowany w latach 1935-1939 przez ks. radcę dr. Konstantego Franciszka Kreffta.
Obecna wieża ma ok. 40 m wysokości, w tym 5- metrowy krzyż. Do 1940 roku wieża miała inny wygląd. Była to wieża tępo ścięta, z ostrą miedzianą wieżyczką (ok. 15 m), uwieńczoną złotym krzyżem z koroną papieską i otoczona czterema mniejszymi narożnymi wieżyczkami, zakończonymi kulami. Niestety w 1940 okupujący Tucholę hitlerowcy zdemontowali elementy miedziane, a wieżę zakończono dwuspadowym dachem i umieszczono na niej 2 metrowy krzyż.

Tuchola - Mury miejskie Zachowane we fragmentach w zabudowie obrzeżnej starego miasta. Najlepiej widoczne na skwerze św. Małgorzaty - ul. Nowodworskiego. Murowane w dolnej części z głazów granitowych, nadbudowane cegłą o wiązaniu gotyckim z XV-XVI w.

Tuchola - Stare miasto ze średniowiecznym układem przestrzennym. Pozostałości murów obronnych i podzamcza z XIII i XIV wieku. Ciekawa zabudowa starego miasta to głównie XIX-wieczne kamienice

Tuchola - Zabudowa miejska w obrębie starego miasta (rynek), zbudowana przeważnie na przełomie XIX/XX w. Budynki zwarte głównie jednopiętrowe, niektóre dwupiętrowe z elewacjami eklektycznymi i modernistycznymi

Tuchola - Zamek Po pożarze w 1781 r. rozebrany na materiał budowlany. Niewielkie fragmenty założeń budynku zachowały się w obecnym budynku urzędu gminy i starostwa powiatowego oraz w budynku Tucholskiego Ośrodka Kultury, gdzie zostały wyeksponowane fragmenty muru gotyckiego.

Rezerwat "Jeziorka Kozie" k/ Legbąda Nazajutrz znów dosiadamy rowerów, by dotrzeć do niezbyt odległych rezerwatów: Jeziorek Kozich i Jeziora Zdręczno. Powstały w latach 80. ubiegłego wieku i obejmują zarastające jeziora i zespoły torfowisk. Rosną tu rzadkie, chronione rośliny wodne, żyją płazy i gady. Na nas szczególne wrażenie zrobiły Jeziorka Kozie z niezwykłymi pływającymi wyspami. Gruby kożuch bagiennej roślinności, fachowo zwanej mszarem, tworzy wyspy swobodnie unoszące się na wodzie. Porastają je gdzieniegdzie krzewy i sosnowe drzewka. Nawet słaby wiatr powoduje ich przemieszczanie się po tafli jeziora. Spędzamy tu sporo czasu, zauroczeni niezwykłym miejscem.

Wdzydze Kiszewskie- Skansen Kaszubski

W najbliższej okolicy trzeba też odwiedzić skansen we Wdzydzach Kiszewskich (bilet 9,60, ulgowy 7,50, wycieczkowy szkolny 7, tel.






058 686 11 30
, 686 12 88, www.muzeum-wdzydze.gda.pl). Skansen, a właściwie Muzeum - Kaszubski Park Etnograficzny - to rozległy teren, na którym ustawiono kilkadziesiąt obiektów architektury ludowej z rejonu Kaszub i Kociewia: chałupy i dworki, zagrody chłopskie, wiatraki, szkołę i kościół. Wnętrza niektórych budynków urządzono tak, że mamy wrażenie, jakby ich mieszkańcy wyszli tylko na chwilę. Na zwiedzanie warto poświęcić kilka godzin. Przy skansenie znajduje się duży parking, na miejscu możemy też posilić się w karczmie Wygoda specjalizującej się w daniach kuchni pomorskiej (czynna od maja do września). Majówka 1-3 maja 10.00 - 18.00

Mijamy Czersk i dojeżdżamy do Czarnej Wody. Ta niewielka, malowniczo położona wśród lasów miejscowość jest najmłodszym miastem na Pomorzu Gdańskim (prawa miejskie od 1 stycznia 1993 r.). W starym budynku należącym do nadleśnictwa przy ul. Starogardzkiej 5A warto odwiedzić stałą wystawę przyrody Borów Tucholskich. Obejrzymy spreparowane zwierzęta i ptaki oraz wystawę fotograficzną "Przyroda wokół nas", plon corocznego konkursu (kwiecień - wrzesień, od poniedziałku do piątku, godz. 10-16, wstęp wolny, tel.



058 587 89 00
, 587 86 16).

Funka

Funka położona jest na granicy Borów Tucholskich i Zaborskiego Parku Krajobrazowego, w którym znajduje się wiele rezerwatów przyrody. Funka jest otoczona przez wspaniałe lasy pełne dzikiej zwierzyny, runa leśnego, czyste wody Jeziora Charzykowskiego pełne różnego rodzaju ryb. Wszystkie te zalety sprawiają, że Funka jest miejscem wyjątkowym do odpoczynku na łonie przyrody. W Funce znajduje się zbudowany w 1936 r. na gruntach darowanych przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej Ignacego Moscickiego, Harcerski Ośrodek Wodny - w chwili obecnej jest to Harcerskie Centrum Edukacji Ekologicznej.

Charzykowy

Charzykowy, wieś w północno-zachodniej części województwa pomorskiego, na Pojezierzu Krajeńskim, nad Jeziorem Charzykowskim, położone jest w odległości ok. 6 km od Chojnic. Olbrzymie Jezioro Charzykowskie ( 1367 ha, głęb. do 30, 5 m ) stwarza wspaniałe warunki do uprawiania sportów wodnych, a plaże wzdłuż wschodniego brzegu jeziora nadają się znakomicie do "kąpieli słonecznych". Po raz pierwszy wieś tą pod nazwa Mueskendorf odnotowują krzyżackie dokumenty. Przez długie wieki nic się nie działo w tej królewskiej wsi. W roku 1922 z inicjatywy Ottona Weilandta powstał tu pierwszy w Polsce klub żeglarski, który błyskawicznie rozsławił Charzykowy. Po wojnie powstało tutaj wiele ośrodków wczasowych i całe osiedle domów letniskowych i jednorodzinnych.

Swornegacie

SWORNEGACIE - po raz pierwszy w dokumentach pisanych nazwa Swornegacie pojawiła się 15 lipca 1272 roku; jest to stara wieś kaszubska położona pomiędzy dwoma jeziorami Karsińskim ( 688 ha, głęb. do 27, 1 m ) i Witoczno, które łączy odcinek rzeki Brdy, już w XIII wieku istniał tu klasztor Augustianów; obecnie wieś ma charakter miejscowości turystyczno - wypoczynkowej, znajdują się tu ośrodki wczasowe, kwatery prywatne, kwatery agroturystyczne ponadto nad jeziorem Witoczno istnieje stanica wodna PTTK, z obiektów zabytkowych należy wymienić kościół neobarokowy św. Barbary z
1913 roku.

Chojnice

Chojnice to miasto położone w województwie pomorskim. Z roku 1275 pochodzi pierwsza wzmianka źródłowa o mieście. W roku 1309 miasto dostało się pod panowanie Krzyżaków i podlegało komturstwu człuchowskiemu. To Krzyżacy, wykorzystując naturalne położenie miasta otoczonego dwoma jeziorami (Zakonnym i Zielonym), nadali mu charakter obronny, budując system fortyfikacji, wałów oraz podwójnych fos. Powstały więc 3 bramy wjazdowe do miasta (Człuchowska, Młyńska i Gdańska) oraz 24 baszty, które wzmacniały mury obronne. Z tego czasu pochodzi przydomek Chojnic "Brama Pomorza". Miasto stanowiło silne ogniwo obronne w militarnym systemie krzyżackim. Krzyżacy rozpoczęli tworzenie w Chojnicach pierwszej zabudowy miejskiej. Dzisiejsze, ponad 40-tysięczne Chojnice, to największe miasto w Borach Tucholskich, siedziba władz powiatowych, silny ośrodek gospodarczy, handlowy i kulturalny południowej części województwa pomorskiego. W Chojnicach warto zwiedzić: kościół parafialny pod wezwaniem ścięcia św. Jana Chrzciciela (obecnie ma godność bazyliki mniejszej), kościół pojezuicki pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Marii Panny, kolegium pojezuickie, budynek auli, mury miejskie, Bramę Człuchowską, Basztę Wronia, Basztę Więzienną, Basztę "Kurza Stopa", Basztę "Dom Szewski", spichlerze, ratusz.

Akwedukt w Fojutowie

XIX-wieczny akwedukt, skrzyżowanie Wielkiego Kanału Brdy z Czerską Strugą.

Akwedukt w Fojutowie można zaliczyć niewątpliwie do jednej z najciekawszych atrakcji Borów Tucholskich. Jednocześnie to najdłuższa i najmasywniejsza tego typu budowla w Polsce (75 m szerokości), która
nawiązuje do idei rzymskich akweduktów. Różnica wysokości pomiędzy lustrami przecinających się rzek wynosi około 9m. Zbudowano go w 1848 r. z kamienia oraz żółtej cegły a w latach 70 przeprowadzono remont sklepienia ( wyłożono płytami żelbetonowymi ). Przez tunel przepływa Czerska Struga, natomiast przęsło łączy wody kanału Brdy, która nawadnia okoliczne łąki. Akwedukt w Fojutowie znajduje się na trasie Tuchola-Czersk.

Uroczysko "Piekiełko"

Uroczysko położone nad rzeką Brdą, 3 km na południe od Tucholi, uznane
przez turystów za niezwykłą atrakcję. Brda przepływa tutaj krętym korytem , tworzy liczne zakola, przekrój jej doliny jest niesymetryczny i widoczne są liczne erozyjne podcięcia brzegów. Dno rzeki jest wysłane piaskami i licznymi głazami. Wzdłuż rzeki spotkać można również różnorodną florę, zaś dochodzące niekiedy promienie słoneczne zwiększają urok tego odcinka leśnego. Całość stwarza niepowtarzalny nastrój nazywany od dawna przez turystów "Piekiełkiem". Godzi się tutaj nadmienić, iż przy nadleśnictwie Świt znajduje się 5 około siedemset - letnich dębów o obwodzie 251 - 446 cm - pomników przyrody, zwanych wisielczymi ponieważ tędy prowadził "szlak napoleoński". 2 km na północ, w Rudzkim Moście wzniesiono w maju 1986 r. monumentalny żelbetonowy pomnik - wycięty krzyż, na miejscu egzekucji jesienią 1939r. w obecności "Kata Pomorza" - gdańskiego "gauleitera' Alberta Forstera 560 mieszkańców miasta i byłego powiatu tucholskiego.

Położone nad rzeką Brdą, 3 km na południe od Tucholi, uznane przez turystów za niezwykłą atrakcję. Brda przepływa tutaj krętym korytem , tworzy liczne zakola, przekrój jej doliny jest niesymetryczny i widoczne są liczne erozyjne podcięcia brzegów. Dno rzeki jest wysłane piaskami i licznymi głazami. Wzdłuż rzeki spotkać można również różnorodną florę, zaś dochodzące niekiedy promienie słoneczne zwiększają urok tego odcinka leśnego. Całość stwarza niepowtarzalny nastrój nazywany od dawna przez turystów "Piekiełkiem". Godzi się tutaj nadmienić, iż przy nadleśnictwie Świt znajduje się 5 około siedemset - letnich dębów o obwodzie 251 - 446 cm - pomników przyrody, zwanych wisielczymi ponieważ tędy prowadził "szlak napoleoński". 2 km na północ, w Rudzkim Moście wzniesiono w maju 1986 r. monumentalny żelbetonowy pomnik - wycięty krzyż, na miejscu egzekucji jesienią 1939r. w obecności "Kata Pomorza" - gdańskiego "gauleitera' Alberta Forstera 560 mieszkańców miasta i byłego powiatu.

Na trasie Tuchola - Bydgoszcz, około 3 km od Tucholi skręcamy w prawo przy drogowskazie "Świt 3". Jedziemy leśną drogą, około 500m. od leśniczówki Świt znajduje się parking, z którego pieszo dochodzimy do Piekiełka.

Kamienne kręgi Odry - "Kamienne Kręgi"- cmentarz Gotów.

Siedemnasto hektarowy rezerwat archeologiczno - przyrodniczy znajduje się w pobliżu rzeki Wdy, 2 km od wsi Odry, do której można dojechać drogą asfaltową z Czerska. Jest to unikalny zabytek kultury, gdyż drugi w kraju w Węsiorach, przy trasie Bytów - Kartuzy, jest znacznie mniejszy. Obiektem tym interesowano się już w pierwszej połowie XIX wieku przypuszczając, że jest to zabytek o charakterze astronomicznym, gdyż przeprowadzone linie przez środek grup okręgów wskazują miejsce wschodu słońca w czasie przesilenia letniego, a drugiego przesilenia zimowego. Kręgów kamiennych o średnicy od 15 do 33 m przetrwało do naszych czasów 10 i są one zbudowane z głazów. Wokół kręgów znajduje się 30 kurchanów usypanych z ziemi i obwiedzionym kołem kamienie, w których znajduje się od 2 do 3 grobów. W ich wnętrzach można było znaleźć wyroby ze srebra, brązu, a nawet i złota. Na głazach znajduje się 45 rodzajów mchów i porostów z wczesnego okresu polodowcowego t.j 15 tys. lat wstecz, spotykane dzisiaj tylko w północnej tundrze lub w surowym klimacie wysokogórskim.

Gołąbek

• Ścieżka przyrodnicza "Jelenia wyspa" Ścieżka przyrodnicza-dydaktyczna "Jelenia Wyspa"

Ścieżka o długości 3,5 km, została wytyczona nad rzekę Stążkę. Ukazuje ona charakterystyczne dla Borów Tucholskich zbiorowiska roślinne i daje możliwość zapoznania się ze złożonym ekosysteme leśnym Borów.

Ścieżka znajduje się na terenie Nadleśnictwa Tuchola (na zdjęciu siedziba Nadleśnictwa), na drodze Tuchola - Tleń w Gołąbku. Ukazuje charakterystyczne zbiorowiska roślinne występujące na obszarze Borów Tucholskich. Na trasie o długości 3,5 km znajduje się 10 przystanków. Małymi wykrzyknikami, które spotykamy po drodze oznaczone są ciekawostki przyrodnicze i historyczne. Pierwszy przystanek - Rzeka Stążka pokazuje flore i faunę, jednej z najczystszych rzek borów - Stążki. Kolejny przystanek przedstawia zagadnienie naturalnego odnowienia lasu - powstawania nowych drzew w wyniku samosiewu. Następnie przechodzimy przez 75-letni drzewostan sosnowy z domieszką świerka i dochodzimy do przystanku torfowisko. Przedstawia roślinność charakterystyczną dla torfowiska wysokiego i przejściowego. Występują tu takie gatunki, jak rosiczka okrągłolistna, czy reliktowa bażyna czarna, a także turzyca nitkowata,turzyca siwa i inne. Kolejny przystanek to Ptasia Remiza, który prezentuje sposoby ochrony ptaków w lesie. Następnie dochodzimy do bagien nad Stążką. Rozwija się tu roślinność niskotorfowiskowa jak gwiezdnica błotna, storczyki i inne rośliny błotne i bagienne. Obok bagien postawiono wieże, z której roztacza się widok na bagno i rzeke Stążke. Idąc dalej zauważymy paśniki dla zwierzyny, gdzie zimą gromadzi się pokarm dla zwierząt, oraz przystanek las naturalny (powstały na skutek naturalnej sukcesji ekologicznej). Dalej ścieżka prowadzi przez drzewostan sosnowy do przedostatniego punktu - drzewa doborowe (drzewa o najlepszych cechach jakościowych,objęte specjalną ochroną). Ostatni przystanek przedstawia budowę i funkcjonowanie mrowisk. Spacer kończy się w miejscu, w którym się zaczął.

Park dendrologiczny

Przy siedzibie Nadleśnictwa Tuchola (po drugiej stronie ulicy) znajduje się również Park Dendrologiczny. Na obszarze 2.61 ha zgromadzonych jest ok. 150 gatunków i odmian drzew i krzewów. Wytyczone alejki oraz przejście pomostem na terenie zabagnionym, trwałe oznaczenia gatunków drzew i krzewów, a także licznie rozmieszczone ławki, umożliwiają miłe spędzenie czasu. Na terenie Parku znajduje się też „Letnia klasa” - pomieszczenie, w którym dzieci i młodzież mogą kontynuować zajęcia terenowe „pod dachem”

Woziwoda Podziwiamy rosnące obok siedziby nadleśnictwa dęby, z których największy ma w obwodzie 620 cm, a potem sprawdzamy naszą sprawność na torze przeszkód. Ustawiono tu drabinki, drążki do ćwiczeń i równoważnie, które staramy się pokonać w możliwie najkrótszym czasie. Zabawa znakomita!

Ścieżka przyrodnicza Woziwoda Ścieżka przyrodniczo-leśna, dąb "Zbyszko"

Później ruszamy ścieżką przyrodniczo-leśną przedstawiającą wybrane ciekawe fragmenty Borów Tucholskich. Biegnie m.in. przez rezerwat przyrody Dolina Brdy, gdzie rzeka tworzy liczne zakola. Na trasie wyznaczono 13 przystanków, każdy z tablicą informacyjną. W Woziwodzie znajduje się także ośrodek edukacji przyrodniczo-leśnej oraz zielona szkoła. W barze obok można coś zjeść na zadaszonym tarasie z widokiem na las.Jest jedną z pierwszych ścieżek powstałych na terenie borów. Na trasie zapoznajemy się z działalnością leśników, z zasadami gospodarki leśnej oraz ochrony srodowiska. Znacząca część ścieżki przebiega przez Rezerwat Krajobrazowy Dolina Rzeki Bedy. Czas potrzebny do pokonania trasy to około 3 godziny.

Ścieżka rozpoczyna się na parkingu Nadleśnictwa Woziwoda. Pierwszy przystanek to punk widowiskowy nad Dolina Rzeki Brdy, ukazuje walory krajobrazowe rzeki tworzącej liczne zakola. Występuje tu wiele chronionych roslin - cis pospolity, jarząb brekinia, wawrzynek wilczełyko, jak również lilie i storczyki. Spotkać można tu również rosiczke i przepiękne pomnikowe dęby. W wodach Brdy z kolei występują pstrągi tęczowe i bobry europejskie. Spośród ptaków występuje zimorodek oraz kaczka gągoła krzykliwego. Następny przystanek to Remiza - część drzewostanu ogrodzona w celu ochrony przed szkodnikami. Stwarza się tu również dogodne warunki dla ptaków poprzez budowanie budek lęgowych i pojników. Idąc dalej przechodzimy obok leśniczówki Woziwoda i dochodzimy do przystanku poświęconemu wyłączonemu sosnowemu drzewostanowi nasiennemu. Następny przystanek prezentuje drzewostan łęgu olszowego, utworzony przez olszę czarną, z niewielką domieszką grabu, lipy i olszy szarej. Kolejny przystanek to miejsce biwakowe dla harcerzy - położone nad brzegiem Brdy. Następnie zobaczymy uprawe leśną, na której leśnicy dążą do zwiększenia gatunków liściastych. Po prawej stronie znajduje się źródło Woziwodzianki, która jest jednym z dopływów Brdy. Idąc dalej dojdziemy do drzewostanu wyżywicowanego, plantacji choinek a następnie do zalesien porolnych. Polegają na zalesianiu nieużytków poroniczych. Ścieżkę kończy przystanek karmowisko zwierzyny leśnej - przedstawia informacje o żyjących w leśnictwie Woziwoda zwierzętach (130 jeleni, 50 dzików, 600 saren i inne). Możemy tam zobaczyć m.in. paśniki służące do dokarmiania zwierząt zimą.
W okolicy Nadleśnictwa Woziwoda znajduje się również Ośrodek Edukacji Przyrodniczo - Leśnej oraz Zielona Szkoła. Adres www: http://www.ed-eko.tuchola.pl/

Rezerwat Cisów Staropolskich
im. Leona Wyczółkowskiego

Rezerwat położony w Nadleśnictwie Wierzchlas, o powierzchni około 37ha., jest zabytkiem pierwotnej puszczy pomorskiej z najpiękniejszym i największym skupieniem cisów w całej Europie. Cisy w ilości ok. 4000 sztuk występują tam wśród niebotycznych sosen, starych dębów, lip, grabów, brzóz, jaworów, olch. Ten cenny zabytek był chroniony przez leśników od przeszło stu lat, a został aż do naszych czasów dzięki korzystnemu położeniu. Wiek i pierścienie cisów są różne. Najgrubszy, a może i najstarszy, nazwany cisem Chrobrego ma obwód w pierścienicy 250 cm i pamięta zapewne czasy Bolesława Chrobrego, a może i jeszcze wcześniejsze. To malownicze uroczysko w latach 1926 do 1935 było dla jednego z największych malarzy polskich, Leona Wyczółkowskiego, nieprzebraną skarbnicą natchnień przez swoją tajemniczość, wywołaną atmosferą wieczności i prastarości. Urzekało ono mieszaniną różnych gatunków drzew, kolumnami prastarych sosen, a przede wszystkim wiekowym wyglądem cisów o ciemnopąsowym kolorze kory, niekiedy o dziwacznie, jakby konwulsyjnie powyginanych pniach i konarach, o których Wyczółkowski mówił, że brak na nich tylko podpisu Chrobrego. Rezerwat cisów, Święty Gaj - jak go nazwał Wyczółkowski, dał polskiej sztuce ponad sto wspaniałych prac tego malarza, wykonanych przeważnie kredą litograficzną i tuszem. Niektóre, bajecznie opracowane przez Wyczółkowskiego fragmenty rezerwatu wzbudzały zachwyt i podziw na wystawach krajowych i zagranicznych, a portret prastarego cisa zw. Chrobrym, znajdujący się dzisiaj w muzeum bydgoskim, uzyskał pierwszą nagrodę na wystawie w Wenecji.

Rezerwat "Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego" w Wierzchlesie należy do najstarszych chronionych obiektów przyrodniczych w Polsce. Wyróżnia się bogactwem zasobów przyrodniczych i interesującymi dziejami, a w obrębie rozległego kompleksu leśnego Bory Tucholskie niewątpliwie reprezentuje jego najciekawsze miejsce. Rezerwat ten opisano w licznych publikacjach naukowych i spopularyzowano w bardziej dostępnych tekstach, lecz o tym miejscu nie powstało wyczerpujące kompendium wiedzy.

Próbę takiego opracowania podjęto w latach 50. i 60. XX w. przez badaczy z Uniwersytetu
Mikołaja Kopernika w Toruniu, lecz zdołano jedynie wydrukować etapowe rezultaty ich prac.

Dotychczasowe zainteresowanie rezerwatem niemal wyłącznie ograniczało się do jego części
o powierzchni około 18,5 ha, w której rosną cisy. Cały bowiem obszar rezerwatu, poza wyspokształtnym
miejscem z cisami, obejmuje także Jezioro Mukrz, okalajace lasy, liczne torfowiska, a także 21 ha otulinę. W rezerwacie ochronie podlega jedna z większych w Europie naturalnych populacji cisa. Niestety, od prawie 100 lat obserwuje się obumieranie siewek powodujące niemal zupełny brak odnowienia cisa. Doprowadziło to do spadku liczebności z około 5,5 tys. żywych drzew w roku 1910 do około 2,85 tys. w 2005 r. Z kilku przyczyn odpowiedzialnych za taki stan, można wykluczyć domniemane obniżenie w okresie międzywojennym poziomu wody w Jeziorze Mukrz o jeden metr.

Rezultaty przeprowadzonych w latach 2002-2005 badań geologii i rozwoju torfowisk, a także
historii roślinności po ostatnim zlodowaceniu (tj. odokoło 14 tys. lat) w otoczeniu obecnego stanowiska cisów, aktywna postawa służby leśnej Nadleśnictwa Zamrzenica oraz zaangażowanie Towarzystwa Przyjaciół Dolnej Wisły, pozwoliły na podjęcie skutecznych starań o rozpoczęcie czynnej ochrony cisów w Wierzchlesie. Od lipca 2005 r. trwa realizacja projektu "Ochrona puli genowej naturalnej populacji cisa na terenie Nadleśnictwa Zamrzenicaw Borach Tucholskich".

Witamy.
Właśnie trafiłeś na stronę o jednym z najciekawszych miejsc w Borach Tucholskich. Rezerwat "Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego" w Wierzchlesie jest najliczniejszym skupiskiem cisa na stanowisku naturalnym w Europie, pod ochroną już od 180 lat. Urzeka swoją tajemniczością, dzikością oraz niepowtarzalnym charakterem, przez co jest jedną z chętniej odwiedzanych atrakcji Borów Tucholskich.
Zapraszamy!
W tym malowniczym uroczysku, odkrytym w roku 1926, które ochrzcił mianem "Świętego Gaju" wykonał w sumie ponad 100 prac. Cis "Chrobry" (obwód 232 cm, wiek około 600 lat), żyjący i sędziwy okaz odwiecznej przyrody, utrwalony plastycznie (kreda, tusz) przez starego mistrza, uzyskał na wystawie w Wenecji I nagrodę. O drzewach prostych i gonnych wyrażał się z nutą zadumy w głosie i mówił, że brak na nich tylko podpisu Bolesława Chrobrego. Atmosfera tajemniczości i tchnienie minionych wieków podniecały go do żywa. Czuł się tu nad wyraz dobrze, niemal jak w sanktuarium. Zawsze tęsknił do swojego "Świętego Gaju", czule się z nim witał, jeszcze czulej żegnał.

Inż. Szulisławski często towarzyszył artyście w czasie licznych wyjazdów i pracy w tym urokliwym zakątku. Zauważał nerwowe podniecenie i nawet wypieki na twarzy mistrza, toteż usłużnie pomagał mu przy rozkładaniu sprzętu. Wyczółkowski rysował od świtu do zmierzchu.

Trudno było go oderwać nawet na posiłek bądź krótki wypoczynek. Pracował intensywnie, bez wytchnienia. Utwory kończył na miejscu lub traktował je jako szkice i studia, które modyfikował następnie i dopracowywał w Poznaniu albo w Gościeradzu. Wszystkie te zabiegi i poważne dokonania twórcze mogły być spełnione dzięki życzliwym ludziom. Do takich należał inż. Szulisławski, a potem jego przyjaciele i następcy na placówce w Wierzczhlesie: Smoliński i Wysiński. Artysta nazywał ich strażnikami "Świętego Gaju".

Inż. Szulisławski wspomina : Wieczorami po spędzonym w trudzie dniu, gdy opadały go wizje przeszłości, lubił snuć projekty stworzenia w uroczysku cisowym świątyni prawosłowiańskiej. Marzył o pobudowaniu tu chramu i gontyny; ofiarował nawet pewną kwotę celem sprowadzenia znajdujących się w pobliżu głazów narzutowych, które służyć miały jako "ofiarniki" . "Święty Gaj" dał Wyczółkowskiemu ponad setkę wspaniałych prac wykonanych przeważnie kredą i tuszem. Niektóre jego grafiki, zwłaszcza tak zwane "portrety cisów",
wzbudzały entuzjastyczny zachwyt na wystawach krajowych i zagranicznych.

Czy wiesz że...?

• Oprócz czerwonej osnówki cała roślina zawiera silnie trujący alkaloid - taksynę ( uznaną za jedną z najbardziej trujących substancji świata )

• Trujące właściwości cisa były znane już w starożytności - grecki lekarz Anazarby w I wieku a rzymski Galenusz w II wieku przestrzegali przed morderczą trucizną, a Galowie używali go do zatruwania ostrzy strzał.

• Drzewo bardzo wolno rosnące, lecz potrafiące dożywać 3000 lat.

• Drewno dawnie używane do wyrobu kusz, łuków, wyrobów rzeźbiarskich i tokarskich oraz jako drewno budowlane.

• Taxus z łaciny znaczy łuk (cis pospolity - taxus baccata), baccata natomiast pochodzi od łacińskiego bacca - jagoda i znaczy: mający jagody.

Czy wiesz gdzie znajdują się najliczniejsze skupienia cisa w Europie ?

• Wielka Fatra- około 160 000 sztuk na Słowacji,

• Las Bakoński- około 45 000 sztuk na Węgrzech,

• Kniaźdwór pod Kołomyją- około 35 000 sztuk na Ukrainie.

Czy wiesz co zagraża, a co zagrażało cisowi ?

Ze względu na takie cechy jak elastyczność i sprężystość, drewno cisa znalazło szerokie zastosowanie wojskowe - łuki i kusze. Pomimo tak wczesnej ochrony (patrz niżej), drzewo to było masowo wycinane - na potrzeby krajowe, a także wywożono drewno za granice (m.in. Anglia, Holandia).
Do wyniszczenia cisa w Polsce w dużej mierze przyczyniła się też gospodarka leśna stosując już w XVII wieku zręby zupełne. Powyższe działania jak i cechy cisa utrudniające przetrwanie gatunku (utrudnione zapylanie kwiatów wskutek dwupienności, często dłuższe niż jeden rok przelegiwania nasion do skiełkowania, powolny wzrostu lub zamierania siewek oraz ich wrażliwość na nasłonecznienie bądź zbytnią wilgotność) spowodowały zanik cisa na jego naturalnych stanowiskach.

Taxus baccata występuje też w Polskiej czerwonej księdze roślin, z kategorią zagrożenia VU (narażone).

Jakie zastosowanie znalazł cis:

• Obecnie stosowany do otrzymywania Taxolu

• Dawniej stosowany do wyrobu: łuków (na ziemiach polskich to zastosowanie znane jest od około 60 tysięcy lat przed naszą erą), kusz, wioseł, rakiet śnieżnych, ozdobnych naczyń, pucharów, trzonków do noży, grzebieni.

• Ulubiona roślina parkowa i ogrodowa.

Niekiedy pnie cisowe miały zastosowanie do budowy portów (Świnoujście), budowy domów (dworki cisowe), cieńsze pnie jako ogrodzenie lub jako pale do winnic. Cisa charakteryzuje:

• odporność na spaliny samochodowe oraz przemysłowe zanieczyszczenia powietrza

• rzadko spotykana u drzew iglastych siła odroślowa i zdolność wytwarzania bardzo licznych pączków śpiących, które powstają w każdym miejscu pnia i gałęzi. Te właściwości cisa są od lat wykorzystywane dla celów praktycznych w ogrodnictwie (żywopłoty, strzyżone figury i bryły geometryczne).

Tłumaczenie słowa 'cis':

• angielskie - yew

• niemieckie - die Eibe

• węgierskie - tiszafa

• włoskie - tasso

• norweskie - barlind

• hiszpańskie - tejo

• szwedzkie - idegran

Jak postępować w razie zatrucia:

W przypadku zatrucia należy udzielić pierwszej pomocy, którą jest jak najszybsze wywołanie wymiotów. Żołądek należy opróżnić, wypełniając go płynem (dorośli - pół litra ciepłej osolonej wody, dzieci - letnia woda - nie solić !). Przy braku odruchu wymiotnego, należy podrażnić tylną ścianę gardła.

Czy znasz już legendę o "Cisowy Lesie"?

Walijska legenda- opowiadająca o magicznym cisie rosnącym dokładnie pośrodku lasu (Ffridd yr Ywen).
Aktualna do dziś historia dotycząca wyprawy do "Cisowego Lasu" dwóch pomocników gospodarza - Twm i Iago, jest odzwierciedleniem tajemniczości i magii związanej z istnieniem kręgów występujących wokół drzew cisowych. w legendarnym lesie występowało wiele tajemniczych kręgów, ale tylko jeden zwany "Placem Taczenym" Goblinów dotyczy naszych bohaterów.

Pewnego razu Twm i Iago, niczego nie podejrzewając pracowali pośród cisowego lasu. Kiedy jednak wczesnym popołudniem krajobraz spowiła gęsta mgła, tak gęsta iż młodzieńcy uznali to za zachód słońca, postanowili, że czas wracać.

W swej powrotnej drodze do domu napotkali na rosnącego pośrodku lasu cisa, który stanowił dla nich doskonałe miejsce na odpoczynek. Nie czekając zbyt długo pogrążyli się we śnie. Kiedy jednak Twm przebudził się z błogiej drzemki, spostrzegł, że jego towarzysz zniknął. Pomyślał więc, że Iago na pewno jest już w drodze do wioski. Jak się jednak pózniej okazało mylił się. Poszukiwania Iago trwały wiele dni - niestety bezskutecznie. Zasmucony Twm postanowił poradzic się miejscowego,starego mędrca. "Wróć pod cisowe drzewo dokładnie w rok od tego wydarzenia" - nakazał starzec.
Kiedy upłynął rok czasu Twm tak też uczynił, a gdy znalazł nieszczęsne miejsce spostrzegł Iago tańczącego z Tylwyth Teg*. Szybko wyciągnął Iago z magicznego kręgu uważając przy tym aby samemu go nie przekroczyć. Iago wyglądał blado i mizernie, nie mając pojęcia o swojej rocznej nieobecności. Twm cieszył się, że udało się uratować przjaciela, kiedy jednak ten skosztował pierwszej potrawy zamienił sie w pył.

*The Tylwyth Teg - walijski duszek, wróżka odpowiedzialna za porywanie dzieci, nienaturalny upływ czasu itp.

Czy wiesz gdzie znajdują się największe cisy w Polsce ?

• Henrykowie Lubańskim, woj.dolnośląskie -wiek 1250 lat, obwód 512 cm

• Bystrzycy, woj. dolnośląskie, -wiek 782 lat, obwód 384 cm

• Henrykowie, woj. dolnośląskie, -wiek 720 lat, obwód 316 cm

• Harbutowicach, woj. małopolskie, -wiek 667 lat, obwód 282 cm

Czy nadal sądzisz że najstarszym drzewem jest Bartek ?

Rosnący na Kielecczyźnie, tysiącletni dąb "Bartek", w latach 30. XX w. przez specjalny sąd konkursowy
został uznany za największe i najstarsze drzewo w Polsce.

Obecnie jednak najstarszym polskim drzewem jest cis rosnący w Henrykowie Lubańskim, na północny-wschód od Jeleniej Góry (w latach 30. XX w. te ziemie nie należały do Polski).
Jego wiek ocenia się na ponad 1250 lat, a zatem jest starszy od państwa polskiego.

Czy słyszałeś o tym że cis to pierwsze chronione drzewo w Polsce ?

"Jeśliby kto, wszedłszy w las, drzewa które znajdują się być wielkiej ceny, jak Cis, albo im podobne, podrąbał tedy może być przez pana albo dziedzica pojman,a na rękojemstwo tym, którzy oń prosić będą, ma być dan." -taka jest

treść Zarządzenia Króla Władysława Jagiełły z 1423 roku dotyczącego ochrony cisa.

Na mocy rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 11 września 2001 r. w sprawie określenia listy gatunków roślin rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową oraz zakazów właściwych dla tych gatunków i odstępstw od tych zakazów (Dz. U. Nr 106, poz. 1167)
cis znajdował się pod ochroną częściową (wcześniej pod ochroną ścisłą).

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (Dz. U. Nr 168, poz. 1764) kwalifikuje cisa pospolitego jako gatunek dziko występujący objęty ochroną ścisłą, wymagający ochrony czynnej.

Jak postępować z przeszkadzającym cisem.

Usunięcie drzew i krzewów może nastąpić za zezwoleniem wójta, burmistrza albo prezydenta miasta, a w przypadku roślin wpisanych do rejestru zabytków - wojewódzkiego konserwatora zabytków.

Stawka w zł za 1 cm obwodu pnia drzewa mierzonego na wysokości 130 cm: 275,40
Współczynniki różnicujące stawkę w zależości od obwodu pnia drzewa mierzonego na wys. 130 cm.

• do 25 cm - 1,00

• 26-50 cm - 1,51

• 51-100 cm - 2,37

• 101-200 cm- 3,70

• 201-300 cm- 5,55

• 301-500 cm- 7,77

• 501-700 cm- 10,00

• >700 cm- 12,96

Osoba usuwająca drzewa bez zezwolenia, może być obłożona karą. Jej stawki zależą od rodzaju i gatunku
drzewa oraz obwodu jego pnia. Obecnie obowiązujące są w zasadzie dwukrotnie wyższe od opłat za usuwanie z zezwoleniem.

Zródło: obwieszczenie ministra środowiska z 28 października 2004 roku.

Czerwona Księga:

Taxus baccata występuje w Polskiej czerwonej księdze roślin, z kategorią zagrożenia VU (narażone).

Alfabetyczny spis miejsc godnych uwagi:

Bagno Grzybna Błądzim Błędno Bobowo Borzechowo Brda Brusy Brzęki im. Zygmunta Czubińskiego Bukowiec Bysław Bysławek Cekcyn Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego Czapli Wierch Czarna Woda Czersk Dąbrówka Drzycim Dury Dziewięciu z nieba - pomnik Fojutowo Franciszkowo Gacanek Galeria 'Gacanek' Gostycyn Grabowo Gródek Iwiczno Jastrzębie Jeżewo Kamienica Kamienna Karczma Karsin Kosobudy Krzywe Koło Kuźnica Laskowice Legbąd Leosia Lińsk Lubichowo Lubiewo Mątwa Mętne Miedzno Mokre Mylof Niechwaszcz Obrowo Ocypel Odry Osie Osiek Osieczna Piła Młyn Przysiersk Raciąż Radodzierz Rudzki Most Rytel Silno Śliwice Świt Tleń Tuchola Udzierz Ustronie Wałkowiska Wda Wętfie Wielonek Wirty Woziwoda Wysoka Żalno Żur

Bagno Grzybna - rezerwat przyrody (torfowiskowy). Pow. 6,26 ha, utworzony w 1980 r.
Błądzim - wieś należąca do 1772 r. do starostwa świeckiego. W odl. ok. 0,3 km. od wsi jez. Błądzimskie (52,8 ha) połączone z jez. Ostrowite (59,3 ha), nad którymi znajdują się ośrodki wypoczynkowe. Ze stacji PKP Błądzim biegnie opodal rezerwatu cisów w Wierzchlesie szlak turystyczny (żółty). W Błądzimiu mieszkał w l. 1902-1920 "borowiacki Drzymała" Paweł Gackowski (1848-1928). We wsi kamień pamiątkowy.
Błędno - leśnictwo nad Wdą. 27 października 1944 r. w rejonie Błędno - Stara Rzeka oddziały partyzanckie z oddziału AK "Świerki" kpt. Alojzego Bruskiego ps. "Grab" i polsko-sowieckie grupy desantowe (łącznie ok. 50 osób) stoczyły całodzienną bitwę z oddziałami policji i Wermachtu (łącznie ok. 600 osób). Przy szosie Skórcz - Śliwice pomnik (1962).

Bobowo - wieś wzmiankowana w 1282 r. Zniszczona w czasie najazdu szwedzkiego w XVII w. Z pierwotnego kościoła z poł. XIV w., przebud. i rozbud. w XVIII w., zachowane prezbiterium kamienno-ceglane ze schodkowym szczytem (obecnie kaplica boczna). Bożnica z poł XIX w.
Borzechowo - wieś nad jez. Borzechowskim (237,7 ha. dług. 6 km.) wzmiankowana już w XIII w., od 1305 r. we władaniu Zakonu. W latach 1581-1772 dwór obronny na wyspie w pd.-zach. części jeziora był siedzibą starostów niegrodowych. Zniszczony przez Szwedów, rozebrany przez Prusaków, w okresie okupacji hitlerowskiej część fundamentów kamiennych wykorzystano do budowy dróg. We wsi zachowana chata podcieniowa z XIX/XX w. Przy drodze Borzechowo-Wirty lipa drobnolistna o obwodzie 6,25 m. i wysokości 23 m.
Brda - rzeka wypływająca z jez. Smołowego (ok. 7 km. na pn.-wsch. od Miastka). Długość ok. 238 km. (spławna 210 km.) o spadku 125 m. Posiada 43 bezpośrednie dopływy. Jeden z najpiękniejszych w kraju szlaków kajakowych. Od 1928 r. organizowane są na Brdzie Międzynarodowe Spływy Kajakowe, od 1965 r. również spływy zimowe. Na szlaku liczne stanice PTTK oraz pola biwakowe (m.in.w. Charzykowych, Swornigaciach, Drzewiczu, Męcikale, Mylofie, Woziwodzie, Gołąbku, Tucholi-Rudzkim Moście, Gostycynie-Nogawicy, Sokole-Kuźnicy, Romanowie, Samociążku).

Brusy - miasto, centralny ośrodek podregionu Zabory, nad rzeką Niechwaszcz. Stara osada, wzmiankowana jako parafia już w 1227 r., lokowana na prawie chełmińskim w 1351 r., w okresie okupacji krzyżackiej należy do komturii tucholskiej, od inkorporacji w 1454 r. do 1772 r. wchodzi w skład królewskiego klucza dóbr kosobudzkich. Znaczenie Brus wzrosło pod koniec XIX w. w następstwie niezwykle prężnej działalności polskich instytucji spółdzielczych: Banku Ludowego (zał. w 1872 r.) a także spółek handlowych "Kupiec" (zał. w 1898 r.) i "Bazar" (zał. w 1904 r.), później "Ceres" (zał. w 1912 r.), które położyły podwaliny pod rozwój lokalnego handlu, przemysłu i nowych tego rodzaju spółek w innych ośrodkach tzw. Prus Zachodnich, a także przyczyniły się do rozwinięcia, trwającego do dziś, życia społeczno-kulturalnego w Brusach i okolicy. W latach 1945-54 działał w Brusach teatr lalkowy wystawiający sztuki o tematyce kaszubsko-borowiackiej. Od 1980 r. działa zespół folklorystyczny "Krubanie". Znany ośrodek haftu kaszubskiego. Na cmentarzu ofiar faszyzmu przy ul. Gdańskiej groby ok. 100 zamordowanych mieszkańców Brus i okolicy. Neoromański kościół zbud. w l. 1876-9 o jednolitym neoromańskim wystroju największy, niegdyś wiejski, kościół w całej diecezji chełmińskiej.
Brzęki im. Zygmunta Czubińskiego - Rezerwat przyrody (102,21 ha) położony w leśnictwach Stara Rzeka i Dębowiec (około 8km na pn.-wsch. od Tlenia), w którym ochronie podlega fragment lasu grądowego z udziałem brekinii (Sorbus torminalis - największe stanowisko na Pomorzu) i domieszką buka. Udostępniony do zwiedzania.

Bukowiec - Wieś (siedziba gminy) datowana już w XIV wieku jako część wsi Branica. Od XVIII w. aż do nabycia w 1894 r. przez Komisję Kolonizacyjną własność Czapskich. W l. 1851-81 pracował tu jako lekarz wiejski i zmarł (tablica pamiątkowa, 1981) pionier kaszubskiej literatury ludowej, badacz folkloru i dialektu, działacz polityczny i pisarz Florian Ceynowa (Cenowa 1817-81), autor m.in. "Zares`u do "Grammatikj Kasebsko-Słovjnskje Move" (1879) pochowany na cmentarzu w pobliskim Przysiersku. 3 września 1939 r. na polach pomiędzy Polednem a Bukowcem 16 pułk Ułanów Wielkopolskich stoczył jako zwarta jednostka swój ostatni bój z niemiecką piechotą wspartą czołgami i samolotami. Ułani zniszczyli kilka czołgów, lecz ze względu na wielką przewagę techniczną i liczebną zostali zdziesiątkowani. Poległo 131 żołnierzy. Kwatera na cmentarzu miejscowym, a we wsi obelisk (1964). W szkole, w Izbie Pamięci tablica pamiątkowa ufundowana przez kombatantów pułku.
Bysław - Wieś (siedziba gminy) nad jeziorem Bysławskim (69 ha), nadana w 1301 r. przez Wacława II Piotrowi Święcy. Podobnie jak leżąca na przeciwnym brzegu wieś Teolog znana z walorów rekreacyjno- turystycznych. W Bysławiu WPT "Brda" prowadzi wczasy w kwaterach prywatnych, w Teologu dom wycieczkowy.
Bysławek - Wieś nad jez. Małym Bysławskim (19 ha). Barokowy zespół klasztorny (w latach 1607-1851 benedyktynek z Chełmna) przebudowany z d. dworu o oryginalnym założeniu tworzącym jednolitą całość (prezbiterium wbudowane w otaczający klasztor). Trójnawowy kościół kryty drewnianym stropem z polichromią rokokowo-klasycystyczną. Wyposażenie barokowe i rokokowe z XVII i XVIII w. m.in. obraz Narodzenia Chrystusa z XVII w. (prawdopodobnie kopia obrazu Hermana Hana z Chełmna). W XVII w. klasztor odgrywał ważną rolę w krzewieniu kultury polskiej w pobliskich wsiach.
Cekcyn - Wieś (siedziba gminy) wczasowo-letniskowa położna wśród jezior. Największe jez. Wielkie Cekcyńskie (pow 121 ha), połączone poprzez jeziora: Drzycimskie, Gwiazda i Dziuki oraz srugę Szumionka z Brdą. Kwatery prowadzi WPT "Brda". Znacznych rozmiarów kościół neogotycki (1896-70) o współczesnym wystroju. Polichromia z 1912 r. Władysława Drapiewskiego.
Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego - Rezerwat przyrody (85,73 ha ) nad jeziorem Mukrz o pow. 43,3 ha, stanowiący największe w Polsce naturalne stanowisko cisa (Taxus baccata L.), objęte ochroną od 1827 r. Wśród drzewostanów mieszanych (sosna, dąb, lipa, jawor, klon, brzoza, jesion, olcha) rośnie tu na piaszczystych glebach ok. cztery tysiące kilkusetletnich okazów cisów. W l. 1926-35 w "Świętym Gaju" przebywał często Leon Wyczółkowski rysując kredą litograficzną ponad 100 portretów sędziwych cisów (m.in "Chrobrego" o pierśnicy 2,5 m) i sosen. Udostępniony do zwiedzania. Ścisłą ochroną objęto powierzchnię 36,69 ha.

Czapli Wierch - rezerwat przyrody (5,03 ha) położony nad wsch. brzegiem jez. Słonego opodal leśn. Kałębnica. Miejce lęgowe czapli siwej (Ardea cinerea) wśród ok. 190-letniego lasu sosnowego.
Czarna Woda Czarna Woda to malownicze miasteczko położone nad rzeką Wdą, zwaną też Czarną Wodą. Miasteczko w kompleksie Borów Tucholskich otoczone jest zewsząd lasami. Szczegółowe informacje o Czarnej Wodzie na stronie internetowej http://www.czarna-woda.pl
Czersk - Miasto, 8,3 tyś. mieszkańców, położone nad Czerską Strugą (Czernicą). Jako wieś w XIII w. Czersk należał do ziemstwa zaborskiego, potem kaszelanii w Raciążu. Od 1309r. do II pokoju toruńskiego w obrębie komturstwa tucholskiego; do 1382r. na prawie polskim, następnie chełmińskim. Od XVIIw. siedziba dóbr tzw. Ekonomii Czerskiej. Zniszczony w czasie wojen szwedzkich, w następstwie I rozbioru włączony do Prus. W nocy z 21/22 lutego 1832r. wieś była miejscem noclegu kolumny internowanych powstańców listopadowych udających się pod dowództwem ppor. Wincentego Pola do Francji. Popas opisany w wierszu "Nocleg w Czersku" w "Pieśniach Janusza". Po regulacji wśi, melioracji okolicznych łąk (zorganizowanych w l. 1842-8 na zasadzie 5 specjalnych systemów wodnych), wybudowaniu drogi bitej Berlin-Królewiec i linii kolejowej Chojnice-Tczew (1873) rozwój jako ośrodka przemysłu drzewnego. W okresie zaborów teren działania szeregu organizacji polskich. w 1906r. wielomiesięczny strajk dzieci polskich. Prawa miejskie uzyskuje w 1926r. W 1939r. w rejonie miasta walczyła w ramach armii "Pomorze" Grupa Operacyjna "Czersk" dowodzona przez gen. bryg. Stanisława Grzmota-Skotnickiego. W l. 1939-45 teren eksterminacyjnej działalności okupanta i silnego ruchu oporu (TOW "Gryf Pomorski"). Groby 184 Polaków, ofiar zbrodni hitlerowskich znajdują się na cmentarzu ofiar terroru przy ul. Dworcowej. Największe zakłady stanowią: Czerska Fabryka Mebli, Zakład Przemysły Drzewnego, Spółdzielnia Pracy Rękodzieła Artystycznego "Meblostyl". Punkt etapowy dla wycieczek organizowanych w Bory Tucholskie. W mieście działa Międzyszkolny Zespół Pieśni i Tańca "Kaszuby". Od 1982r. istnieje (przy Liceum Ogólnokształcącym) jedyna w kraju Izba Powstania Listopadowego, a w centrum na gmachu Urzędu Miejskiego tablica upamiętniająca przemarsz powstańców w 1832r. W neogotyckim, trójnawowym halowym kościele z l. 1910-13 zbud. wg proj. Oskara Hossfelda wybitny manierystyczny ołtarz Św. Krzyża z 1766r. z dawnego klasztoru cysterskiego w Pelplinie z obrazami Hermana Hana z 1611r. (z monumentalną kompozycją Św. Trójcy w środkowym polu).
Dąbrówka - Wieś. Jedyny zachowany na tym obszarze kościół drewniany wzniesiony w 1768r. przez Macieja Jantę-Połczyńskiego restaurowany w 1881r., otynkowany w 1928r. (również odbudowa wieży). Jednonawowy konstrukcji szkieletowej z jednoprzęsłowym, zamkniętym trójbocznie prezbiterium i dwuprzęsłową nawą, stropem płaskim z zaokrąglonymi odcinkami bocznymi. Rokokowy, jednolity wystrój wnętrza z okresu budowy kościoła: ołtarz główny, boczne, chrzcielnica i ambona. W ołtarzu głównym obraz Przemienia Pańskiego wg Rafaela z 1884r. (P. Heyn). Opodal kościoła klasycystyczne mauzoleum rodziny Janta-Połczyńskich z ok. poł. XIXw. Na pn.-zach. drewniany, konstrukcji szkieletowej parterowy dwór z I poł. XIXw.

Drzycim - Wieś (siedziba gminy) wzmiankowana w 1263r. Kościoł neoromański z 1863r.
Dury - Rezerwat przyrody (12.59 ha) w leśnictwie Stara Rzeka (koło Tlenia) mający na celu zachowanie rzadkich zespołów roślinności wodnej i torfowiskowo-bagiennej (roślinność jezior dystroficznych, mszary wełniankowe i kępowo-dolinkowe, bór bagienny) porastającej cztery śródleśne jeziorka i otaczające je torfowiska

Dziewięciu z nieba - pomnik Pomnik upamiętniający walkę oddziału partyzanckiego "Dziewięciu z nieba" znajduje się w lesie niedaleko Ostrowitego przy szosie asfaltowej. Nieopodal pozostałość po bunkrze grupy partyzanckiej ppor. Wirskiego (Miętkiego) opisanej w książce Stanisława Majewskiego "Dziewięciu z nieba".

Fojutowo - kolonia, w odl. ok. 0,5 km na pd. malowniczy akwedukt wzniesiony w toku budowy w I. 1845-49 Wielkiego Kanału Brdy, służącego doprowadzaniu wody z Brdy dla nawodnienia kompleksów tzw. łąk czerskich, położonych w rejonie Czersk - Barłogi. Akwedukt o długości 75 m, zbudowany nad krzyżującymi się z nim płynącymi wartko, 6 metrów niżej, w głębokim parowie wodami Czerskiej Strugi, wzorowany na rzymskich, wykonany został z żółtej cegły i kamieni łączonych wapnem, w dnie uszczelnionych lepikiem, watą szklaną i papą. Stanowi znaczną atrakcję krajoznawczą.
Franciszkowo-Wieś. 3 września 1939r. w rejonie Franciszkowa, Krupocina i Bramki miały miejsce zacięte walki osaczonych oddziałów 9 Dywizji Piechoty dowodzonej przez płk. Józefa Werobeja. Mimo bohaterskiej obrony w wyniku silnych ataków lotniczych nieprzyjaciela, pozbawione czynnej osłony przeciwlotniczej oddziały zostały rozbite i zdezorganizowane.

Gacanek - wieś: agroturystyka-Gospodarstwo Agroturystyczne "Gacanek" położone jest w sercu Borów Tucholskich w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie tucholskim, gmina Cekcyn. W centrum Leśnego Kompleksu Promocyjnego między wsiami Wielkie Budziska a Małe Gacno, nad samym brzegiem uroczego, małego jeziorka (4,41ha) otoczonego lasami i bagnami. Tereny te słyną z nieskazitelnie czystego powietrza, krystalicznie czystej wody, przepastnych lasów i rzadkich gatunków zwierząt i roślin.
Galeria sztuki "Gacanek" - kameralne centrum promocji piękna Borów Tucholskich. Galeria sztuki w centrum Borów Tucholskich: wystawy fotografii, rzeźb, malarstwa regionalnych twórców oraz miłośników Borów Tucholskich, specjalnie przygotowana sala wystawowa z oświetleniem, czynne cały rok.
Gostycyn - Wieś (siedziba gminy). W rejonie Gostycyna i Kamienicy 1 września 1939r. rozegrała sie potyczka pomiędzy 1 bat. 24pp i 8 komp. 22pp a oddziałem czołgów niemieckich. Polacy zniszczyli 3 czołgi i wstrzymali dwukrotny atak nieprzyjaciela. Ok 250 m na pd. od wsi wśród łąk nad rzeką Kamionką owalne pierścieniowate grodzisko wczesnośredniowieczne. Nieopodal cmentarzysko grobów skrzynkowych. W odległości ok. 3,5 km na zach. Karczewo nad rzeką Kamionką ze stanicą wodną.
Grabowo - Wieś wzmiankowana w 1274r. W 1961r. odkryto tu fragmenty osady kultury pomorskiej z VII-II w. p.n.e. Kościół ryglowy z XVI w. (prezbiterium zamknięte trójbocznie) z murowaną nawą z 1900 r. (z pierwotną wieźbą dachową i fasetowanymi drewnianymi stropami). Późnorenesansowy ołtarz główny z pocz. XVIIw. ołtarze boczne, ambona i chrzcielnica barokowe. Na cmentarzu dzwonek (sygnarek) z 1696r. Na wsch. od wsi nad Jez. Borkowskim owalne wczesnośredniowieczne grodzisko wyżynne.
Gródek - Elektrownia wodna zbudowana w l.1914-23 jako największa wówczas w kraju Pomorska Elektrownia Krajowa "Gródek". Jej ówczesna moc wynosiła 4,1 MW. Zbiornik w Gródku (pow. 94 ha, długości 8 km). Na cyplu morenowym prawego brzegu Wdy położone jest wczesnośredniowieczne grodzisko wyżynne, na miejscu którego wznosił się do połowy XV w. zamek krzyżacki zwany drzycimskim.
Iwiczno - Miejsce urodzenie Izydora Gulgowskiego (1874-1925), poety, publicysty, etnografa, twórcy pierwszego w Polsce skansenu (1906) we Wdzydzach Kiszewskich. Izba Pamięci I.Gulgowskiego w budynku b.szkoły z płaskorzeźbą poety (1978). Iwiczno powstało zapewne jeszcze w XIV stuleciu, a pierwsza zachowana wzmianka o osadzie pochodzi z roku 1402. Mimo groźnego pożaru, który miał miejsce w roku 1959, we wsi zachowało się kilka drewnianych starych chat z XIX w. oraz ponad 100-letnia figura przydrożna. Pośród wiekowych budynków do dziś istnieje dom urodzenia poety.
Jastrzębie - Na jesieni 1939r. oddziały Selbstschutzu rozstrzelały w pobliskim lesie ok. 600 Polaków. Na zbiorowej mogile przy drodze do leśn. Jania Góra tablica pamiątkowa i krzyż.
Jeżewo - Wieś (siedziba gminy). Trójnawowy kościół zbudowany w 1824 r. z zachowaniem murów prezbiterium z 1427 r., gruntownie przebudowany w l. 1925-8 (dodano nawy boczne i podwyższono kwadratową wieżę wtapiając ją w bryłę kościoła) o barokowym wyposażeniu z pocz XVIIIw. Manierystyczny obraz Koronacji Matki Boskiej powstały ok. 1625r. w kręgu wpływów Hermana Hana z Gdańska. Na cmentarzu mogiły 75 żołnierzy WP poległych 4 września 1939r. w czasie walk odwrotowych.
Kamienica - W parku barokowo-klasycystyczny pałac zbudowany ok. 1770-90 prawdopodobnie wg proj. architekta gdańskiego, zniekształcony w czasie odnowień w okresie II wojny światowej i po 1960 r. Wielka sień posiada interesujące założenie jednoskrzydłowej klatki schodowej. Na pd.wsch. zespół budynków gospodarczych z drewnianym, konstrukcji szkieletowej spichlerzem z końca XVIIIw. i murowaną oborą z 1875r. Nad Kamionką drewniany młyn wodny z II poł. XIXw. przebudowany ok. 1964r.
Kamienna Karczma - 21-22 czerwca 1942r. w pobliżu mijanki kolejowej Kamienna Karczma oddział partyzantcki PAP pod dowództwem kpt. Stanisława Lesikowskiego "Las" wysadził w powietrze transport wojskowy okupanta. Zniszczeniu uległ parowóz i 15 wagonów, zginęło ok. 100 żołnierzy, spośród partyzantów 4, a jeden został ranny. Przerwa w ruchu na tej strategicznej linii Berlin-Królewiec trwała 3 dni.
Karsin - Wieś (siedzi gminy) lokowana na prawie chełmińskim w 1360r. Neogotycki kościół drewniany konstrukcji szkieletowej z 1906 r. Strop płaski. Wydatny chór muzyczny. Dwukondygnacyjna wieża. Wyposażenie Barokowe z XVIIIw. Kilka chałup drewnianych konstrukcji zrębowej o dachach dwuspadowych krytych słomą. Ludowy drewniany płaskorzeźbiony krzyż przydrożny z 1900r. Ośrodek kaszubskiej kultury ludowej (twórcy ludowi, Zespół Pieśni i Tańca "Kaszuby", Izba Pamięci Narodowej ze zbiorami regionalnymi.

Kosobudy - Wieś. W średniowieczu duże i ruchliwe osiedle w ziemi zaborskiej, stanowiące w latach 1466-1772 centrum "klucza dóbr kosbudzkich".

Krzywe Koło - W odl. ok. 2 km na pn. od leśniczówki Błędno na półwyspie ukształtowanym przez pętlę Wdy (o średnicy ok 400 m) położone jest uroczysko-rezerwat przyrody "Krzywe Koło" (9,9ha) - las mieszany o bogatym składzie gatunkowym , w pn.-zach. i zach. stronie - w górnym piętrze - dąb (około 150 letni) i sosna, w dolnym: grab, świerk, brzoza, osika, lipa, dąb i klon (około 50-90 letni) a także rzadka brekinia i stanowisko najbardziej na pn. wysuniętej trzmieliny brodawkowatej. 27 października 1944r. w rejonie Błedno-Stara Rzeka oddziały partyzanckie ze zgrupowania AK por. Alojzego Bruskiego ("Graba") i polsko-radzieckie grupy desantowe (łącznie ok 100 osób) stoczyły całodzienną bitwę z oddziałami policji, jagdkomando i Wehrmachtu. Ponosząc znaczne straty w ludziach (ok. 20 osób) i sprzęcie udało się partyzantom, zadawszy znaczne straty nieprzyjacielowi, wyjść z okrążenia. Przy rozwidleniu dróg, ze Skórcza do Śliwic i Osia pamiątkowy pomnik

Kuźnica - Rezerwat przyrody (7,27 ha) utworzony w celu ochrony boru bagiennego z drzewostanem sosnowym nad zarastającym Jez. Rumacz (pow. 12ha).

Laskowice - Węzeł kolejowy. Punkt etapowy dla wycieczek udających się w rejon Borów Tucholskich. Neoromański budynek folwarczny z 1844r. z kwadratową wieżą na kalenicy dachu. Nowoczesny kościół i Dom Misyjny bł. Arnolda Janssena Księży Werbistów. Obok stacji dąb o obw. 630 cm.
Legbąd - We wsi drewniane chałupy konstrukcji zrębowej i sumikowo-łątkowej z dachami dwuspadowymi, przeważnie krytymi strzechą, z końca XIXw. Drewniany kościół z 1889r. przeniesiony z Rytla w 1913r.

Leosia - W odl. ok 500 m. na pd.-wschód od stacji jeden z największych na Pomorzu Gdańskim głazów narzutowych o obwodzie 24,5 m i wysokości 3,5 m zwany "Św. Wojciech". Jak mówi legenda, z tego kamienia miał głosić św. Wojciech kazania w czasie misji na Pomorzu, w drodze do Prus.
Lińsk - Wieś wzmiankowana w 1442r. Chałupy konstrukcji zrębowej i sumikowo-łątkowej z XIXw.
Lubichowo - Wieś (siedziba gminy) nad jeziorem otej samej nazwie. Istniejąca jako osada już w okresie kultury pomorskiej (VII-IIIw. p.n.e.), wzmiankowana w dokumentach od I poł. XIVw. Dawne dobra starostwa borzechowskiego. Ośrodek wczasowo-letniskowy. Opodal jeziora cmentarz 712 żołnierzy AR. Pomnik. Grób zbiorowy 18 więźniarek Stutthofu zamordownych 1 lutego 1945r.
Lubiewo - Wieś - siedziba gminy. Zapraszamy na stronę www www.lubiewo.las.pl
Mątawa - Rzeka charakteryzująca się w swym biegu kształtem litery "U" wypływa z rynnowego Jeziora Mątasek (pow 33,0 ha długości 58,9 km, spadku 63 m). Płynąc na pd. przez Bory Tucholskie na odcinku ok. 33km odwadnia obszary wysoczyznowe przy spadku 59 m, zmieniając w połowie swego biegu kierunek na północny. Na końcowym odcinku ok. 26 km osiąga spadek jedynie 4m. Pokonując od Borowego Młyna do Piły drobne wzniesienia tworzy liczne meandry, szczególnie urokliwe w rejonie tzw. "Szwajcarii Rulewskiej".

Mętne - Ścisły rezerwat przyrod (53,28 ha). Obejmuje swym zasięgiem trudno dostępne torfowisko z zespołem roślin z udziałem brzozy niskiej (Betula humilis), wokół zanikającego Jeziora Mętno (pow 15,5 ha). Zamknięty dla ruchu turystycznego.

Miedzno - Rezerwat przyrody (86,01 ha), który tworzą: Jezioro Miedzno (pow. 21,42 ha), bagno (63,11 ha) oraz tereny leśne (1,48 ha). Miejsce lęgowe i żerowisko wielu gatunków ptaków wodnych i błotnych m.in. orła rybołowa (Pandion haliaetus), orła bielika (Haliaetus albicilla), żurawia (Grus grus), łabędzia niemego (Cygnus olor) i bociana czarnego (Cironia nigra).

Mokre - Kaplica murowana zbudowana w 1761r., przebudowana gruntownie w 2 poł. XIXw. i rozbudowana w 1970r. W wyposażeniu rzeźby ludowe z XIXw. Barokowa sygnaturka z 1771r. odlana przez Ernesta F. Kocha z Gdańska. Na plebanii późnobarokowy ołtarz z II poł. XVIIIw. usunięty z kapliczki.
Mylof - Zapora spiętrzająca wody Brdy (turbina o mocy 1,8 MW) z przepustem wodnym w formie schodów i pochylnią przeznaczoną dawniej do spuszczania tratew (spadek 12m., szybk. wody 22m/s). Tu bierze początek zbudowany w 1849r. Wielki Kanał Brdy, nawadniający łąki w rejonie Legbąda. W odl. ok. 15km na pd.-wsch. koło miejscowości Czerska Struga wody kanału płyną malowniczym akweduktem o dł. 75m nad krzyżującymi się z nim w tunelu wodami Czerskiej Strugi. Akwedukt, najcięższa tego typu budowla w kraju (wzorowana na rzymskich) stanowi, podobnie jak spływ kajakiem na pochylni w Mylofie, jedną z większych atrakcji Borów Tucholskich. Od 1975r. w Mylofie znajduje się największy w kraju Zakład Hodowli Pstrąga, zwanego tęczowym.

Niechwaszcz - Dopływ Wdy. Bierze początek koło wsi Czarnowo. Płynie wśród mokradeł i torfowisk. Osobliwością Niechwaszczy jest zjawisko bifurkacji. W rejonie Brus wody rzeki rozdzielają się, jedna odnoga płynie na pn. i wpada do jez. Leśno (pow 87,3ha.), połączenie przez Młosienicę i Zbrzycę ze szlakiem Brdy, druga na wschód i po ok. 35 km uchodzi przed osiedlem Czarna Woda do Wdy. Nadaje się do spływów kajakowych. Stanowi jedyne bezpośrednie połączenie wodne Brdy z Wdą.
Obrowo - Wczesnośredniowieczne grodzisko nizinne o kształcie nieregularnego owalu, położone na rozległej kępie, wśród podmokłych łąk i bagien, w odl. ok. 1,5 km na pd.-wsch. od wsi opodal Jez. Zamkowego. Obwiedzione pierścieniowatym wałem wchodziło w skład plemiennej południowej rubieży pomorskiej. Upadek grodu nastąpił pod koniec Xw.

Ocypel - Wieś letniskowa nad malowniczym Jez. Wlk. Ocypel ( pow 114,0 ha). Lokalny mikroklimat. Domy wczasowe i ośrodki kolonijne zakładów pracy. Nad jeziorem lęgowisko czapli siwej. W 1944r. rozstrzelano tu 18 Polaków z obozu w Stutthofie. Zwłoki pochowano we wspólnej mogile. Na miejscu kaźni (przy drodze do Wdy) obelisk, przed szkołą pomnik.

Odry - W odl. ok. 2 km na zach. od wsi wśród ponad 100-letniego lasu sosnowego na pd. brzegu Wdy na pow. 16,91 ha rezerwat archeologiczno-przyrodniczy "Kręgi Kamienne". Ochronie podlega 10 kręgów ułożonych koncentrycznie z olbrzymich i średnich, przeważnie łupanych kamieni, wystających ponad ziemią do 70cm. Na obwodach poszczególnych kręgów, których średnica waha się w granicach 15-33m, znajduje się średnio od 19 do 29 kamieni, pośrodku jeden lub dwa. Na powierzchni kręgów, pokrytych warstwą traw, mchu i wrzosów odkryto gęsty bruk kamienny, a pod nim jamy grobowe. Kręgi otoczone są ponadto wieńcem mogił- kurhanów z nasypami kamiennymi. W okresie od ok. I-IIIw. n.e. istniało tu prawdopodobnie samodzielne księstwo. Cmentarzysko założyła ludność pochodzenia słowiańskiego, charakteryzująca się wysoką kulturą materialną i duchową. Głazy porasta ok. 45 gatunków mchów i porostów, tworzących zespoły roślinne typowe dla flory wczesnej epoki polodowcowej, spotykanej dziś jedynie w północnej tundrze lub surowym klimacie wysokogórskim.

Osie - Wieś (siedziba gminy) o charakterze miasteczka. Ongiś znaczny ośrodek handlowo-komunikacyjny. Przez Osie, Skórcz i Kwidzyn prowadziła droga do Prus Książęcych, którą po przegranej bitwie pod Jeną w 1806 r. uciekał ze swą małżonką król pruski Fryderyk Wilhelm III. Potem Napoleon prowadząc swe wojska na Rosję kazał drogę wyprostować i poszerzyć. Do dziś zachował się fragment "traktu napoleońskiego". W okresie okupacji kompleksy leśne w okolicy Osia i Tlenia stanowiły bazę zgrupowania AK por. Alojzego Bruskiego "Graba" i podlegających mu grup w sile 100 partyzantów. We wrześniu 1944 r. miała miejsce największa akcja zaczepna w Czersku Świeckim, podczas której zdobyto znaczne zapasy amunicji i żywności. Na cmentarzu spoczywają zwłoki 9 mieszkańców wsi Radańska rozstrzelanych przez hitlerowców za współpracę i udzielanie pomocy partyzantom. We wsi domy drewniane konstrukcji zrębowej z ok. poł. XIX w.

Osiek - Wieś (siedziba gminy), położona na pn. - wsch. skraju Borów Tucholskich między jeziorami Kałębie (pow. 466,3 ha, głębokości 21 m) i Czarne (pow. 204 ha). Występująca w źródłach pisanych w pierwszej połowie XVw. jako siedziba urzędnika krzyżackiego. Po inkorporacji Pomorza Gdańskiego do Korony siedziba starostwa niegrodowego. Na pd. od wsi zachowany fragment muru obronnego z kamienia i cegły okazałego ongiś pałacu renesansowego wzniesionego przez starostę Adama Walewskiego w 1565r. z arkadowym dziedzińcem i bogatym wystrojem architektonicznym, powstałym na fundamentach murowanego zamku krzyżackiego z XVw. Chaty drewniane z XIXw. jedna z podcieniem wspartym na słupie. Kościół neogotycki z ciosów kamiennych z 1866r. Przed szkołą pomnik ofiar terroru.

Osieczna - Wieś letniskowa (siedziba gminy) nad rzeką Prusiną dopływem Wdy, zamieszkała przez grupę pomorskiej ludności Borowiaków mówiącej dialektem borowiackim. Na ścianie domu nr 45 tablica upamiętniająca działalność grupy spadochronowej Wojska Polskiego.
Piła Młyn - Pomiędzy Brdą a szosą do Tucholi zarzucone szyby węgla brunatnego nieczynnej kopalni "Olga".
Przysiersk - Jednonawowy kościół neogotycki zbud. w l. 1822-23 o wnętrzu krytym płaskim stropem. Wyposażenie barokowe z poł. XVIIw. do poł. XVIIIw. Późnogotycka rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem z 1 poł. XVIw. Na cmentarzu grób Floriana Ceynowy.

Raciąż - Wieś letniskowa. Tutejszy gród kasztelański był najstarszym ośrodkiem administracyjnym pd.-zach. rubieży Pomorza Gdańskiego. Wzmiankowany w 1178 r., Zdobyty w 1256 r. a następnie spalony przez wojska Przemysła I Wielkopolskiego w czasie walk z księciem Pomorza Gdańskiego Świętopełkiem, odbudowany przez jego syna Warcisława II stanowi krótko miejsce odosobnienia Mściwoja II, najstarszego syna Świętopełka. Traci znaczenie w związku z powstaniem ośrodka władzy książęcej w Tucholi, a pożar grodu w 1300 r. powoduje ostateczny upadek. W 1305 r. wieś przechodzi na własność Piotra Święcy i jego synów, którzy sprzedają ją Krzyżakom. W 1309 r. włączony do nowo utworzonej komturii tucholskiej, po włączeniu Pomorza Gdańskiego należał do starostwa tucholskiego. Na pn.-zach. od wsi zespół malowniczych jezior: Suszek, Śpierewnik (pow. 138,9 ha, gł. do 14 m.), Raciąskie (pow. 37 ha.) Rudnica i przylonek połączonych Raciąską Strugą z Brdą. Na dawnym półwyspie jeziora Śpierewnik (koło wsi Mrowiniec), dziś wyspie, w odl. 4 km. na pn.-zach. od wsi Raciąż fragmenty grodziska wczesnośredniowiecznego - grodu raciąskiego. Porasta je wysoka trawa i krzewy, a dawna grobla prowadząca do ruin uległa w XIX w. zniszczeniu. Prace archeologiczne prowadzone od 1969 r. ujawniły konstrukcje wału obronnego, ślady średniowiecznych obiektów mieszkalnych i gospodarczych, potwierdzając, że osiedle obronne w Mrowińcu było naczelnym grodem kasztelanii raciąskiej.
Radodzierz - Jezioro (pow. 246,4 ha, głębokość 9,5 m) położone we wsch. części Borów Tucholskich. Ongiś nad jego brzegiem wydobywano bursztyn. Od lat siedemdziesiątych nad jeziorem znajdują się ośrodki wczasowe.

Rudzki Most - Część miasta Tucholi. Tartak. Punkt etapowy spływów kajakowych Brdą. Od 1970r. czynny jest camping WPT "Brda" z restauracją "Pod Jeleniem". 200 m od mostu w górę rzeki, w nurcie głaz narzutowy "Kamień Jagiełły" - granit rapakiwi o obw. 7,8 m i dług. 2,5 m. Lasy koło Rudzkiego Mostu były na jesieni 1939r. miejscem masowych zbrodni hitlerowskich. W 5 zbiorowych mogiłach prochy 560 mieszkańców miasta i powiatu tucholskiego.
Rytel - Duża wieś letniskowa nad Brdą i Wlk. kanałem Brdy. Punkt etapowy spływów kajakowych. Nazwa pochodzi prawdopodobnie od Marcina Retil, który w 1430r. otrzymał od komtura tucholskiego przywilej na założenie karczmy. Neobarokowy kościół z l. 1909-11: chałupy drewniane z 2 poł. XIXw.
Silno - Nowoczesny kościół zbud. w 1959r. Chałupy drewniane konstrukcji zrębowej i sumikowo-łątkowej z 1 poł. XIXw.

Śliwice - Wieś letniskowa (siedziba gminy) ongiś do komturii, a po 1466r. do starostwa świeckiego, położona w centrum Borów Tucholskich. Do dziś działa założony w 1874r. zasłużony w walce z naporem germanizacji, jedyny w kraju o tak o tak bogatej chór wiejski wiejski "Orfeusz". Neogotycki kościół z elementami klasycystycznymi z 1830r. Polichromia wnętrza z 1958r. W lutym 1945r. przy drodze ze Śliwic Czerska SS rozstrzelało ok. 100 Żydów z Grudziądza. Zbiorowa mogiła z tablicą.
Świt - Opodal leśnictwa 5 siedemsetletnich pomnikowych dębów o obw. powyżej 200 cm. 1,5 km na pd. uroczysko "Piekło" przełom Brdy, wrzynającej się w warstwy trzeciorzędu, nadając rzece charakter górskiego potoku. W korycie głazowisko spiętrzające nurt Brdy - "Piekło"

Tleń - Dawna osada rybacka, obecnie miejscowość letniskowo- turystyczna o tradycjach od 1905r. połozona wśród lasów nad rozlewiskiem Wdy (pow. 500 ha) utworzonym w toku budowy elektrowni wodnej w Żurze. Zespół ośrodków turystyczno-wypoczynkowych PTTK i OSiR, hotele i pensjonaty, restauracje, kawiarnie , plaże strzeżone i wypożyczalnie sprzętu turystycznego. Węzeł znakowanych szlaków pieszych. Po wsch. stronie mostu kolejowego głaz narzutowy o obw. 12,3 m, dł. 4,80 m, szer. 4,90 m, wys. 1,40 m.

Tuchola - miasto (14,0 tys. mieszk.) nad strugą Kicz, wzmiankowane w 1287 r. Na przełomie XIII i XIV w. własność możnego rodu Święców, który wzniósł tu gródek. Zastawiony czasowo zakonowi krzyżackiemu, przed 1330 r. przeszedł na stałe, do 1454 r. stanowi siedzibę komturii. Prawa miejskie w 1346 r. Do 1772 r. starostwo niegrodowe, stanowiące często uposażenie królowych. Okres rozwoju w XV-XVI w. W tym okresie urodzili się: prawnik Jan Tucholczyk, pierwszy polski archeolog Jacek Pruszcz, Bartłomiej Nowodworski dworzanin Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy, fundator Colegium Nowodworskiego w Krakowie. Na przełomie XIX i XX w. działalność społeczną i niepodległościową prowadził lekarz dr Kazimierz Karasiewicz. Miasto i zamek zniszczone przez wojny i pożary odradza się częściowo dopiero w 2 poł. XIX w. gdy staje się siedzibą nowoutworzonego powiatu. Dziś stanowi słabo uprzemysłowiony ośrodek usługowy. Szeroko rozwija się życie kulturalne. Tradycje folkloru kultywuje Zespół Pieśni i Tańca "Młodzi Borowiacy". Latem (od 1939 r.) odbywają się "Dni Borów Tucholskich". Muzeum Borów Tucholskich (od 1980 r.) kontynuuje prace Regionalnego Muzeum Borów Tucholskich PTK (1931-39). Ośrodek haftu borowiackiego. Miasto zachowało zabytkowy układ urbanistyczny. Przetrwały fragmenty gotyckich granitowo-ceglanych murów miejskich z XIV-XV w. z basztami oraz nikłe fragmenty założenia zamkowego w przyziemiu starostwa. Przy ul. Świeckiej pomnik-mauzoleum ponad 300 Polaków zamordowanych w lasach podmiejskich - w Rudzkim Moście.

Ustronie - Rezerwat przyrody (9,64 ha) utworzony dla zachowania lasu grądowego z udziałem brekinii (Sorbus torminalis) oraz dąbrowy kwaśnej i olsu. Udostępniony do zwiedzania.
Wałkowiska - Pięknie położona wieś nad brzegiem Zalewu Żurskiego, otoczona z każdej strony lasem. W Wałkowiskach jest tama Zalewu Żurskiego wykonana z ziemi. Ciekawostką jest to, że rdzeń tamy wykonano z ubitej gliny.

Wda - Wieś, zabytkowy dom z XIXw.

Wętfie - Drewniane chałupy konstrukcji zrębowej, mieszanej i sumikowej z poł. XIX.
Wielonek - wieś, która do powstania Zalewu Koronowskiego (1958-1962) położona była nad brzegiem Brdy. Obecnie teren rekreacyjny gminy Lubiewo. Ośrodek Wczasowy "WRZOS" położony pośród 120 letnich sosen - domki typu "Brda", stołówka, kawiarnia, wypożyczalnia sprz. wodnego, kąpielisko. Niedaleko prom - przeprawa przez Zalew. W okolicy można spotkać m.in. bobry, czaplę siwą . Legendy na temat "zatopionej wioski".

Wirty - Na pow. ok. 18 ha ogród dendrologiczny (zał. w 1869r. przez nadleśniczego Puttricha. zinwentaryzowany w 1958r. przez W. Senetę) z bogatą kolekcją drzew egzotycznych (ok. 300 gatunków) i krajowych oraz alpinarium (zał. w 1950r. przez inż. Józefa Pozorskiego) i park leśny (pow. 24 ha). Wśród drzew m.in. kilka odmian jodły np. szlachetna (Abies nobilis) z odmianą błękitną (A. nobilis varglauca) dwa gatunki modrzewia - syberyjski (Larix sibirica) i japoński (L. leptolepis). Niektóre z drzew główne szpilkowych stanowią rzadkie okazy flory egzotycznej w Polsce m.in. daglezje oraz wiele innych gatunków sosen, jodeł, świerków, cisów, brekiń i dębów.
Woziwoda - Zespół dębów nad Brdą, największy o obw. 620 cm, inne w granicach od 580 - 231. W

woziwodzie działa również "ZIELONA SZKOŁA"

Wysoka - Wieś wzmiankowana od 1276r. W parku (z późnoklasycystycznymi bramami z 1870r.) dawny dwór Janta - Połczyńskich o formach klasycystycznych. Dwór o założeniu pałacowym składa się z trzech skrzydeł: wschodniego (parterowego z facjatą) z przełomu XVIII/XIXw. bez cech stylowych środkowego (piętrowego) z ok. 1870-80 z późnoklasycystczną fasadą z portykiem oraz zachodniego, przebudowanego poprzecznie, prawdopodobnie w pocz. XIXw. w stylu neoklasycystycznym. Opodal neoromańska prostokątna rodzinna kaplica grobowa z l. 1870 - 80 z prezbiterium o kształcie pięciokątnym.
Żalno - We wsi wzmiankowej od 1341r. późnorenesansowy dwór zbud. staraniem Macieja Żalińskiego w l. 1570 - 80 w kształcie czworobocznej wieży mieszkalnej, przebudowany i znacznie rozbudowany w XIXw.: z piwnicami i parterem sklepionym kolebkowo, adaptowanym w 1975r. na zajazd. Na zach. od dworu nad Jez. Żalno (pow 52 ha) relikty osady nawodnej z XIIw., na pd. resztki założenia parkowego.
Żur - Elektrownia wodna uruchomiona w grudniu 1929r., uroczyście otwarta przez prezydenta RP Ignacego Mościckiego 15 lutego 1930r. Położona jest na sztucznym zbiornikiem. nazwanym Jez. Żurskim, o pow. ok. 500 ha, długości 11 km i pojemności ponad 14 mln m2. Tama spiętrzająca ma wysokość 22 m, a moc elektrowni wynosi 8 MW.

Jeść

W każdej miejscowości w Borach serwują z kolei smażone rybki - oczywiście ze świeżego połowu. Bar Mewa w miejscowości Brda, przy samej rzece - najsmaczniejsze w Borach pierogi

Terminal w Charzykowych - tuż przy drodze wjazdowej do wioski. Lokal zdobi samolot. Duży wybór dań barowych i z grilla, smażone mięsa, kurczaki, ryby. Specjalność: pstrąg w ziołach

Hotelowa restauracja Pod Jeleniem w Tucholi - zlokalizowana jest w dzielnicy Rudzki Most, faktycznie przy moście. Na ścianach skóry dzika, w kotłach i piekarnikach jego mięso. Ludowy wystrój, a na talerzach kuchnia regionalna. www.podjeleniem.spanie.pl

Wagand w Swornychgaciach - (ul. Mestwina 14) - w menu królują ryby. Najlepiej smakuje smażony lin.

Bar Mewa w miejscowości Brda, przy samej rzece podaje najsmaczniejsze w Borach pierogi, a Terminal w Charzykowych, lokal znajdujący się tuż przy drodze wjazdowej do wioski oferuje wybór dań barowych i z grilla, smażone mięsa, kurczaki, ryby - specjalność: pstrąg w ziołach.

W Przechlewie w restauracji Fregata, która estetyką wnętrz zadowoli tropicieli uroków PRL-u. ma dwie zalety: smacznie i tanio, warto więc zajrzeć!

Zamki i pałace

Gniew

Gołub Dobrzyń

Malbork

---