Neolityczny kompleks sakralno-osadniczy w Nabta Playa, Pustynia Zachodnia w Egipcie
Nabta Playa została odkryta przez Combined Prehistoric Expediion w 1973. W roku 1974 rozpoczęły się pierwsze badania wykopaliskowe w Basenie Nabta Playa.
Wstęp
Nabta Playa została odkryta przez Combined Prehistoric Expediion w 1973. W roku 1974 rozpoczęły się pierwsze badania wykopaliskowe w Basenie Nabta Playa. Trwały one trzy sezony (1974, 1975 i 1977). Podjęto je ponownie w 1990 roku i prowadzono (za wyjątkiem sezonu 1995) corocznie do 2009 roku włącznie. Badania megalitów i kompleksu sakralno-osadniczego rozpoczęto w już w sezonie 1990 i kontynuowano je, z różnym nasileniem i krótkimi przerwami do 2009 roku (Wendorf and Schild, 1980; Wendorf, Schild and Associates, 2001; Schild and Wendorf, 2004).
Nabta Playa leży w pustynnej peneplenie Nubia-Shab na Pustyni Zachodniej, w południowym Egipcie, około 40 km na północ od granicy z Sudanem i blisko 100 km na zachód od Nil. Prehistoryczne osadnictwo w Nabta Playa ściśle związane jest z zamarłą już dzisiaj, kopalną holoceńską plają - półpustynnym sezonowym jeziorem bezodpływowym powstałym w deflacyjnym basenie Nabta Playa. Średnica tego basenu wynosi około kilkunastu kilometrów. Natomiast jego centrum i zarazem najgłębsza część, mierzy ok. 10 km. Wypełnione jest ono w znacznej mierze zerodowanymi glinami i piaszczystymi mułami jeziornymi z początków holocenu, z czasów wczesnych holoceńskich wilgotnych pulsacji klimatycznych. Zlewnia Nabta Playa jest ogromna i wynosi kilkaset kilometrów kwadratowych. Na północy sięga ona skarpy Sin El Kadab - południowej krawędzi wyżyny Pustyni Zachodniej.
Basen Nabta Playa jest najbogatszym znanym rejonem osadnictwa neolitycznego w Afryce północnej. Rozpoczyna się ono we wczesnym holocenie i X tysiącleciu p. Ch., a kończy wraz z ostatecznym powrotem skrajnych warunków pustynnych w III - II tysiącleciu p.Ch. Liczne wilgotne pulsacje i pustynne fazy klimatyczne charakteryzują ten okres. Powodowały one często radykalne zmiany populacyjne na obszarach południowej Pustyni Zachodniej.
Osadnictwo starszego neolitu (ca.10.000 - 6.100 lat p.Ch., calibr.) rozciąga się wzdłuż zachodniego i wschodniego brzegu plaji, tworząc ciągnący się kilometrami pas osad, często zorganizowanych przestrzennie, z licznymi dobrze zachowanymi domostwami, studniami i jamami zasobowymi. We wczesnej fazie (kompleksy El Adam i El Ghorab) jest to okres łowiecko-zbieracko-pasterski, oparty o hodowlę udomowionego tura. W górnym wczesnym neolicie (kompleksy El Nabta i Al. Jerar) gospodarka związana jest z intensywnym zbieractwem, lub nawet uprawą, sorgo i prosa wspartym łowiectwem i hodowlą bydła (krowy). Środkowy neolit obecny jest prawie wyłącznie na niewielkim obszarze wschodniego brzegu (na wydmie stanowiska E-75-8). W okresie tym do pasterstwa opartego na krowie dołącza hodowla owcy (kozy). Natomiast stanowiska osadnicze, na ogół bardzo ubogie, hodowców bydła (Ru'at El Baqar) młodszego neolitu (ca. 5.500 - 4.500 lat p.Ch., calibr.), i budowniczych magalitów (Ru'at El Asnam) schyłkowego neolitu (ca. 4.500 - 3.500 lat p.Chr. calibr.) zajmują brzeg zachodni oraz częściowo północno- wschodni i północny plaji.
Kompleks sakralny w Nabta Playa rozmieszczony jest wzdłuż całej zachodniej krawędzi paleojeziora. Składa się on (od północy) ze Świętej Góry (Sacred Mountain), Doliny Ofiarne j (Valley of the Sacrifices), Kalendarza (Solar Calendar), Linii Steli (Alignments of Stelae), czterech Pól Steli (Fields of Stelae) i wreszcie ze Spalonego Wzgórza (Burnt Hill) na południu . Kompleks ten zajmuje obszar około 10 km2 i jest największym skupiskiem instalacji sakralnych w Afryce.
Święta Góra (Gebel El Muqaddas)
Jest to owalny, izolowany masyw skalny o średnicy bliskiej jednego kilometra pocięty przez szereg małych wadi i cyrków deflacyjnych , z licznymi stożkowatymi erozyjnymi ostańcami twardego piaskowca kwarcytowego. Od wschodu ogranicza go płaskie koryto wadi północnego, głównego dopływu północnego, zasilającego w wodę basen Nabta Playa, w okresie pory deszczowej,.
Znaleziono tu setki małych, wąskich szybików wydrążonych w piasku i piaskowcu, przykrytych niewielkimi kurhanami kamiennymi i brukami z płytek piaskowca. Badania wykopaliskowe prowadzone przez P. Bobrowskiego i A. Czekaj-Zastawny wykazały, że szybiki te często zawierały „pudełka” układane z obrobionych płytek piaskowca, w których najpewniej składano ofiary przed zbliżającą się porą deszczową . W kilku przypadkach znaleziono w nich po kilka wytworów krzemiennych i fragmenty kości gazeli. Znaczne część szybików wydawała się być pusta. Niewykluczone, że mogły znajdować się w nich dary z materiałów organicznych, które nie zachowały się do naszych czasów, takich jak mleko, zboża, itp. Małe szyby ofiarne mogą być miejscami ofiarnymi indywidualnych rodzin.
Daty radiowęglowe uzyskane z drobnych fragmentów węgli znalezionych w szybikach pod kurhanami i brukami wskazują, iż powstały one ok. 7.000 lat p. Ch., calibr. Datowanie to dobrze odpowiada znajdowanym w szybikach mikrolitom geometrycznym stylistycznie nawiązujących do kompleksu Al Jerar, z końcowej fazy dolnego neolitu. Warto przypomnieć, że małe kurhany kamienne Świętej Góry są najstarszymi obiektami tego typu znanymi na świecie. Poza bardzo licznymi kurhanami z wczesnego neolitu na Świetej Górze odkryto również miejsca ofiarne datowane na późny neolit oraz olbrzymie ognisko o średnicy bliskiej 50 m wieku środkowo-neolitycznego.
Dolina Ofiarna
Około 2 km na południe od Świętej Góry znajduje się kilkanaście zachowanych kurhanów zwierzęcych zbudowanych z bloków piaskowca . Ulokowane są one wzdłuż zachodniego brzegu południowego odcinka tej samej doliny rzecznej, nad którym leży Święta Góra. Pod kurhanami spoczywają liczne dary ofiarne. Są wśród nich duże fragmenty korpusów bydła, owiec (kóz) i w jednym wypadku człowieka. Tylko pod jednym z kurhanów znaleziono jamę zawierającą kompletny szkielet młodej krowy odmiany afrykańskiej (długorogiej). Krowa ta ułożona była na lewym boku , a szkielet zorientowany był w kierunku północ-południe, z głowa skierowaną na południe (Applegate i inni, 2001). Datowanie radiowęglowe kurhanu umieszcza go w początkowej fazie kompleksu Ru'at El Baqar.
Kalendarz
U ujścia północnego wadi, na niewielkim wzgórku wydmowym, znajduje się urządzenie, określane jako prawdopodobny kalendarz solarny (Applegate i Zedeño, 2001). Zbudowane ono zostało z blisko 50 małych bloków piaskowca. Mniejsze i płaskie, o średnicy około 20 cm pierwotnie być może tworzyły krąg; większe, wąskie, czworokątne w przekroju i długości do około 70 cm formują 9 bramek - celowników, składających się z par bloczków i wyznaczających dwa kierunki obserwacji. Bloczki te były dobierane kształtem i częściowo obrabiane łupaniem. Jeden z kierunków obserwacji wskazuje na linię północ - południe; drugi zapewne wyznacza dzień przesilenia letniego zwiastujący w tym okresie w Nabta Playa porę deszczową. Według astronoma McKima Malvilla działo się to około 6000 tys lat temu (Malville i in., 1998; Wendorf i Schild, 2001:669). Podobną datę uzyskano z ogniska znajdującego się w odległości 2 m od tego obiektu (Applegate i Zedeño, 2001:464). Należy zastrzec, że możliwe są również inne interpretacje paleo astronomiczne urządzenia.
Pola Steli
Na południe od kalendarza znajduje się kompleks megalitów, obejmujący kilkadziesiąt skupień steli różnych wielkości , zgrupowanych w 4 polach: Zachodnim; Wschodnim; Południowo-Wschodnim i Południowym. Każde z tych pól rozłożone jest na niskich wzgórzach erozyjnych powstałych w wyniku erozji eolicznej glin i mułów jeziornych wczesnego holocenu. Ich wielkość wynosi wiele hektarów, za wyjątkiem najmniejszego Pola Wschodniego, którego rozmiar nie przekracza 1 hektara.
Stele, ważące od kilkudziesięciu kilogramów do kilku ton, wykonywano z płyt łamanego w pobliżu piaskowca kwarcytowego. Cztery kamieniołomy produkujące płyty do steli zostały przebadane wykopaliskowo w latach 2004-2006 przez Halinę Królik, Dagmarę Mańkę i Romualda Schilda. Piaskowiec wyłamywano z odsłoniętych erozyjnie wychodni piaskowca znajdujących się w pobliżu posadowienia steli. Płyty po wyłamaniu były transportowane na miejsce osadzenia i tam kształtowane przez łupanie. Część brył nosiła ślady schematycznego formowania głowy i ramion, lub też formowania łupaniem łukowatej części wierzchołkowej oraz na ogół ostrej podstawy.
Stele, poza nielicznymi, są dziś obalone w wyniku działania erozji pustynnej i pokawałkowane. Tylko nieliczne znajdują się w pozycji pionowej. Szczegółowe mapowanie w skali 1:50 poszczególnych skupięń pozwoliło na rekonstrukcję niektórych z nich Trzy grupy steli zbadano wykopaliskowo w sezonach 1996 i 1998).
Okazało się, że pod trzema przebadanymi grupami steli znajdują się jamy przecinające warstwę glin jeziernych i sięgające skalnych grzybów erozyjnych piaskowcowego podłoża ( Wendorf and Królik,2001). Grzyby te były w minimalnym stopniu kształtowane łupaniem. W jednej z jam (Struktura A) odkryto ważący ok. 3 ton blok częściowo obrobionego piaskowca o kształcie przypominającym krowę z głową skierowaną w stronę północy (Wendorf and Krolik, 2001:509-511). Ponadto jamy te zawierały liczne odłupki z kształtowania steli i porzucone, zużyte ostrza motyk wykonanych z odłupków z piaskowca kwarcytowego. Wiercenia i badani geofizyczne (elektrooporowe prowadzone przez Tomasza Herbicha) wykazały, iż prawie wszystkie przebadane grupy steli posadowione były bezpośrednio nad grzybami erozyjnymi piaskowców. Wkopane w gliny pionowo stele swe płaszczyzny miały skierowana na północ i południe.
Pozyskane węgle drzewne w jamie pod grupą steli Struktury E Pola Zachodniego wskazują, iż była ona ustawiona ok. 3.600-3.400 lat p. Chr. calibr. Liczne daty radiowęglowe pozyskane z czterech badanych kamieniołomów Pola Zachodniego grupują się około 4.500 lat p. Chr. calibr., sięgając do ca. 3.400 lat p. Chr. calibr. Wskazując, że wznoszenie grup steli ciągnęło się przez cały okres Ru'at El Asnam. Z grupami steli nie są związane pochówki ludzkie czy też ślady ofiar. Bogato wyposażone cmentarzyska płaskie Ru'at El Asnam znane są z basenu plaji u podnóża niezbyt odległej góry Gebel Ramlah (Kobusiewicz i in., 2004). Można przypuszczać, że stele reprezentują zmarłych członków rodów zgrupowanych w rozszerzonych rodzinach i klanach, które mogą odzwierciedlać skupienia steli i izolowane od siebie Pola Steli.
Linie Steli
Z uwagi na rozproszenie wynikające z upadku steli, ich pokawałkowania oraz procesu pełzania pustynnego, megality te często nie znajdują się w miejscach ich pierwotnego posadowienia. Wydaje się więc, iż obecnie jedynie dwie linie steli mogą być uznane za zbliżone do swych początkowych założeń architektonicznych. Jedna z nich, o długości niemal 1 km, przebiega wierzchołkami erozyjnego wzgórza glin jeziornych leżącego bezpośrednio na północ od Wschodniego i Zachodniego Pola Steli. Linia ta skierowana jest w przybliżeniu na północ, a jej pierwotny precyzyjny kierunek nie jest możliwy do ustalenia. Wiązana bywa z Wielką Niedzwiedzicą, lub z innymi gwiazdami cyrkumpolarnymi. Druga linia, znacznie krótsza, przebiega wzdłuż podnóża wzgórza erozyjnego glin jeziornych, na którym posadowione są grupy steli Pola Wschodniego i zdaje się być skierowana na gwiazdozbiór Oriona (McKim Malville i in., 1998, 2008; Wendorf and Malville, 2001). Ich chronologia jest najpewniej bliska chronologii Pól Steli.
Kurhan „Młodego Lorda”
Na zachód od Zachodniego Pola Steli, na niewielkim skalnym wzgórzu o płaskim wierzchołku, leży rozwiany przez wiatry pustynne ziemny kurhan górujący nad okolicą . Jego zewnętrzny obwód wyznaczają 22 duże, płaskie bloki piaskowca kwarcytowego. W środku znajduje się niska kamienna komora zbudowana techniką suchego muru z głazów, a w niej stosunkowo płytki szyb grobowy, w którym spoczywała czaszka około trzyletniego chłopca oraz duży fragment naczynia ostrodennego o stylistyce schyłkowo neolitycznej. Data radiowęglowa węglanu pozyskanego z czaszki wskazuje na wiek zbliżony do 3.500 lat p. Chr. calibr.
Kurhan w Nabta Playa jest największym znanym kurhanem w południowej części Pustyni Zachodniej. Fakt, iż pochowano w nim nieletniego chłopca wskazuje na bardzo prestiżowy charakter tego pochówka i sugeruje, że chłopiec był dziedzicem dynastycznym znacznego ugrupowania społecznego pasterzy (plemienia?), najpewniej symbolizowanego przez rozciągające się o podnóża kurhanu wielkie pola steli.
Spalone Wzgórze
Około 1000 m na południe od Zachodniego Pola Steli leży niewielki erozyjny wzgórek wydmowy pokryty tysiącami przepalonych kamieni i zawierający niewielkie depozyty (składy) gładzonych toporków wiążących go z późnym lub schyłkowym neolitem. Nie był on obiektem szczegółowych badań wykopaliskowych. Jest bardzo prawdopodobne, że wzgórek ten stanowi integralną część kompleksu sakralnego Nabta Playa.
Podsumowanie
Badania instalacji sakralnych Nabta Playa pozwoliły na odkrycie całkowicie nowych elementów kultury duchowej i organizacji społecznej neolitycznych plemion półpustynnych pasterzy prehistorycznego sahelu Sahary Wschodniej. Wskazują one, że już w końcu VIII tysiąclecia p. Chr. powstają zręby systematycznego kultu przyrody praktykowanego najpewniej przez indywidualne proste, lub też rozszerzone rodziny. Są to niewielkie kurhany i bruki kamienne kryjące szybiki ofiarne Świętej Góry budowane przez łowiecko zbieracką ludność kompleksu El Nabta/Al. Jerar. Charakter urządzeń sakralnych w środkowym, późnym i schyłkowym neolicie Ru'at El Ghanam, Ru'at El Baquar i Ru'at El Asnam zmienia się radykalnie. O ile niezbyt wiele wiemy o środkowym neolicie, jego jedynym - najpewniej sakralnym - obiektem jest olbrzymie ognisko na Świętej Górze, to nasza wiedza o praktykach wierzeniowych pasterzy hodowców bydła ludności El Baqar jest znaczna. Świadectwo Nabta Playa z drugiej połowy VI tysiąclecia i pierwszej połowy V tysiąclecia p. Chr. wskazuje na lokowanie kurhanów ofiarnych w dolinie i na brzegu sezonowej rzeki zasilającej podczas letniej porye deszczowej basen Nabta Playa. Był to wysiłek zbiorowy większej grupy społecznej, grupy rodzin lub klanu mający zapewnić obfitość zasobów wodnych w basenie.
Przewóz jednej ze steli do platformy samochodowej transportującej stele do Muzeum Nubijskiego w Asuanie
Monumentalna architektura budowniczych megalitów (Ru'at El Asnam) w drugiej połowie V tysiąclecia i pierwszej połowie IV tysiąclecia p. Chr. oraz kurhan Małego Lorda sugerują istnienie dynastycznej organizacji wodzowskiej, tj. siły zdolnej do spowodowania wielkiego, niespotykanego dotąd zbiorowego wysiłku grup społecznych przejawiającego się w konstrukcji pól megalitycznych steli. Wiele elementów tych pól wskazuje na rozwiniętą kosmogonię, najpewniej zawierającą elementy korzeni wierzeń staroegipskich Starego Państwa. Przejawia się to w szczególnej roli kierunku północy i gwiazd cyrkumpolarnych, zgodnie z Księgą Piramid (Allen, 2005:12; Budge, 2008:cxxvi; Spencer, 1982:140; Wilson, 1961:57), siedzibie regionu Duat (Dāt, Tuat), celu zmarłych, miejsca gdzie gwiazdy nie umierają, gdzie mieszczą się Pola Elizejskie i gdzie zmarły będzie żył wiecznie jako akh.
Życie po życiu
Badania Combined Prehistoric Expedition w rejonie Nabta Playa wywołały wielkie zainteresowanie zarówno wśród archeologów, jak też i szerszej publiczności, w tym pośród paleo astronomów i badaczy niekonwencjonalnej przeszłości świata. Po publikacji w roku 2001 monografii archeologii Nabta Plata (Wendorf, Schild, Associates, 2001), megalitami Nabta Playa zainteresował się Dr. Thomas G. Brophy z California Institute for Human Science. Po przeprowadzeniu własnych studiów w Nabta Playa, na które nie miał zezwolenia Supreme Council of Antiquities Egiptu, ani też Combined Prehistoric Expedition (koncesjonariusza badań na tym obszarze), opublikował on w r. 2002 książkę, pt. The Origin Map (Brophy, 2002), w której, m.in. postuluje, że kalendarz z Nabta Playa jest w rzeczywistości mapą gwiazd konstelacji Orionu z przed 16,500 lat, a erozyjna forma piaskowcowa pod grupą steli Struktury A Zachodniego Pola Steli dokładną mapą naszej galaktyki widzianej około 17,500 lat temu z perspektywy jej bieguna.
Publikacja książki wywołała naturalnie wielkie zainteresowanie wśród wyznawców religii New Age i badaczy wpływów mieszkańców kosmosu na Ziemię. Spowodowała niemal masową, nielegalną turystykę na obszar basenu Nabta Playa. Nieproszeni turyści rozpoczęli budowę „świętych kręgów kamiennych” wśród prehistorycznych struktur sakralnych i „zrekonstruowali” kalendarz wzbogacając go o przyniesione z zewnątrz bloki kamienne i ustawiając wg. własnego widzimisię poszczególne jego elementy. Ponadto rozpoczęli składanie wotów przy niektórych stelach składających się z zebranych w okolicy zabytków neolitycznych i przyniesionych z sobą plastikowych lalek i kryształków. Zaistniała więc niezbędna konieczność ratowania niektórych najbardziej zagrożonych urządzeń sakralnych Nabta Playa.
Po uzyskaniu zgody Służb Ochrony Zabytków w Egipcie udało się przenieść kalendarz i siedem steli do Muzeum Nubijskiego w Asuanie . Akcja ta została przeprowadzona w 2008 roku. W roku następnym ustawiono uratowane zabytki w ogrodach Muzeum, na specjalnie na nie przeznaczonej półce starożytnego kamieniołomu granitu, gdzie budzą duże zainteresowanie jako stała ekspozycja monumentów neolitycznych Pustyni Zachodniej. W roku 2010 grupa obiektów z Nabta Playa została uzupełniona o poddaną konserwacji prymitywną figurę krowy wydobytą w jamie Struktury A Pola Zachodniego Steli. W ten sposób stworzono w ogrodach Muzeum Nubijskiego w Asuanie stałą wystawę elementów monumentalnych kompleksu Sakralnego Nabta Playa. Jest to pierwsza w historii archeologii egipskiej wystawa monumentalnej architektury górnego neolitu - odpowiednika okresy Predynastycznego w Dolinie Nilu. Akcja ta była finansowana przez Combined Prehistoric Expedition Foundation z siedzibą w Waszyngtonie i Instytut Archeologii i Etnologii, PAN.
