1. Wprowadzenie do makroekonomii

1. Problemy makroekonomiczne

Pogląd - właściwie działające rynki zapewnią wyniki najlepsze z możliwych i nie ma powodu, aby śledzić ich zachowanie - zasada -Laissez-faire- pogląd twierdzący, właściwie działające rynki dają wynik społeczny najlepszy z możliwych i odrzucający interwencję rządu w sprawy gospodarcze.

Opozycyjne szkoły ekonomii nie martwiły się o łączne zachowanie rynków.

Interwencjonizm -nawoływał do podtrzymywania przez rząd poszczególnych rynków i gałęzi, subsydiowania i ochrony przed konkurencją zagraniczną.

Oczywiście uznawano istnienie cykli koniunkturalnych.

Zidentyfikowano kilka rodzajów cykli, począwszy od trwających rok lub dwa lata cykli zapasów, kończąc na cyklach Kondratiewa, trwających w przybliżeniu pół wieku.

Takie cykle postrzegane były jako wyniki skumulowanych zakłóceń, jak fale odkryć, występowanie dobrych albo złych zbiorów, błędne przewidywania firm co do perspektywy sprzedaży niektórych dóbr, czy wszelkie zmiany gustów konsumentów w kraju i zagranicą.

Inflacja - była postrzegana jako konsekwencja szybkiego powiększania zasobów pieniądza, najpierw z powodu odkrycia zasobów złota, później z powodu niezrównoważonego kreowania pieniądza papierowego przez banki centralne. Wiele z tych spostrzeżeń - słusznych dzisiaj.

Na podstawie wielkiego kryzysu, brytyjski ekonomista John Maynard Kenes opublikował w 1939r. „Ogólną teorię zatrudnienia, procentu i pieniądza” - książka dała początek makroekonomii.

Keynes - podkreślił znaczenie zagregowanego popytu w warunkach makroekonomicznych.

Następcy - przekonywali polityków gospodarczych do kierowania zagregowanym popytem, aby próbować wyłagodzić wahania, głównie w celu uniknięcia przedłużających się recesji.

Agregacja - łączenie w całość niejednorodnych części dotyczących kształtowania się podstawowych wielkości ekonomicznych jak np., produkcja dóbr i usług, podział wytworzonych dochodów na konsumpcję i inwestycje itp.

Ocena sukcesu polityki kreowania popytem nie jest jednoznaczna.

Przynosi bowiem ona zarówno korzyści jak i koszty.

Przed II w. św. amplituda cykli Kon. Wydawała się zmniejszać, gdy wcześniej po wzroście następował spadek aktywności.

Dzisiaj martwimy się głównie spowolnieniem wzrostu.

Inna znacząca zmiana w zachowaniu gospodarki dotyczy głównie ogólnego poziomu cen lub kosztów w wyrażeniu pieniężnym.

Przez długie okresy koszty utrzymania, miernik przeciętnego poziomu cen, były w zasadzie stałe.

Bardziej stabilne stopy wzrostu osiągane są kosztem inflacji.

Makroekonomia - nie traktuje o szczegółach gospodarki - cenie jednego produktu w stosunku do ceny drugiego produktu - lecz o ogólnym jej obrazie.

Nie zajmuje się indywidualnymi podmiotami, lecz współzależnościami między wielkimi agregatami, takimi jak: dochód narodowy, konsumpcja, inwestycje, oszczędności, zasób kapitału, wydajność pracy, kapitałochłonność produkcji, bilans handlowy, bilans płatniczy, budżet państwa itp.

Każdy agregat jest wypadkową indywidualnych decyzji poszczególnych podmiotów gospodarczych.

Dlatego zmiany agregatów i relacji między nimi są wynikiem przewidywania ze strony konsumentów bądź producentów.

Zawsze są możliwe różne przypadki, odchylenia od normy, które powodują zakłócenia w zmianach różnych agregatów i stosunkach między nimi.

Makroekonomia - jest gałęzią próbującą wyjaśnić, jak i dlaczego z upływem czasu gospodarka rozwija się , podlega fluktuacjom i zmianom.

Ogólny trend wzrostu gospodarki jest wynikiem wolno działających sił - rosnącej liczby ludności i lepszych technologii.

Recesja - okresy spadku łącznej produkcji - oraz innego rodzaju fluktuacje wytrącające gospodarkę z gładkiej ścieżki wzrostu.

Makroekonomia stara się wyjaśnić te wahania wykorzystując standardowe zasady analizy ekonomicznej.

Efektywność ekonomiczna - rozstrzyga o sukcesie lub niepowodzeniu całych narodów.

Makroekonomia - może pomóc prowadzącym politykę jak uniknąć recesji, a gdy się pojawi, jak działać by była najkrótsza i najłagodniejsza.

Metodą badawczą w makroekonomii jest abstrakcja, czyli metoda myślowego uogólniania, odchodzenia od szczegółów.

Model - świadome uproszczenie rzeczywistości - wyodrębniający podstawowe elementy, problemy i wprowadzający myślenie uporządkowane.

Makroekonomia - analiza podstawowych problemów, jak:

1. pełne zatrudnienie - czyli walka z bezrobociem

2. stabilne ceny czyli walka z inflacją

3. inflacja

4. polityka makroekonomiczna

ad a) główny sens teorii pełnego zatrudnienia - odrzucenie teorii o automatycznym osiąganiu równowagi gospodarczej przy pełnym zatrudnieniu i przyjęcie konieczności polityki interwencyjnej państwa, dla tworzenia dodatkowego popytu, a więc i zatrudnienia - szczególne wydatki budżetu państwa - roboty publiczne.

Produkt narodowy brutto i dochód narodowy są pozytywnymi miarami aktywności gospodarczej kraju.

PNB - pieniężny wyraz wartości rynkowej wszystkich dóbr i usług finalnych wytworzonych w gospodarce w danym okresie

DN- powszechnie stosowany miernik efektów osiąganych w gospodarce w ciągu roku, obliczany przez odjęcie amortyzacji od PKB w cenach czynników produkcji

J.M.Keynes - spowodował zwrot w ekonomicznym spojrzeniu na recesję i bezrobocie. Zamiast przyjąć za punkt odniesienia klasyczny układ krzywych popytu i podaży pracy , skoncentrował się na wzajemnych relacjach pomiędzy poziomem całkowitego realnego DN, a zagregowanym popytem na dobra i usługi. W jego teorii te dwa makroekonomiczne czynniki oddziaływują na siebie, tworząc podstawę obiegu dochodu. Na tej podstawie stworzył prawo ekonomiczne.

Prawo Keynesa- makroekonomiczne przekonania, że „popyt tworzy swą własną podaż „ - znaczy, że popyt na dobra i usługi tworzy równą produkcję tych dóbr i usług.

Ad b i c) Stabilne ceny, czyli walka z inflacją.

Argumenty dla stałych cen, uproszczenie, że powinny być kontrolowane przez państwo - ochrona przed skutkami inflacji.

Inflacja - stały wzrost ogólnego poziomu cen w miarę upływu czasu (maleje siła nabywcza pieniądza).

Stopa inflacji - procentowy przyrost cen dóbr i usług

Przyczyny inflacji - mogą tkwić w polityce pieniężnej, kredytowej, budżetowej, nadmierne inwestowanie, wzrost cen surowców, energii na rynkach międzynarodowych, wąskie gardła w gospodarce narodowej, dewaluacja waluty.

Inflacja nie może zaistnieć bez nadmiernej ekspansji pieniądza.

Walka z inflacją - przez wdrażanie odpowiednich posunięć polityki gospodarczej.

Ekonomiści i społeczeństwa krajów - uważają, że rząd ponosi jakąś odpowiedzialność za dążenia do pełnego zatrudnienia, wysokiej produktywności, stabilności cen i likwidacji inflacji.

Ad d) Polityka makroekonomiczna - działalność państwa lub innego organu publicznego zmierzająca do osiągnięcia konkretnych celów społeczno-ekonomicznych w ściśle określonych warunkach i określonym czasie.

Obejmuje - całą politykę fiskalną i dochodową oraz politykę pieniężną mającą na celu ograniczenie lub zahamowanie inflacji, zmniejszenie lub likwidację bezrobocia, zrównoważenie budżetu państwa, zrównoważenie bilansu płatniczego kraju, przesunięcie środków z jednego regionu kraju do innych itp.

Jest - sposobem działania i rozwiązywania problemów ze względu na interes społeczny i uznanie opinii społecznej.

Wczesna makroekonomia dowodziła, że rządy mają środki i obowiązek korygować zawodność rynku.

Doświadczenia pokazują, że rządy także zawodzą.

Istnieje linia podziału wśród makroekonomistów, którzy bardziej obawiają się zawodności rynku, a tymi którzy najbardziej obawiają się zawodności rządu.

W prawie każdym kraju rządy są odpowiedzialne za dobrą kondycję gospodarki jako całości.

Czasami narodziny makroekonomii nazywamy rewolucją keynesowską - studiowanie makroekonomii splata się z polityką.

Rząd ma do dyspozycji całą gamę narzędzi polityki ekonomicznej i może wpływać na zachowanie się gospodarki jako całości.

W polityce - słowa - by oddziaływać na uczucia i wyobraźnię - by zdobywać zwolenników koncepcji gospodarczej i zachęcać do koncepcji konkurencyjnej.

2. Produkt krajowy brutto i dochód narodowy

1. Istota i rodzaje reprodukcji

Wytwarzanie produktów - zużywanie środków produkcji .

Aby produkcja odbywała się nieprzerwanie musi mieć miejsce ciągłe odtwarzanie środków produkcji - jest to reprodukcja społeczna.

Niezbędne jest wytwarzanie takich produktów ja:

- trwałe środki produkcji w celu zastąpienia zużytych oraz obrotowe w celu zastąpienia zużytych materiałów,

- środki konsumpcji - niezbędne do odtworzenia siły roboczej i konsumpcji właścicieli.

Odtwarzane są stosunki społeczne procesu.

Niezbędne jest zachowanie odpowiednich proporcji pomiędzy poszczególnymi rodzajami produktów.

Rozróżnia się trzy rodzaje reprodukcji:

1. prosta - w pełni odnawia się środki produkcji

2. rozszerzona

3. zawężona

ad a) rozmiary produkcji stałe, gospodarka - stagnacja, stałe kwalifikacje, technologia, struktura

ad b) w pełni odnawialne środki produkcji, ilość ich z okresu na okres zwiększa się,

ad c) nie w pełni odnawialne środki produkcji, gospodarka ma charakter regresywny.

O rodzaju reprodukcji decyduje zdolność gospodarki do akumulacji.

Akumulacja -proces gromadzenia kapitału, tj. zwiększania środków produkcji oraz ilości siły roboczej w gospodarce.

Reprodukcja - proces ciągły - potrzeb społecznych nie można zaspokoić jednym aktem produkcji - mamy do czynienia z obiegiem okrężnym.

Reprodukcja indywidualna - reprodukcja w przedsiębiorstwie.

Reprodukcja społeczna- do całej gospodarki.

Obieg dochodu i produktu między klasami społeczeństwa przed reprodukcją i po reprodukcji ( wszyscy uczestnicy posiadają dobra niezbędne do rozpoczęcia produkcji).

Analiza nakładów i wyników ( analiza przepływów międzygałęziowych) - początek analizy. Statystyczna tabela nakładów i wyników produkcji badanej gospodarki kraju w określonym czasie - powstają:

1. równania przydziału produktów (poziomo)

2. równania bilansu kosztów produkcji (pionowo)

3. porównanie daje - równanie równowagi przepływów międzygałęziowych

Przykładowa statyczna tabela nakładów i wyników produkcji

Xi =∑Xij + Yi

Xj = ∑Xij +Dj

Obieg dochodu w gospodarce wymiennej

Rys. Obieg dochodów w gospodarce pieniężnej.

W gospodarce pieniężnej firmy dokonują wpłat gospodarstwom z dostarczane zasoby. Gospodarstwa domowe wydają te dochody na zakup dóbr i usług produkowanych przez przedsiębiorstwa.

Oszczędności - część kwoty zarobionej, która nie została wydana. Reprezentują one kwoty nie zrealizowane wydatki na rzeczywiste dobra i usługi. Ponieważ oszczędności nie wracają do przedsiębiorstw, stanowią wypływy z obiegu dochodów.

Wypływ - odpływ bądź opust części dochodu z obiegu dochodów. Oszczędności, podatki oraz import stanowią przykład strumienia wypływu z obiegu dochodów.

W rezultacie oszczędności przedsiębiorstwa będą mogły sprzedać jedynie swoje produkty za wartość niższą i zostaną z towarem o wartości równej oszczędnościom.

Szkodliwy skutek wypływu z obiegu może być częściowo kompensowany przez odpowiedni dopływ.

Dopływ jest to dodanie dochodów do obiegu okrężnego. Inwestycje, wydatki rządowe oraz eksport - wszystkie te działania stanowią przykłady obiegu okrężnego

Przez inwestycje nie rozumie się tu nabywanie akcji lub obligacji przez nabywców indywidualnych, lecz nabywanie dóbr inwestycyjnych przez przedsiębiorstwa (zakup dóbr kapitałowych - zakładów produkcyjnych, wyposażenia budynków oraz zmiany zapasów).

Planowanie inwestycyjne - stanowią przewidywane , ujęte w harmonogramie zakupy zakładów inwestycyjnych, wyposażenia, budynków mieszkalnych i zapasów produkcyjnych.

Równowaga w gospodarce - jest osiągana, gdy całkowite planowane wydatki równoważą dochód narodowy lub produkcję. Gospodarka może pozostawać w równowadze przy niepełnym zatrudnieniu, gdy planowane oszczędności i planowane inwestycje równają się przy mniej niż pełnym zatrudnieniu.

Model IS - LM

Modele (próby) procesu reprodukcji, zapewniające w gospodarce równowagę.

Metoda Begga i innych, pozwalająca dostrzec, w jaki sposób zostaje ustalony poziom równowagi jednocześnie dla dochodu i stopy procentowej. Bez znajomości tego modelu trudno zrozumieć równowagę makroekonomiczną, zarówno w warunkach gospodarki zamkniętej jak i otwartej. Ponadto nie można wyjaśnić wpływu polityki fiskalnej i monetarnej na równowagę ogólną.

Również zrozumienie podstawowego w gospodarce modelu AD - AS (zagregowany popyt - zagregowana podaż) ułatwi wcześniejsze zapoznanie się z modelem IS - LM.

Krzywa IS jest zbiorem różnych kombinacji dochodu i stopy procentowej, przy którym rynek dóbr znajduje się w równowadze.

Rynek dóbr jest w równowadze, gdy krzywa popytu globalnego AD₀ przecina linię 45⁰. Oznacza to, że łączny popyt i faktyczny dochód są sobie równe.

Przy stopie procentowej R₀ krzywa popytu globalnego przebiega, jak powiedzmy, AD₀. W górnej części rysunku widać, że dochód odpowiadający warunkom równowagi wynosi wówczas Y₀. Kombinację tę odzwierciedla punkt E₀ w dolnej części rysunku. Przy niższej stopie procentowej R₁ krzywa popytu globalnego AD₁ przebiega wyżej, powiedzmy w pozycji AD_1. Dochód zapewniający równowagę wynosi teraz Y₁, a punkt E₁ w dolnej części jest odpowiednikiem tej kombinacji. Powtarzając ten zabieg dla możliwych wysokości stopy procentowej, możemy połączyć ze sobą wszystkie możliwe punkty E₀ i E₁, i w rezultacie otrzymamy krzywą IS.

Analizę rozpoczynamy przy określonej stopie procentowej, np. w wysokości R₀. Przy tej stopie procentowej wiemy, jakie są rozmiary popytu inwestycyjnego i jaki jest poziom autonomicznego popytu konsumpcyjnego. Tym samym wiemy też, na jakiej wysokości przebiega krzywa popytu globalnego, którą wykreślamy jako AD0 w górnej połowie rysunku. Punkt równowagi na rynku dóbr wypada w E₀ w górnej części rysunku, a poziom równowagi dla dochodu wynosi Y₀. W związku z tym

Można graficznie przedstawić w jaki sposób powstaje ta krzywa.w dolnej połowie rysunku wyznaczamy także odpowiednio punkt E₀. Rynek dóbr znajduje się w równowadze, gdy stopa procentowa wynosi R₀, a dochód jest równy Y₀.

Gdy stopa procentowa jest niższa i wynosi R_1, popyt inwestycyjny będzie teraz większy, a funkcja konsumpcji przesunie się w górę, możemy wykreślić przebiegającą wyżej krzywą popytu globalnego AD₁. Jest ona położona wyżej niż AD₀ wyłącznie w wyniku oddziaływania niższej stopy procentowej. Nowym punktem równowagi jest E₁, a dolna połowa rysunku dowodzi, że kombinacja stopy procentowej R₁ i dochodu Y₁ także zapewnia równowagę na rynku dóbr. Powtarzając ten zabieg dla wszystkich możliwych stóp procentowych, możemy wyznaczyć cały zbiór kombinacji stóp procentowych i poziomów dochodu, przy których rynek dóbr zostanie zrównoważony. Jeśli połączymy te punkty w dolnej połowie rysunku, otrzymamy krzywą IS.

Nachylenie krzywej IS. Krzywa IS opada w dół. W sytuacji równowagi na rynku dóbr wyższej stopie procentowej musi towarzyszyć niższy poziom dochodu, gdyż krzywa popytu globalnego musi być położona niżej. Jak stroma będzie krzywa IS, zależy to od reakcji popytu inwestycyjnego i autonomicznego popytu konsumpcyjnego na zmiany stopy procentowej. Im większe będzie ograniczenie popytu inwestycyjnego i autonomicznego popytu konsumpcyjnego pod wpływem określonego wzrostu stopy procentowej, tym większy będzie spadek poziomu dochodu zapewniającego równowagę i tym mniejszy będzie kąt nachylenia krzywej IS. I odwrotnie — jeśli zmiany stopy procentowej wywołują tylko niewielkie przesunięcia krzywej popytu globalnego, wpływają one tylko w minimalnym stopniu na poziom dochodu odpowiadający warunkom równowagi i krzywa IS będzie bardzo stroma.

Przesunięcie krzywej IS. Zadaniem krzywej IS jest ilustrowanie wpływu samej stopy procentowej na przesunięcia krzywej popytu globalnego i zmiany poziomu dochodu gwarantującego równowagę. Wszystkie inne czynniki, które spowodowałyby przesunięcie krzywej popytu globalnego, wywołują także przemieszczenie krzywej IS. Przy danym poziomie stopy procentowej wzrost optymizmu przedsiębiorstw w ocenie kształtowania się przyszłych zysków spowoduje przesunięcie krzywej popytu inwestycyjnego w górę, prowadząc do wzrostu autonomicznego popytu inwestycyjnego; wyższe szacunki gospodarstw domowych w odniesieniu do ich przyszłych dochodów spowodują przesunięcie funkcji konsumpcji w górę, zwiększając autonomiczny popyt konsumpcyjny. Także zwiększenie wydatków państwa może bezpośrednio wywołać wzrost rozmiarów rządowego składnika autonomicznego popytu. Każda z tych zmian zaowocuje przesunięciem krzywej popytu globalnego w górę przy danej stopie procentowej. Oznacza to, że dochód zapewniający równowagę wzrośnie przy dowolnej stopie procentowej. Można to pokazać jako przesunięcie w górę krzywej 1S i interpretować tak, iż obecnie dochód odpowiadający warunkom równowagi jest wyższy przy każdym określonym poziomie stopy procentowej.

Reasumując, ruchy wzdłuż krzywej IS informują o zmianach dochodu zapewniającego równowagę, spowodowanych przesunięciami krzywej popytu globalnego, będącymi konsekwencją wyłącznie zmian stopy procentowej. Jakiekolwiek inne przyczyny przesunięcia krzywej popytu globalnego muszą znaleźć odzwierciedlenie w przesunięciu także krzywej IS. Ponieważ wzrost popytu globalnego prowadzi do ukształtowania się dochodu odpowiadającego warunkom równowagi na wyższym poziomie, przesunięciu w górę krzywej popytu globalnego musi zawsze odpowiadać przemieszczenie się w górę krzywej IS. I odwrotnie — przesunięcie w dół krzywej popytu globalnego musi zawsze wywołać przesunięcie w dół krzywej IS. Co więcej, ruch w dół wzdłuż danej krzywej IS musi mieć swój odpowiednik w przesunięciu w górę krzywej popytu globalnego, spowodowanym wyłącznie przez wzrost stopy procentowej.

Krzywa LM

Tutaj zostanie przedstawiony problem równowagi na rynku pieniężnym. Krzywa LM jest zbiorem różnych kombinacji stopy procentowej i dochodu, przy których rynek pieniężny znajduje się w równowadze. Jest to inaczej krzywa, wzdłuż której popyt na zasoby pieniądza w wyrażeniu realnym jest równy wielkości (podaży) realnych zasobów pieniądza, które możemy oznaczyć jako L (J. M. Keynes określił ja. początkowo mianem krzywej preferencji płynności).

Na rysunku poniżej zilustrowano sposób konstruowania krzywej LM.

Zakładamy, że realna podaż pieniądza jest stała i wynosi L₀. Dla dochodu Y₀ krzywa popytu na pieniądz przebiega w pozycji LL₀, a stopa procentowa zapewniająca równowagę jest równa R₀. Punkt E₀ na prawej części rysunku pokazuje, że kombinacja R₀ i Y₀ prowadzi do ustalenia się równowagi na rynku pieniężnym. Jeśli dochód zwiększy się do Y₁, krzywa popytu na pieniądz w lewej części rysunku przesunie się w górę do położenia LL₁, a stopa procentowa zapewniająca równowagę wyniesie R₁. Ta ostatnia kombinacja dochodu i stopy procentowej jest symbolizowana przez punkt E₁ w prawej części rysunku. Jeżeli powtórzymy analizę dla wszystkich poziomów dochodu i połączymy ze sobą odpowiednie punkty, takie jak E₀ i E₁, otrzymamy w rezultacie krzywą LM, która jest zbiorem różnych kombinacji stóp procentowych i dochodu, odpowiadającym sytuacji równowagi na rynku pieniężnym.

Lewa część rysunku przedstawia stałą wielkość podaży pieniądza w wyrażeniu realnym L₀. Dla danego poziomu dochodu Y₀ wykreślamy krzywą popytu na pieniądz LL₀. Wyższa stopa procentowa powoduje ograniczenie wielkości zapotrzebowania na realne zasoby pieniężne. Punktem równowagi jest E₀, natomiast stopa procentowa odpowiadająca warunkom równowagi wynosi R₀. W związku z tym na prawej części rysunku wyznaczamy odpowiadający tej sytuacji punkt E₀, w którym rynek pieniężny znajduje się w równowadze wynikającej z ustalenia się kombinacji wielkości dochodu Y₀ i wysokości stopy procentowej R₀.

Gdy poziom dochodu Y₁ jest wyższy, popyt na pieniądz będzie większy przy każdej stopie procentowej. Jeśli poprowadzimy nową krzywą popytu na pieniądz LL₁, przekonamy się, że stopa procentowa zapewniająca równowagę wynosi teraz R₁. Następnie na prawej części rysunku wyznaczamy punkt E_1; dowodzi on, iż kombinacja R₁ i Y₁ także prowadzi do ustalenia się równowagi na rynku pieniężnym. Przy wyższym dochodzie, który wywołuje wzrost wielkości zapotrzebowania na pieniądz, oraz wyższej stopie procentowej, która wpływa na ograniczenie wielkości zapotrzebowania na pieniądz, rozmiary zapotrzebowania na pieniądz pozostają na dotychczasowym poziomie, dostosowując się do nie zmienionej zaoferowanej jego ilości. Rozpatrując po kolei każdy poziom dochodu, wykreślając odpowiadającą mu krzywą popytu na pieniądz w lewej części rysunku i wyznaczając odpowiadające im punkty równowagi po prawej stronie, możemy wyprowadzić całą krzywą LM.

Nachylenie krzywej LM. Krzywa LM wznosi się. Przy większym poziomie dochodu niezbędna jest wyższa stopa procentowa, aby nie dopuścić do wzrostu popytu na pieniądz i utrzymać rynek pieniężny w równowadze przy nie zmienionej podaży pieniądza. W im większym stopniu dany przyrost dochodu oddziaływa na wzrost wielkości zapotrzebowania na pieniądz, tym większy będzie wzrost stopy procentowej konieczny do zachowania równowagi na rynku pieniężnym i tym bardziej stroma będzie krzywa LM.

Podobnie, im słabiej reaguje wielkość zapotrzebowania na pieniądz na dany przyrost stopy procentowej, tym większy będzie wzrost stopy procentowej potrzebny do zneutralizowania wzrostu popytu na pieniądz, wywołanego danym przyrostem dochodu, i tym bardziej stromo będzie wznosiła się krzywa LM.

Natomiast w odwrotnej sytuacji, im silniejsza jest reakcja wielkości zapotrzebowania na pieniądz na zmiany stopy procentowej lub z kolei im słabsza jest owa reakcja na zmiany dochodu, tym bardziej płasko będzie przebiegała krzywa LM.

Przesunięcie krzywej LM. Krzywą LM konstruujemy dla danej wielkości realnych zasobów pieniądza. Przypuśćmy teraz, że zwiększamy wielkość realnych zasobów pieniężnych. Dla danego poziomu dochodu i dla danej wysokości przebiegu krzywej popytu na pieniądz na lewej części rysunku stopa procentowa gwarantująca równowagę będzie teraz niższa, gdyż pionowo położona krzywa podaży przesunęła się w prawo. Przy każdym poziomie dochodu stopa procentowa, której zadaniem jest skłonienie ludzi do zatrzymywania dodatkowych zasobów pieniądza w ujęciu realnym, może być teraz niższa. W związku z tym po prawej stronie rysunku wzrost wielkości realnych zasobów pieniądza musi znaleźć odzwierciedlenie w przesunięciu się krzywej LM w prawo. Przesunięcie to można interpretować w ten sposób, iż obecnie stopa procentowa zapewniająca równowagę jest niższa przy każdym poziomie dochodu, albo — co sprowadza się do tego samego — aby skłonić ludzi do zwiększenia stanu swoich realnych zasobów pieniężnych, przy każdej wysokości stopy procentowej konieczny jest teraz wyższy dochód. W odwrotnej sytuacji ograniczenie realnej podaży pieniądza powoduje przesunięcie krzywej LM w lewo. Oznacza to, że ograniczenie wielkości zapotrzebowania na pieniądz w ujęciu realnym i zachowanie równowagi na rynku pieniężnym przy niższej realnej podaży pieniądza wymaga obecnie wyższej stopy procentowej przy każdym poziomie dochodu.

Reasumując, krzywą LM wykreślamy dla danej realnej podaży pieniądza. Jeśli poruszamy się wzdłuż krzywej, wyższej stopie procentowej musi towarzyszyć większy dochód, gdyż tylko wtedy będzie możliwe zbilansowanie wielkości zapotrzebowania na realne zasoby pieniądza ze stałą jego podażą. Zwiększenie realnej podaży pieniądza powoduje przesunięcie krzywej LM w prawo. Zwiększenie realnej podaży pieniądza może być albo skutkiem wzrostu nominalnej podaży pieniądza przy stałych cenach dóbr, albo wynikiem spadku cen dóbr przy danej nominalnej podaży pieniądza.

Równowaga na rynkach dóbr i pieniądza. Model IS-LM umożliwia analizę równowagi na rynkach dóbr i pieniądza za pomocą jednego rysunku, bez potrzeby uciekania się do konstruowania dwóch oddzielnych, choć wzajemnie powiązanych wykresów (przedstawia to poniższy rysunek).

Rynek dóbr osiąga równowagę we wszystkich punktach na krzywej IS. Równowaga na rynku pieniądza istnieje we wszystkich punktach na krzywej LM. Oba rynki osiągają więc jednocześnie równowagę jedynie w punkcie E.

Na rysunku pokazano zarówno krzywą IS, która ilustruje równowagę na rynku dóbr, jak i krzywą LM, która odzwierciedla równowagę na rynku pieniężnym. Jedynie w punkcie E obydwa rynki znajdują się w równowadze. Oznacza to, iż oddziałują one na siebie; w procesie tych oddziaływań ustalają się, odpowiadające warunkom równowagi, poziomy stopy procentowej R^x i dochodu Y^x.

Przypuśćmy, że stopa procentowa kształtuje się na poziomie R₁. Przy dochodzie równym Y₁ znaleźlibyśmy się w punkcie A na krzywej IS. Kombinacja stopy procentowej równej R₁ i dochodu wynoszącego Y₁ zapewnia równowagę na rynku dóbr. Dla zapewnienia jednak równowagi na rynku pieniężnym przy stopie procentowej R₁ konieczny byłby dochód równy Y₂, co oznacza, że znaleźlibyśmy się w punkcie B krzywej LM. Przy danej stopie procentowej R₁ dochód w wysokości Y₁ okazuje się za niski do zapewnienia równowagi na rynku pieniężnym. Jeśli poziom dochodu jest zbyt niski, popyt na pieniądz okazuje się niewystarczający w zestawieniu z daną wielkością jego podaży. Nadwyżka podaży pieniądza wywoła spadek stopy procentowej. Procesy dostosowawcze będą trwały, dopóki stopa procentowa nie obniży się do poziomu R^x. Przy takim jej poziomie popyt globalny i dochód zwiększyły się już tak, iż spowoduje to wzrost popytu na pieniądz w stopniu wystarczającym do ustalenia się równowagi zarówno na rynku pieniądza, jak i na rynku dóbr.

W sytuacji odwrotnej, gdy stopa procentowa wynosi R₂, poziom dochodu Y₂, konieczny do zachowania równowagi na rynku dóbr w punkcie C, jest wyższy od dochodu Y₁ warunkującego wystąpienie równowagi na rynku pieniężnym w punkcie D. Jeśli dochód okazuje się za wysoki z punktu widzenia warunków równowagi na rynku pieniężnym, nastąpi nadwyżka popytu na pieniądz, która podbije stopę procentową.

Podobnie jak poprzednio, proces ten trwa aż do momentu, kiedy stopa procentowa dojdzie do poziomu R^x, dochód wyniesie Y^x i oba rynki znajdą się w równowadze.

Podstawowy model okrężny gospodarki oraz ruch dóbr i pieniądza w tym modelu

Gospodarka narodowa składa się z milionów podmiotów gospodarczych:

gospodarstw domowych, przedsiębiorstw oraz jednostek organizacyjnych aparatu państwa tak na szczeblu centralnym, jak i lokalnym. Ich indywidualne decyzje wyznaczają łącznie całkowite wydatki w gospodarce, całkowity dochód i ogólny poziom produkcji dóbr i usług.

Jeżeli dokonuje się analizy funkcjonowania i rozwoju gospodarki narodowej, to można zauważyć z jednej strony strumienie dóbr i usług wytwarzane w ciągu roku, z drugiej zaś towarzyszą temu strumienie różnego rodzaju dochodów pieniężnych.

Ważnym zadaniem polityki gospodarczej państwa oraz banków jest zapewnienie zbieżności, czy — można lepiej powiedzieć — równowagi między tymi strumieniami, aby dzięki temu utrzymać względnie stabilne ceny i umacniać zaufanie społeczeństwa do siły nabywczej pieniądza krajowego.

Aby uprościć analizę funkcjonowania gospodarki narodowej, można wyeliminować z rozważań możliwość dokonywania transakcji z zagranicą (czyli przyjąć gospodarkę zamkniętą) oraz w początkowym stadium również państwo.

Gospodarstwa domowe dysponują czynnikami produkcji lub inaczej — nakładami (ang. inputs) niezbędnymi w procesie produkcji. Dysponują też własną pracą. którą mogą wynająć (sprzedać) przedsiębiorstwom w zamian za płace. Należy podkreślić jeszcze i to, że gospodarstwa domowe są także w ostatecznym rozrachunku właścicielami przedsiębiorstw.

To właśnie gospodarstwa domowe wykładają pieniądze jako indywidualni przedsiębiorcy, udziałowcy w spółkach czy akcjonariusze w zamian za prawo do uczestniczenia w zyskach

przedsiębiorstw.

A zatem, choć na pozór może się wydawać, iż pozostałe czynniki produkcji, tj. kapitał i ziemia, znajdują się posiadaniu firm, w ostatecznym rozrachunku ich właścicielami są gospodarstwa domowe.

Tabela przedstawia transakcje dokonywane przez gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa

Jak wynika z tabeli, gospodarstwa domowe oferują przedsiębiorstwom usługi czynników produkcji, przedsiębiorstwa zaś wykorzystują te czynniki do produkcji dóbr i usług.

Tym usługom odpowiadają pewne płatności. Gospodarstwa domowe otrzymują dochody z tytułu świadczonych usług (płace, czynsze dzierżawcze, zyski), wypłacane przez przedsiębiorstwa za dostarczone i wykorzystane czynniki wytwórcze. Następnie gospodarstwa domowe wydają swoje dochody na zakup dóbr i usług od przedsiębiorstw, dając tym samym przedsiębiorstwom pieniądze potrzebne do zapłacenia za usługi czynników wytwórczych wykorzystane w produkcji. Rysunek poniżej ilustruje ten ruch okrężny pomiędzy gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami.

Na rysunku tym krąg wewnętrzny ilustruje przepływ zasobów rzeczowych. Gospodarstwa domowe dostarczają usług czynników wytwórczych przedsiębiorstwom, które wykorzystują te czynniki w produkcji dóbr i usług dla gospodarstw domowych. Krąg zewnętrzny ukazuje odpowiadające transferom zasobów rzeczowych przepływy pieniężne (płatności). Przedsiębiorstwa wypłacają gospodarstwom domowym dochody czynników wytwórczych, gospodarstwa domowe z kolei zapewniają wpływy przedsiębiorstwom, wydając swoje dochody na dobra i usługi wytwarzane przez przedsiębiorstwa.

Ruch okrężny pokazany na rys. sugeruje, iż istnieją trzy sposoby mierzenia rozmiarów działalności gospodarczej. Możemy zatem mierzyć:

a) wartość wytworzonych dóbr,

b) poziom dochodów czynników produkcji, który reprezentuje wartość dostarczanych przez nie usług,

c) wartość dodatków na dobra i usługi.

Przedstawiony model ruchu okrężnego pozostaje nadal bardzo prosty. Co dzieje się wówczas, gdy przedsiębiorstwa nie zdołają sprzedać całej swojej produkcji? Co się stanie, jeżeli przedsiębiorstwa sprzedadzą swoją produkcję nie gospodarstwom domowym, lecz innym przedsiębiorstwom? Co się będzie działo, gdy gospodarstwa domowe nie wydadzą całych swoich dochodów?

Wypływa stąd wniosek, że rozmiary działalności gospodarczej możemy mierzyć przez wycenę albo wielkości całkowitych wydatków, albo całkowitej produkcji, albo wreszcie całkowitych dochodów i każda z podanych metod daje identyczny wynik.

Przedstawiony na rys. schemat ruchu okrężnego pozwala zrozumieć niezwykle istotne dla funkcjonowania całej gospodarki współzależności.

Schemat ten jest jednakże zbyt uproszczony. Nie uwzględnia nazbyt wielu właściwości i zjawisk występujących w rzeczywistym świecie, takich jak oszczędności i inwestycje, wydatki państw i podatki, transakcje pomiędzy przedsiębiorstwami oraz między nimi i zagranicą.

Chcąc dokonać pomiaru poziomu aktywności gospodarczej i zbadać sposób działania gospodarki jako całości, musimy zastosować system rachunku dochodu narodowego. Wówczas możemy podjąć analizę podstawowych zagadnień makroekonomicznych, takich jak inflacja, bezrobocie i wzrost gospodarczy. Zobaczymy wówczas, jak zwiększony stopień wykorzystania czynników wytwórczych lub postęp techniczny pływają na wzrost gospodarczy przez zwiększenie rozmiarów produkcji i w jaki sposób prowadzi to do wyższych dochodów gospodarstw domowych, a rezultacie — także wyższych wydatków i wzrostu poziomu życia ludności. Zobaczymy też w jaki sposób ograniczenie sprzedaży dóbr i usług skłania przedsiębiorstwa do obniżenia poziomu produkcji, zmniejszenia skali zastosowania czynników wytwórczych i prowadzi do powstania bezrobocia oraz niepełnego wykorzystania innych czynników produkcji (np. maszyn)

Mierzenie gospodarki w skali makro - odgrywa ważną rolę w makroekonomii, ponieważ niedokładne lub błędne pomiary mogą zniekształcić dane statystyczne, na których opierają się decyzje wyboru kierunków polityki gospodarczej rządu.

Wśród wielu miar poziomu działalności gospodarczej najważniejszymi są:

-produkt narodowy brutto i netto

- dochód narodowy, dochody osobiste i osobiste dochody dyspozycyjne, które są miarami siły nabywczej konsumentów

- stopa bezrobocia jako miara trudności znalezienia pracy

- stopa inflacji, miara trwałego wzrostu ogólnego poziomu cen

PNB - pieniężny wyraz bieżącej wartości rynkowej wszystkich dóbr i usług finalnych wytworzonych w gospodarce w danym okresie - są to dobra i usługi nabywane przez ostatecznych użytkowników (nie w celu ich dalszej obróbki i odsprzedaży)

Stosuje się miernik sumy dodanej - wartość dodana jest to wielkość dodatkowej wartości rynkowej lub dochodu tworzona na każdym etapie przetwórstwa

Nie obejmuje się gospodarki podziemnej

Nie uwzględnia się czasu wolnego

Produkcja antydóbr - (odpadki) - negatywna wartość tych produktów ubocznych nie jest odejmowana od PNB

PNB = Inwestycje brutto + wydatki państwowe + konsumpcja

PNN = to co poprzednio - amortyzacja, czyli inwestycje netto (Br-amort.)

DN = płace wynagrodzenia i św. Dodatk. + procenty + renty + doch. Przed. Indyw. Właśc.. + zyski spółek S.A. = PNN- A-Pod. Pośr.

Metoda liczenia DN.

System SNA ( System of National Accounts) polega na traktowaniu gosp. materialnej i niematerialnej jako tworzących DN.

SNA - jest analizowany w 3 przekrojach

1. z pnktu widzenia jego tworzenia - gdzie, przez jakie działy i gałęzie gospodarki narodowej. Podstawą jest produkcja czysta, czyli wartość dodana i proporcje w jakich dane działy przyczyniły się do wytworzenia DN

2. Z punktu widzenia podziału dochodu DN, wskazującego na udział poszczególnych grup społecznych w DN liczonym w koszcie czynników produkcji. Dochód - suma dochodów pochodzących od właścicieli środków produkcji (kapitał ziemia, praca)

3. Z punktu widzenia ostatecznego wykorzystania DN, tj wydatków w dany roku w gospodarce na celekonsumpcyjne i inwestycyjne.

Rola cen w rachunku DN

Najbardziej przydatna metoda liczenia DN - stosowanie jednostek pieniężnych i cen.

Ceny bieżące- służą do charakterystyki powiązań procesu wytwarzania i podziału DN w roku obliczeniowym z systemem finansowym państwa, jego bieżącą polityką ekonomiczną i społeczną zobowiązaniami zewnętrznymi, inwestycjami oraz spożyciem.

Ceny stałe - to przyjęte dla dłuższego czasu ceny takie same, tj. porównywalne, niezmienne lub umowne, wybrane dla jakiegoś konkretnego okresu lub momentu. Służą do analizy dynamiki i struktury.

Struktura PKB i DN

Proces tworzenia i podziału PKB iDN przedstawia się za pomocą bilansu nakładów i wyników produkcji - bilansu strukturalnego

Produkcja jest realizowana w różnych działach. Występują różne przepływy międzygałęziowe.

PKB danego działu równa się sumie produktu danego działu, przeznaczonego na potrzeby innych działów oraz jego produktowi końcowemu.

DN jest równy sumie produktów końcowych poszczególnych działów

PKB danej gospodarki narodowej jest równy sumie produktów brutto poszczególnych działów produkcji.

Występują różnego rodzaju przepływy:

1. przepływy reprodukcyjne - oznaczają potrzeby gospodarki w dziedzinie odnowy majątku zużytego prz tworzeniu PKB

2. przepływy inwestycyjne - odzwierciedlają ilości produktu końcowego przeznaczone na zwiększenie zasobu środków produkcji

3. suma konsumpcji produktów końcowych - obrazuje jaka część DN jast na zaspokajanie potrzeb społeczeństwa

Zmiany struktury PKB - mogą być dokonywane zarówno przez kształtowanie przepływów restytucyjnych, jak i inwestycyjnych

Koncepcje zmian strukturalnych:

1. koncepcja strategii produktowej - polega na innowacjach produktowych i zwiększaniu oferty produktów krajowych

2. koncepcja strategii czynnikowej - polega na innowacjach technologicznych na jednostkę produktu

3. koncepcja strategii podmiotowej - polega na zmianie liczby i struktury podmiotów gospodarczych w branżach i przestrzennie

Podział dochodu narodowego

Wytwarzanie i podział DN są procesami ciągłymi.

Wyróżnia się trzy rodzaje podziału DN, który dokonuje się poprzez tworzenie i podział dochodów pieniężnych, a mianowicie - pierwotny, wtórny i ostateczny.

Pierwotny podział - dokonuje się w miejscach jego wytwarzania - podział między pracowników przedsiębiorstwa (wyn.) i na akumulację finansową.

Akumulacja finansowa - źródło zysków właścicieli. - ścieranie się dwóch tendencji : dążenie pracowników o wzrostu wynagrodzeń i dążenie przedsiębiorców do maksymalizacji zysków.

Udział pracowników w dochodach - realna wartość siły roboczej - ilość środków utrzymania - siła nabywcza wynagrodzeń - wyazuje tendencję do wzrostu.

Dochody pierwotne pracowników i przedsiębiorców za pośrednictwem rynku i budżetu państwa podlegają dalszemu, wtórnemu podziałowi.

Wynikam z konieczności finansowania zadań gospodarczych i społecznych:

- administracja

- obrona

- kredyty zagraniczne

-nauka, edukacja, kultura itp.

-ochrona zdrowia i opieka społeczna

- dotacje do innych rodzajów działalności.

Ostateczny podział DN wyraża proces jego rozdziału na dwie części - mianowicie na konsumpcję i akumulację.

Do tego podziału dochodzi poprzez podział pierwotny i wtórny, tj. poprzez redystrybucję strumieni wynagrodzeń, podatków, kredytów aby ostatecznie DN mógł przybrać postać dóbr finalnych - konsumpcyjnych i inwestycyjnych (trwałych i obrotowych).

Ostateczny podział DN polega na konkretnym jego zużytkowaniu.

Konsumpcja:

- indywidualna wszystkich zatrudnionych i właścicieli przed.

- zbiorowa zużywana przez administrację, sektor obrony i inst. Publiczne świadczące usługi nieodpłatnie.

Część akumulowana DN zużywana jest na:

- inwestycje pow. zdolności gospodarki

-inwestycje w sferze nieprodukcyjnej

- przyrost środków obrotowych w gospodarce

- przyrost zapasów i rezerw

- obsługę ujemnego bilansu płatniczego

3. Czynniki wzrostu i rozwoju gospodarczego

Rozwój gospodarczy oznacza zmiany zdolności wytwórczych, stosunków ekonomicznych, produkcji , struktury i mechanizmu funkcjonowania gospodarki, ilość, jakość, dystrybucja, środowisko naturalne.

Wzrost gospodarczy oznacza zmianę strumieni dóbr i usług oraz zasobów gospodarczych, poprawę relacji ilościowych produkcji i podziału itp.

Rozwój społeczny oznacza zmianę układu stosunków społecznych, struktury społeczeństwa, jego preferencji, społecznych kryteriów i zasad działalności, wzorców zachowań, postaw i świadomości i odpowiedniemu udziałowi ludzi w efektach rozwoju gospodarczego.

Postęp społeczny wyraża pożądane, z punktu widzenia celów rozwoju gospodarczego, zmiany w postawach jednostek i grup społecznych oraz funkcjonowaniu urządzeń i instytucji społecznych.

Jakość życia jest kategorią funkcjonującą w teorii oraz praktyce działania ONZ. Oznacz ona dostępność do dóbr i usług, ich zdolność do zaspokajania potrzeb, stopień aktywności, tworzenie nowego dorobku materialnego i kulturalno-naukowego, stopień wolności ludzi, wielorakość form życia stan zdrowia psychicznego i fizycznego, stosunków z przyrodą.

W procesie mierzenia rozwoju społeczno-gospodarczego wykorzystuje się różnorodne mierniki:

1. Mierniki syntetyczne, - najogólniej charakteryzują ten rozwój. Zalicz się do nich:

- rozmiary PKB i DN w ujęciu absolutnym i na jednego mieszkańca

- wskaźniki ich dynamiki i struktury

- podział w układzie działowym

-w przekroju regionalny- w skali całej gospodarki

2. Mierniki szczegółowe - charakteryzują wybrane dziedziny rozwoju

- działalność inwestycyjną charakteryzują:

a) stopa inwestycje

b) dynamika inwestycji

c) struktura i efekty inwestycji

- procesy innowacyjne

a) liczba wynalazków

b)zakup licencji

c) efektywność produkcji licencyjnej

- rozwój i postęp

a) liczba izb/1mieszkańca

b) wskaźnik solaryzacji dzieci i młodzieży

c) wskaźniki czytelnictwa, abonenckie itp.

4. Mierniki symptomatyczne - charakteryzują jedynie wybrane dziedziny działalności np.

- liczba komputerów/100 gospodarstw

- Internet

- informacje medyczne, prasowe, ekologiczne, techniczne itp.

Czynniki wzrostu gospodarczego

W systematyce czynników wzrostu gospodarczego wyróżnia się ujęcia:

a) historyczne - kapitał, ziemia, praca

b) modelowe - jako główne czynniki przedstawia się zatrudnienie i wydajność pracy, a jako czynniki pośrednie majątek produkcyjny i jego efektywność oraz inwestycje i ich efektywność

c) systemowe - ekonomiczne - tradycyjne( zasoby naturalne, majątek, zasoby demograficzne) i nowoczesne (postęp naukowy i organizacyjny), postęp w kształtowaniu gospodarką, społeczne, rynkowe(konkurencja i równowaga), socjalne (proporcjonalność i dysproporcja rozwoju).

Czynniki bezpośrednie (zatrudnienie i wydajność pracy) i pośrednie (majątek produkcyjny i efektywność tego majątku).

Czynniki ekstensywne (przyrost zatrudnienia, środki produkcji, inwestycje)

Czynniki intensywne oznaczają istotne zmiany jakościowe w czynnikach produkcji tj. wzrost wydajności pracy, rozwój kapitału ludzkiego i intelektualnego, efektywność majątku, inwestycji i wszystkie inne wzrosty efektywności

Kapitałochłonność całkowita

Stopa inwestycji i konsumpcji

Przyrost dochodu narodowego

Tempo wzrostu dochodu narodowego

Czynniki przyspieszające i ograniczające tempo wzrostu gospodarczego

Tempo wzrostu jest wynikiem arbitralnego ustalenia - precyzyjne określenie ex ante nie jest możliwe.

Czynniki ograniczające - w okolicznościach radykalnych zmian programu gospodarczego, forsowania nadmiernej dynamiki rozwoju kraju i błędy w zakresie polityki gospodarczej. Są to bariery.

Konsumpcja

Siła robocza

Struktura rzeczowa (inwestycje bądź konsumpcja)

Handel zagraniczny (import konieczny ograniczony możliwościami eksportowymi)

Wymogi ekologiczne

Luka technologiczna

Luka organizacyjno-instytucjonalna

Społeczeństwo konsumpcyjne (zagrożenie unicestwienia środowiska naturalnego) - produkować więcej i zużywać więcej.

Rozwój zasobooszczędny (produkować więcej, zużywać mniej) - wyeliminowanie potrzeb irracjonalnych (papierosy i inne używki) - scenariusz stabilnej obfitości - produkować tyle samo ale zużywać mniej - wprowadza pułapy rozwoju (górny pułap dochodów na 1 mieszkańca).

Przyczyny przede wszystkim ekologiczne - koncepcja zerowego i hamowanego wzrostu

4. Oszczędności i zrównoważony wzrost gospodarczy

Rodzaje wzrostu gospodarczego

Podstawową, strategiczną wielkością wzrostu gospodarczego jest tempo zmian sumy dóbr i usług oraz ich jakości, wyrażonych w pieniądzu, przypadających średnio na jednego mieszkańca w wyodrębnionej gospodarce.

t_w = ΔPKB/PKB

Wzrost gospodarczy równomierny - tempo zmian w kolejnych latach takie samo (czynniki współokreślające, takie jak kapitałochłonność, stopa inwestycji i stopa konsumpcja - stałe).

Równomierny wzrost może odbywać się przy niskim tempie, średnim i wysokim.

Jeżeli tempo wzrostu jest niższe średniego tempa światowego, to gospodarka traci dystans, a jeżeli wyższe, to zwiększ udział w gospodarce światowej.

Zaletą jest utrzymanie stałej stopy konsumpcji.

Wada - przy założeniu niezmienności współczynnika kapitałochłonności, może powielać ten sam poziom techniki, tym samym powiększać lukę technologiczną.

Wzrost gospodarczy przyspieszony - przyspieszone tempo wzrostu w kolejnych latach.

Współczynnik kapitałochłonności może być stały, ale częściej musi być rosnący, stopa inwestycji musi rosnąć, stopa konsumpcji maleć. Podstawowymi warunkami tego rodzaju wzrostu jest, by tempo wzrostu inwestycji było wyższe tempa wzrostu PKB, zaś tempo wzrostu PKB wyprzedzało tempo wzrostu konsumpcji, a to ostatnie z kolei było wyższe od tempa wzrostu ludności.

Zaleta - podniesienie gospodarki, wzrost ilości i jakości dóbr, zmniejszenie luki technologicznej.

Wada - konieczność obniżenia stopy konsumpcji, ale tempo wzrostu konsumpcji powinno wyprzedzać tempo wzrostu zatrudnienia. Warunek ten jest spełniony, gdy stopa zatrudnienia jest stała.

Wzrost gospodarczy malejący - zmniejszanie w kolejnych latach tempa wzrostu PKB.

Poziom kapitałochłonności jest z reguły stały, stopa zaś inwestycji maleje - zmniejszenie zakresu odnowy i przyrostu zdolności wytwórczych w gospodarce. Nacisk pracowników najemnych na ochronę poziomu konsumpcji.

Tempo wzrostu inwestycji mniejsze od tempa wzrostu PKB, tempo wzrostu konsumpcji większe od tempa wzrostu PKB i tempa wzrostu ludności.

W gospodarkach rynkowych - wszystkie rodzaje wzrostu - powiązane z cyklami koniunkturalnymi. Postęp techniczny, edukacyjny i podobne - powodują zmiany tempa i struktury gospodarki.

Zrównoważony i niezrównoważony wzrost gospodarczy

Zrównoważony wzrost gospodarczy - taki proces rozwoju gospodarki, w którym ma miejsce dodatnie tempo wzrostu PKB, a jednocześnie zachowane są podstawowe warunki równowagi ogólnej.

Równowaga ogólna w gospodarce - globalny popyt zrównuje się z globalną podażą.

Wzrost niezrównoważony przy przewadze podaży - dodatnie tempo wzrostu gospodarczego i nie spełniony warunek równowagi ogólnej, wartość PKB większa od wydatków na konsumpcję i inwestycje, a więc większa od globalnego popytu.

Konsekwencja - zwiększenie zapasów, zamrożenie kapitału towarowego, sygnał o konieczności ograniczenia produkcji.

W gospodarce rynkowej stany równowagi są stanami krótkotrwałymi i przejściowymi. Jako zjawisko trwałe utrzymuje się przewaga podaży nad popytem mimo elektronizacji i informatyzacji poszczególnych przedsiębiorstw i całej gospodarki.

Wzrost niezrównoważony przy przewadze popytu - dodatnie tempo wzrostu gospodarczego, wartość PKB odpowiadająca podaży AS jest mniejsza od popytu AD = K+I, czyli AS<AD. Brak możliwości zaspokojenia globalnego popytu w gospodarce.

Przedsiębiorstwa nie są w stanie zaspokoić części odbiorców, niedobory będą uzupełniane importem, co może oznaczać trwałe zmniejszenie ich udziału w rynku, to zachęca podmioty do zwiększania produkcji i przywracania równowagi.

Równowaga a rząd i handel zagraniczny - gospodarka regulowana przez państwo i otwarta, prowadzi handel zagraniczny, to wówczas

AS = AD = K + I + R(usługi kupowane przez rząd) + (Exp. - Imp)

Warunek oznacza, że gospodarka jest w stanie równowagi wewnętrznej ogólnej (makroekonomicznej), ponieważ produkcja globalna towarów i usług w całości zaspokaja popyt globalny.

Równowaga a potencjalna produkcja - ten stan może być osiągnięty przy pełnym wykorzystaniu potencjalnych zdolności wytwórczych gospodarki i wówczas jest to stan idealny. Stan równowagi może być osiągnięty też przy niepełnym wykorzystaniu potencjału. Wtedy powstaje przymusowe bezrobocie, jako trwałe zjawisko w gospodarce rynkowej, a teoria ani praktyka nie są w stanie mu przeciwdziałać. Niedostateczny popyt globalny kształtuje produkcję na poziomie uniemożliwiającym pełne wykorzystanie potencjału gospodarki.

Równowaga wewnętrzna a równowaga zewnętrzna - zewnętrzna, gdy saldo obrotów bieżących bilansu płatniczego jest równe zero. Gospodarka danego kraju osiąga stan równowagi długookresowej wówczas, gdy spełnione są w niej jednocześnie warunki równowagi wewnętrznej i zewnętrznej. Nie jest to łatwe - miliony podmiotów, różnorodne i skomplikowane procesy gospodarcze, wszystko to narusza i przywraca równowagę.

Równowaga ogólna a równowagi cząstkowe - zachowanie równowagi ogólnej nie oznacza, że jest ona zachowana w poszczególnych sektorach, działach , czy gałęziach gospodarki.

Jeżeli jest zachowana równowaga cząstkowa na wszystkie rodzaje towarów i usług, to w gospodarce ma miejsce równowaga ogólna. Nie jest prawdziwe twierdzenie odwrotne.

Dla utrzymania równowagi ogólnej w gospodarce ważne jest aby suma nadwyżek podaży nad popytem na pewne towary kompensowała się sumą jej niedoborów na inne towary i usługi.

Popytowy wymiar rynku, podobnie jak podażowy jest zależny od średniego poziomu cen.

Oprócz średniego poziomu cen i tendencji ich zmian, na równowagę wpływają też inne czynniki, takie jak zwiększenie ilości pieniądza w obiegu, wzrost lub spadek wydatków rządowych, wzrost lub spadek optymizmu przedsiębiorców.

W gospodarce rynkowej proces kształtowania równowagi jest samoregulacyjny, ale w znacznym stopniu ma charakter żywiołowy.

Wpływ oszczędności na równowagę i wzrost gospodarczy

Planowane wydatki społeczeństwa stanowią planowany produkt PKB_pl przeznaczony na konsumpcję K, inwestycje I i wydatki rządowe R, czyli:

PKB_pl = K + I + R

Planowane wydatki muszą się równać wytworzonemu i wykorzystanemu - PKB_w.

Musi być :

PKB_pl = PKB_w = K + I + R = K + O + P_d czyli I + R = O + P_d

Jeżeli zostanie zachowana równowaga między wydatkami rządowymi i podatkami, to by została zachowana równowaga, musi być zachowana między I i O (oszczędności).

Jeżeli I > O, to nadprodukcja (kryzys).

Jeżeli I > O, musi mieć miejsce kreacja pieniądza kredytowego i emisja kapitału akcyjnego ponad planowane oszczędności. Zwiększone inwestycje, wzrost produkcji, wzrost dochodów, ożywienie gospodarcze.

Aby była zachowana równowaga w gospodarce, to gospodarstwa domowe powinny oszczędzać tyle, ile przedsiębiorstwa mają zamiar zainwestować.

Na popyt konsumpcyjny ma wpływ popyt autonomiczny (a), przez który rozumie się popyt niezależny od dochodu oraz krańcowa skłonność do konsumpcji (KSK).

KSK = ΔK(przyrost konsumpcji)/ΔY(przyrost wytworzonego dochodu)

Krańcowa skłonność do oszczędzania KSO = ΔO/ΔY

Funkcja konsumpcji K =αf (ΔK/ΔY) Y

Funkcja oszczędzania O = -α + (1 - ΔK/ΔY) Y

Jeżeli rośnie krańcowa skłonność do konsumpcji, to jednocześnie musi maleć krańcow skłonność do oszczędzania , co jest równoznaczne z ograniczaniem możliwości inwestycyjnego rozwoju gospodarki.

Modele wzrostu gospodarczego

Modele są to analityczne zależności między podstawowymi kategoriami makroekonomicznymi, pozwalające opisywać i przewidywać zmiany w procesach wywoływane określonymi czynnikami.

Model Roya Harroda - wyróżnia:

- faktyczną stopę wzrostu gospodarczego(wyprowadzana z zależności inwestycji i oszczędności)

- gwarantowaną stopę wzrostu (ma zapewnić równowagę i pełne zdolności produkcyjne)

- normalną stopę wzrostu ( wyraża potencjalne możliwości rozwoju i jest określana przez stopę przyrostu naturalnego ludności ΔL/L .

W tym modelu ważne są wzajemne relacje między faktyczną, gwarantowaną i naturalną stopą wzrostu gospodarczego. Gospodarka znajduje się w stanie równowagi i jednocześnie w pełni wykorzystuje wszystkie zasoby, gdy:

G_f = G_w = G_n

Model wzrostu gospodarczego oparty na funkcji produkcji opracował amerykański ekonomista Robert Solowa, a funkcja ma postać:

P_r = F(L,C)

Do bardziej szczegółowej analizy Solow wykorzystał model dwuczynnikowy Comba- Douglas, który opisuje zależność między wielkością produkcji a nakładami kapitału i siły roboczej w ten sposób, że:

P_r = A * C^α * L^1-α

Gdzie α i 1-α to stałe współczynniki elastyczności produkcji względem C i L . Parametr A określa wpływ na P_r nie uwzględnionych w modelu czynników wytwórczych.

Funkcja produkcji pokazuje, że wielkość produkcji zależy od liczby zatrudnionych, której granicą naturalną są zasoby siły roboczej wynikające z procesów demograficznych oraz maksymalnej krótkookresowej wydajności pracy, zależnej od stosowanej techniki i technologii.

Współczesny rozwój technik informatycznych pozwala łatwo i szybko dokonywać różnych analiz modelowych, co pozwala na dokładniejsze prognozy gospodarcze.

Możliwości kształtowania równowagi w gospodarce

Jedne bodźce uruchamia samoczynnie rynek przez kształtowanie cen i proporcji popytu i podaży a drugie uruchamia państwo, wykorzystując instrumenty:

- monopol emisji pieniądza

- stopy podatkowe

- limity

- podatki

- opłaty

- ulgi

- transakcje terminowe

- spłaty zadłużenia

- kary

- koncesje

- monopol na określone rodzaje działalności (współpraca zagraniczna)

Przywracanie równowagi - oddziaływanie na stronę podażową i popytową, poprzez kształtowanie w zakresie produkcji i konsumpcji.

W krótkim okresie można skutecznie oddziaływać na wykorzystanie istniejących zasobów.

W długi okresie przywracanie równowagi wymaga uwzględnienia i przeprowadzenia w gospodarce pożądanych zmian strukturalnych (polityka inwestycyjna, pieniężno-kredytowa, jak i polityka zasilania w środki sektora publicznego gospodarki).

5. Problem bezrobocia

Bezrobotnym - zgodnie z międzynarodowymi standardami - jest ten, kto nie ma pracy, aktywnie jej poszukuje i jest zdolny do jej podjęcia.

Bezrobotny niedobrowolny - nie zatrudniony, gdyż jest w trakcie przechodzenia do innej pracy , bądź nie są w stanie znaleźć pracy w zamian za stawkę płac na rynku i są zarejestrowani jako bezrobotni

Dobrowolny - nie podejmuje pracy, gdyż wymaga stawki wyższej niż rynkowa.

Stopę bezrobocia mierzymy ilością zarejestrowanych bezrobotnych w odniesieniu do osób zawodowo aktywnych.

Rynek pracy - kategoria ekonomiczna. Podaż reprezentują poszukujący, popyt - oferujący.

Zjawisko zatrudniania zbędnych pracowników - bezrobocie ukryte.

Zasoby siły roboczej - wszyscy , którzy pracują i ci zarejestrowani mogący i chcący podjąć prace.

Stopień aktywności zawodowej - odsetek ludności w wieku produkcyjnym, która deklaruje się jako wchodząca w skład siły roboczej.

Naturalna stopa bezrobocia - poziom bezrobocia występujący wówczas, gdy rynek pracy osiągnął równowagę.

Pełne zatrudnienie - wielkość popytu na pracę jest równa podaży pracy.

Typy bezrobocia

- frykcyjne - gdy ludzie przechodzą z jednego miejsca pracy na drugie, wymagające podobnych kwalifikacji. Może powodować zmianę zawodu, miejsca zamieszkania itp.

Wielkość tego bezrobocia w gospodarkach rynkowych ocenia się na 2- 3% ogółu zatrudnionych.

- cykliczne - wywoływane przez okresowe spadki koniunktury gospodarczej - w literaturze ekonomicznej nazywa się także bezrobociem normalnym - uznaje się, że gdy nie przekracza 3-4% zasobów siły roboczej, to osiągnięto stan pełnego zatrudnienia.

- przymusowe - gdy określona liczba osób poszukuje i nie może znaleźć pracy

- strukturalne - spowodowane potrzebą znacznych zmian kwalifikacji pracowników wywołanych innowacjami technologicznymi. Występuje w skali masowej w słabo rozwiniętych krajach.

Frykcyjne wraz ze strukturalnym stanowi bezrobocie naturalne.

- koniunkturalne - jest spowodowane niedostatkiem globalnego popytu i spadkiem produkcji, pewną odmianą bezrobocia koniunkturalnego jest cykliczne bezrobocie pracowników sezonowych i przemysłu rolno-spożywczego.

- klasyczne - pojawia się gdy płaca jest rozmyślnie utrzymywana powyżej poziomu równowagi, spowodowana działaniem związków zawodowych, ustawodawstwem określającym minimalne płace.

- płynne - część znajduje, część traci

- chroniczne - żadnych szans pracy, ludzie w podeszłym wieku i tym podobni

- utajone - nie objęte statystyka, nadmierne zatrudnienie - również bezrobocie agrarne

- sezonowe - rekreacja, budownictwo itp.

Przyczyny bezrobocia

Pod wpływem techniki , technologii, wydajności pracy i poziomu płac realnych następuje ewolucja ogólnej tj. sektorowej struktury zatrudnienia.

Według prawa Fishera, Clarka i Foursatiego następują następujące prawidłowości:

- przy coraz bardziej zaawansowanym rozwoju gospodarczym następuje spadek zatrudnienia w rolnictwie,(sektor I)

- uprzemysłowienie (sektor II), przepływ pracowników z rolnictwa,

- ustabilizowanie zatrudnienia w przemyśle oraz wzrost zatrudnienia w sektorze usług,

- przyrost zatrudnienia w sektorze usług (III), dzięki rozwojowi techniki

Mimo prawidłowości opisane wyżej, sytuacja może rozwijać się różnie w różnych krajach. Uważa się, że wzorcowa, ustabilizowana, sektorowa struktura zatrudnienia powinna zatrudniać:

- w rolnictwie kilka procent

- w przemyśle do 30%

- w usługach około 70%

Polityka państwa na rynku pracy

Polityka makroekonomiczna - wykorzystanie instrumentów fiskalnych.

Polityka mikroekonomiczna - instrumenty poprawiające funkcjonowanie rynku pracy:

- publiczne programy zatrudnienia - tworzenie przez państwo dodatkowych miejsc pracy

- subsydiowanie pracodawców

- szkolenia

- usługi pośrednictwa

- zmiany form zatrudniania (dzielenie etatów na drobne)

Pasywna polityka państwa na rynku pracy - pomoc finansowa - zasiłki dla bezrobotnych.

Stopy kompensacji - realizacja zasiłku , jako relacja do wynagrodzenia za pracę.

6. System pieniężno-kredytowy

Istota, ewolucja i funkcje pieniądza

Pieniądz pojawił się kilka tysięcy lat przed naszą erą, wyodrębniając się z ogólnej masy towarów jako powszechny ekwiwalent i pośrednik w wymianie.

Złota i srebro ze względu na ich cech najlepiej przystosowały się do pełnienia funkcji pieniądza.

Z biegiem czasu zaczęto wybijać i wprowadzać monety, które znacznie ułatwiły zapłaty.

W miarę rozwoju wymiany towarowej funkcję emisji pieniędzy przejmowało państwo lub upoważnione banki centralne, dla ujednolicenia w każdym kraju systemu pieniężnego, przyjmując jednostką monetarną, jednostki pomocnicze, ich nazwy, wartości, zakres certyfikacji, wymienialność itp.

Monometalizm - jeżeli w systemie pieniężnym w roli pieniądza występuje tylko złoto Lu srebro.

Monety podwartościowe (drobne, zdawkowe)- do obsługi drobnych transakcji.

W wieku 19 - pieniądz złoty - o względnie stałej wartości i certyfikaty złote.

Ilość pieniądza przestała wystarczać i powstawały banki, upowszechniał się kredyt, pojawiły się masowo weksle i czeki, które wpłynęły na powstanie pieniądza kredytowego w postaci banknotu.

Weksel - dokument dłużniczy wyrażający bezwarunkowe zobowiązanie do zapłaty wymienionej na nim sumy pieniężnej do rąk określonej osoby.

Banki skupujące weksle (dyskonto weksli) wypłacały banknoty wymienialne na pieniądz kruszcowy.

Banknoty pełniły funkcje pieniądza kredytowego

Ograniczona waluta złota - stopy pokrycia kruszcowego -praktyka bankowa wskazywała konieczną wielkość rezerwy złotej.

Uznając zbędność złota w obiegu wewnątrz kraju, banki centralne wprowadziły pieniądz papierowy, który można było wymienić na złoto tylko powyżej określonego minimum, później ograniczono wymienialność tylko do transakcji zagranicznych.

Dewizy - są to dokumenty stwierdzające należności zagraniczne, które można od razu realizować, takie jak weksle, czeki , przekazy bankowe, polecenia wypłat itp.

Zaburzenia gospodarcze i polityczne, wywołujące gwałtowną wymianę banknotów na złoto, zmuszały banki do zaniechania tej wymienialności.

W okresie wielkiego kryzysu 1929-1933 wszystkie państwa odstępowały od systemu pieniądza złotego wprowadzając pieniądz papierowy. Nowy pieniądz w latach trzydziestych posiadał parytet złoty.

Obecnie funkcjonuje symboliczny pieniądz papierowy, któremu wartość nadaje prawo i czyni go powszechnie akceptowanym środkiem płatniczym.

Pieniądz bankowy - do rozliczeń bezgotówkowych.

Pieniądz elektroniczny - zapis wartości na karcie magnetycznej, rachunki obciążane lub uznawane za pomocą kart magnetycznych

W rozliczeniach:

- bankomaty

- terminale

- bankowość domowa itp.

Funkcje pieniądza:

- miernik wartości

- środek wymiany (cyrkulacji(

- środek przechowywania wartości (tezauryzacji)

- środek płatniczy

- pieniądz światowy ( gdy państwo gwarantuje pełną jego wymienialność)

Czynniki określające popyt na pieniądz i podaż pieniądza

Transakcyjny popyt na pieniądz - pieniądz pełni funkcję środka wymiany i płatniczego, wielkość tego popytu zależy od ilości nabywanych towarów i usług, ich cen itp.

Przezornościowy popyt - środek wymiany i środek płatniczy, wynika z niepewności co do przyszłych dochodów i wydatków oraz bezpieczeństwa.

Spekulacyjny - środek przechowywania wartości, w przewidywaniu spadku cen innych aktywów .

Determinanty podaży pieniądza - podaż - ilość wprowadzona do obiegu. W danym momencie w obiegu określona ilość. Zmiany wielkości regulowane przez bank centralny na podstawie przewidywanego wzrostu wolumenu dochodu narodowego, przewidywanego wzrostu cen, możliwości zwiększenia prędkości obiegu oraz wpływ oprocentowania na strukturę zasobów pieniężnych.

Równowaga obiegu pieniądza

Ilość pieniądza w obiegu wyjaśnia ilościowa teoria pieniądza za pomocą równania obiegu:

MV = PQ

M- ilość pieniądza w obiegu

V - prędkość obiegu, oznaczająca, ile razy przeciętnie jednostka pieniężna została użyta przy zawieraniu transakcji w ciągu roku

P - przeciętny poziom cen dóbr i usług wchodzących w skład produktu narodowego brutto

Q- ilość wytworzonych dóbr i usług

Z równania można wnioskować jakie będą skutki zmiany jego elementów składowych.

Skutki zmian poziomu produkcji i zasobów pieniądza można prześledzić analizując równanie obiegu.

Inflacja - wzrost ogólnego poziomu cen - może wystąpić tylko wówczas gdy:

1. zasoby pieniądza i prędkość obiegu lub obie będą rosły szybciej niż wzrost produkcji

2. gdy produkcja nie ulegnie zmianie, a wzrosną zasoby pieniądz przy nie zmienionej prędkości obiegu

3. gdy wielkość produkcji i zasoby pieniądza nie ulegną zmianie, a wzrośnie prędkość jego obiegu

4. gdy spadnie poziom produkcji przy nie zmienionych zasobach pieniądza i prędkości jego obiegu.

Jeżeli wraz ze spadkiem cen nie ulegną obniżce koszty produkcji, w tym płace, wystąpi bezrobocie.

Banki i ich funkcje

We współczesnej gospodarce rynkowej funkcjonuje dwustopniowy system bankowy składający się z banku centralnego i podlegających mu, w zakresie polityki pieniężno-kredytowej, innych banków, najliczniejsza grupa to banki handlowe.

Najważniejszy - bank centralny, który jest bankiem emisyjnym, ma ustawowe prawo emisji pieniądza gotówkowego.

Spełnia również funkcję banku państwa.

Funkcje innych banków:

- banki handlowe - zwane też depozytowo-kredytowymi lub komercyjnymi - dokonują obsługi operacyjnej podmiotów gospodarczych i ludności, kreują zdecentralizowany pieniądz wkładowy jako instrument kredytu i środek płatniczy

- banki inwestycyjne i hipoteczne - wkłady własne, klientów oraz kapitał z emisji akcji i obligacji; specjalizują się w kredytach długoterminowych

- banki o statusie specjalnym - finansują roboty publiczne, ochronę środowiska, transport, handel zagraniczny, budownictwo mieszkaniowe itp.,

- banki oszczędnościowo-pożyczkowe - obsługa drobnych ciułaczy.

Oprócz wymienionych, funkcjonują również wąsko wyspecjalizowane instytucje bankowe i parabankowe - instytucje kredytów ratalnych, dyskonto weksli czy usługi maklerskie.

Odrębną grupę stanowią niebankowe instytucje pośrednictwa finansowego - towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusz emerytalne, fundusze powiernicze itp..

Operacje pasywne - przyjmowanie wkładów, emitowanie własnych papierów wartościowych.

Operacje aktywne - dokonywanie przelewów na polecenie właścicieli depozytów.

Rodzaje wkładów :

- na każde żądanie

- terminowe

Rodzaje rachunków:

- rachunki bieżące

- rachunki lokat terminowych

- rachunki dla ludności

Bony oszczędnościowe - przede wszystkim na okaziciela, ale mogą być imienne, różnie oprocentowane.

Stopa oprocentowania depozytów - zależna od charakteru wkładów i terminowości, zależna od przewidywanej inflacji.

Czek - dokument, na którym właściciel rachunku bankowego poleca bankowi dokonanie wypłaty określonej sumy osobie wymienionej na czeku.

Polecenie przelewu - przekazanie określonej kwoty z jednego banku do drugiego.

Kredyt :

- krótkoterminowy ( do 1 roku)

- średnioterminowy (1-5 lat)

- długoterminowy (>5 lat)

Zdolność kredytowa

Zabezpieczenia

Kredytów udziela się na podstawie umowy kredytowej, w zamian za weksle, papiery wartościowe, pod zastaw towarowy, zabezpieczenie hipoteczne.

Obrót wekslowy - związany z kredytem kupieckim - jako zabezpieczenie - jako papier wartościowy może być wielokrotnie odstępowany (indosowany) .

Dyskonto weksli - gdy decydujemy się zdyskontować weksel przed terminem płatności w banku handlowym uzyskuje się kredyt w zamian za weksel; bank dyskontujący kupuje weksel, płacąc za niego sumę, na jaką opiewa, pomniejszoną o procent za okres, jaki upłynie od chwili wykupu przez bank do terminu wykupu przez płatnika, który jest określony na wekslu.

Stopa dyskontowa - stopa procentowa, jaką pobierają banki przy dyskoncie.

Kwota odsetek z tytułu dyskonta -O = W (suma weksla)* d (stopa dyskontowa w skali rocznej)* t (ilość dni pozostających do daty płatności weksla) / 100* 360.

Weksle skarbowe - krótkoterminowy kredyt dla państwa - inaczej - krótkoterminowe obligacje państwowe.

Kredyt hipoteczny

Kredyt obligacyjny

Stopa oprocentowania kredytów - uzależniona od:

- wysokości przeciętnej stopy zysku

- polityki pieniężno-kredytowej banku

- inflacji

Stopa procentowa musi być niższa od stopy zysku przeciętnego, gdyż tylko wówczas istnieje ekonomiczne uzasadnienie zaciągania kredytów.

Zysk banku:

- zysk brutto - różnica między stopą kredytu i depozytu

- zysk netto - brutto minus koszty operacyjne

Miary wielkości zasobów pieniądza - zależne od stopnia płynności składników zasobu pieniądza stosuje się cztery miary wielkości tego zasobu:

- M1 obejmuje pieniądz gotówkowy u ludności, rachunki, z których wypłaty mogą być na żądanie lub na podstawie czeków, czeki podróżne. Zasoby o najwyższej płynności.

- M2 obejmuje M1, rachunki oszczędnościowe, małe rachunki terminowe, certyfikaty depozytowe oraz rachunki rynku pieniężnego i inne aktywa o wysokiej płynności,

-M3 zawiera M2, duże salda rachunków terminowych i inne względnie mniej ważne składniki,

-L obejmuje M3 oraz inne płynne aktywa nie objęte pozostałymi miarami, takie jak waluta bankowa, dokumenty handlowe i obligacje skarbowe.

M1 zawiera tylko te pieniądze, które są wykorzystywane bezpośrednio w działalności handlowej, czyli salda transakcyjne.

M1 < M2 < M3 < L

Kreacja pieniądza bankowego przez banki handlowe

Pieniądz gotówkowy a bankowy. W dwustopniowym systemie bankowym krążą dwa rodzaje pieniądza, tj. pieniądz banku centralnego, który jest pieniądzem gotówkowym, oraz pieniądz kreowany przez banki handlowe, pochodny od pieniądza gotówkowego, zwany pieniądzem bankowym, depozytowym lub wkładowym.

Pieniądz ten służy do rozliczeń bezgotówkowych.

Stopa rezerw obowiązkowych - w celu kontroli podaży pieniądza i ograniczenia ekspansji kredytowej - instrument banku centralnego.

Rezerwy nadwyżkowe - są to zasoby pieniądza, które stanowią nadwyżkę ponad poziom rezerw obowiązkowych.

Mnożnik kreacji depozytów - decyduje o wielkości kreacji depozytów i pieniądza bankowego, przy danych zasobach pieniądza gotówkowego - jest odwrotnością stopy rezerw obowiązkowych:

m_d = 1/r (przy stopie 0,2 = 5)

Mnożnik kreacji pieniądza - służy do określenia zmian w globalnej podaży pieniądza, wywołanych zmianami bazy monetarnej (pieniężnej), która jest sumą pieniądza gotówkowego w obiegu oraz rezerw gotówkowych systemu bankowego.

m_p = M1/B_m (baza monetarna) , wprowadzając stopę ubytku gotówki z systemu bankowego -u

otrzymujemy nowy wzór: m_p = (u+1)/(u+r_f).

Jeżeli stopa ubytku gotówki z systemu bankowego u=0,2, natomiast stopa faktycznych rezerw banków r_f=0,1, to mnożnik kreacji pieniądza wynosi 4.

Inne funkcje banków handlowych - przyjmowanie depozytów, wpłaty-wypłaty, przelewy, dyskonta weksli itp.

Operacje leasingowe

Factoring

Instrumenty polityki pieniężno-kredytowej banku centralnego

Cele polityki pieniężno-kredytowej - bezpośrednio realizuje pewne cele operacyjne, dążenie pośrednio do realizacji celów makroekonomicznych utrzymuje równowagę wewnętrzną, wyrażającą się w stabilizacji cen, pełne wykorzystanie czynników produkcji, ograniczanie bezrobocia, zapewnianie wzrostu gospodarczego, równowagi zewnętrznej, stabilizacja kursu walutowego.

Bank centralny może wpływać na realizację tych celów tylko pośrednio poprzez oddziaływanie na podaż pieniądza, rozmiary kredytów i poziom stóp procentowych.

Polityka taniego pieniądza - w okresie recesji gospodarczej.

Polityka trudnego pieniądza - w okresie nadmiernej ekspansji gospodarczej, gdy występuje dynamiczny wzrost cen.

Skutki zmiany stopy rezerw - obniżenie rezerw nadwyżkowych - banki ograniczają udzielanie nowych pożyczek, sprzedają posiadane papiery wartościowe i ściągają swoje należności od dłużników w celu zwiększenia zasobów pieniądza.

Redyskonto weksli - bank centralny jako kredytodawca ostatniej instancji, zwiększ możliwości kredytowe banków handlowych, udzielając im kredytu refinansowego. Instrumentem tego kredytu jest redyskonto weksli będących w posiadaniu banków handlowych. Polega ono na zakupieniu przez bank centralny weksli uprzednio zdyskontowanych przez banki handlowe.

Zmiana stopy redyskonta powoduje zmianę stóp dyskonta.

Lombard - banki handlowe mogą się również refinansować, zaciągając kredyt lombardowy w banku centralnym pod zastaw papierów wartościowych emitowanych przez skarb państwa lub weksli, płacąc procent według stopy lombardowej.

Operacje otwartego rynku - polegają na kupnie sprzedaży państwowych papierów wartościowych przez bank centralny na rynku pieniężno-kredytowym.

Wpływają na ilość pieniądza w obiegu. Przedmiotem kupna i sprzedaży są głównie weksle skarbowe oraz w mniejszym zakresie obligacje.

Polityka walutowa - bank centralny zależnie od sytuacji na rynku walutowym, dokonuje interwencyjnego skupu lub sprzedaży walut obcych i dewiz , w celu utrzymania stabilności kursu własnej waluty.

W celu przeciwdziałania inflacji bank centralny może dokonać sprzedaży walut, dewiz i złota na rynku wewnętrznym i tym samym zmniejszyć ilość pieniądza krajowego w obiegu.

Instrumenty bezpośredniego sterowania - w tym zakresie bank centralny może wydawać dyrektywy lub zalecenia dotyczące celów, na jakie mogą być udzielone kredyty oraz określić ich maksymalne wysokości na poszczególne cele.

Może też limitować stopy procentowe od depozytów i kredytów.

Wprowadzać może kontyngenty redyskontowe i lombardowe oraz stosować wiele innych podobnych instrumentów.

7. Inflacja i jej skutki

Inflacja - zjawisko wzrostu ogólnego poziomu cen dóbr w pewnym okresie.

Deflacja - zjawisko spadku ogólnego poziomu cen - przedłużające się, powoduje spadek produkcji.

W gospodarkach tendencja do spadku cen w okresach recesji w zasadzie przestała występować i w poszczególnych krajach z większym lub mniejszym nasileniem utrzymują się zjawiska inflacyjne.

Stagflacja - oznacza wzrost ogólnego poziomu cen, któremu odpowiada stagnacja produktu krajowego brutto.

Slumpflacja - charakteryzuje się wzrostem ogólnego poziomu cen i spadkiem produktu krajowego brutto.

Inflacja jawna -wzrost ogólnego poziomu cen - w danym kraju nie ma administracyjnych ograniczeń wzrostu cen.

Inflacja ukryta - administracyjne ograniczenia wzrostu cen.

Inflacja umiarkowana - wzrost poziomu cen nie przekraczający rocznie 10%.

Inflacja galopująca - inflacja dwu- i trzycyfrowa.

Hiperinflacja - szybki i ciągle przybierający na sile wzrost cen. Pieniądz przestaje spełniać swoje funkcje i następuje ucieczka od niego na rzecz wymiany naturalnej towar za towar.

Deprecjacja - spadek siły nabywczej pieniądza, aprecjacja - wzrost siły nabywczej pieniądza.

Pomiar inflacji, indeks wzrostu cen dóbr konsumpcyjnych - zwany także indeksem wzrostu kosztów utrzymania.

Indeks oblicz się dzieląc wydatki przeciętnego gospodarstwa domowego na zakup reprezentatywnego koszyka dóbr w badanym roku przez analogiczne wydatki w roku przyjętym za bazowy.

Deflator cen PKB - jest wykorzystywany jako drugi miernik inflacji (przelicznik) cen produktu krajowego brutto (PKB), który ma charakter bardziej ogólny, gdyż obejmuje zmiany wszystkich wytworzonych w danym okresie dóbr i usług, a więc oprócz artykułów konsumpcyjnych także towary inwestycyjne, surowce i produkty rolne.

Deflator oblicza się jako relację między PKB w cenach nominalnych a PKB w cenach realnych.

Główne przyczyny inflacji

Wśród przyczyn można wyróżnić:

- przyczyny ekonomiczne i pozaekonomiczne, związane z zachowaniem się podmiotów gospodarczych w sytuacji inflacji.

Kształtowanie się cen, w ogólnym przypadku, zależy od oddziaływania czynników po stronie popytu lub po stronie podaży i tak mamy inflację popytową i podażową.

Polityka fiskalna a inflacja - dodatkowy popyt kreowany przez państwo prze deficyt budżetowy (nadmierne świadczenia socjalne)

Deficyt można likwidować:

- przez emisję dodatkowej ilości pieniądza (inflacyjne)

- przez emisję obligacji (nie powinno powodować inflacji)

Inflacja kosztowa - może wynikać ze wzrostu każdego ze składników kosztu, a więc impulsem może być wzrost płac, cen surowców itp.

Spirala inflacyjna - np. żądania płacowe, podwyżki cen czołowych producentów, itp.

Transfer inflacji - przenoszenie wzrostu cen z jednego kraju do innych, jeśli nie istnieją ograniczenia administracyjne w kształtowaniu się kursów walutowych.

Inflacja pchana przez zyski - dążenie przedsiębiorstw do zwiększenia zysków.

Inflacja strukturalna - występuje wówczas, gdy producenci nie mogą sprawnie zmienić struktury produkcji w odpowiedzi na zmiany struktury gospodarki (wąskie gardła).

Inflacja oczekiwana - gdy przewiduje się nasilenie procesów inflacyjnych (podnoszenie cen wyrobów w oczekiwaniu na dalszy wzrost kosztów.]

Inflacja inercyjna - stopa inflacji, która jest oczekiwana i zostaje wbudowana w umowy i porozumienia nieformalne.

Zjawisko inercyjności inflacji powoduje, że ma ona tendencję do utrzymywania się przez dłuższy czas.

Skutki inflacji

Redystrybucja dochodów i majątku

Straty ludzi o stałych dochodach

Kierunki zmian dochodów jako skutek inflacji

Ucieczka w dobra rzeczowe

Inflacja a bezrobocie - wyższej inflacji powinna towarzyszyć niższa stopa bezrobocia i odwrotnie - teoria angielskiego ekonomisty Philipsa. Inaczej sytuacja wygląda w krótkim okresie a inaczej w długim.

W państwach wysoko rozwiniętych jako jeden z priorytetów stawia się zwalczanie inflacji nawet kosztem krótkookresowego wzrostu bezrobocia.

Inflacja a wzrost gospodarczy - wzrost inflacji powoduje wzrost zysków, co pobudza działalność inwestycyjną, przyczyniając się do wzrostu gospodarczego. Oczywiście poglądy ekonomistów są różne.

Inflacja a nieoptymalna alokacja zasobów - ucieczka w dobra rzeczowe (rozwój branży budowlanej)

Inflacja a dewaluacja waluty - konieczność dokonania obniżki kursu.

Inflacja a ucieczka kapitałów z granicę - spadek siły nabywczej danej waluty.

Polityka przeciwdziałania inflacji

Polityka administracyjnego ograniczenia wzrostu płac i cen (kraje skandynawskie, Holandia, Wielka Brytania , USA). W dłuższym okresie polityka taka okazała się nieskuteczna

Polityka pieniężna - zjawiska inflacyjne nie występują (monetaryści), jeśli wzrost nominalnej podaży pieniądza nie będzie przekraczał dynamiki PKB.

Polityka fiskalna - deficyt i sposoby jego równoważenia.

Polityka płacowa - płace są podstawowym czynnikiem kosztów i ich nadmierny wzrost może stać się przyczyną inflacji.

Polityka cenowa - przeciwdziałanie stosowaniu przez przedsiębiorstwa praktyk monopolistycznych i zawyżania cen.

8. System finansowy państwa

System finansowy państwa - zbiór instytucji, norm regulacyjnych i ochrony państwa oraz reguł rynkowych podejmowania i realizacji decyzji finansowych.

Podmioty systemu finansowego - zalicza się:

- bank centralny

- banki komercyjne

- dysponenci funduszy publicznych (budżet centralny, regionalne, lokalne, pozabudżetowe fundusze publiczne i fundusze ubezpieczeń społecznych, towarzystwa ubezpieczeń osobowych, majątkowych, giełdy i biura maklerskie oraz pozostałych pośredników finansowych).

Cechą charakterystyczną tych podmiotów jest to, że biorą one udział przede wszystkim w gospodarce pieniężnej, że kreują i realizują określoną politykę finansową państwa.

Podmioty gospodarki rzeczowo-pieniężnej -:

- przedsiębiorstwa

- jednostki i zakłady sektora publicznego

- gospodarstwa domowe

- otoczenie zewnętrzne, z którym współpracuje gospodarka narodowa.

Zakres oddziaływania systemu finansowego:

- przepływów dóbr i pieniędzy między przedsiębiorstwami a gospodarstwami domowymi

- przepływów pieniędzy między przedsiębiorstwami a budżetami centralnymi, regionalnymi, lokalnymi

- przepływów pieniądza między gospodarstwami domowymi a bankami

- przepływów pieniądza między gospodarstwami domowymi a budżetami, które zasilają gospodarstwa domowe w dochody z tytułu wynagrodzeń za pracę w sektorze publicznym

- przepływów pieniądza między budżetem centralnym państwa a bankiem centralnym, który zasila budżet w środki pieniężne.

System budżetowy państwa

Pojęcie budżetu państwa - budżet stanowi zestawienie roczne ex ante i ex post dochodów i wydatków związanych z wykonywaniem przez władzę państwową tj. rząd danego kraju, określonych zadań ekonomicznych i społecznych:

- ekonomiczne - ochrona praw własności, równowaga gospodarcza i ekologiczna, ograniczenie bezrobocia, zrównoważony bilans płatniczy itp.

- społecznych - rozwój edukacji, kultury, nauki, techniki, bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne, sprawiedliwość itp.

Budżet państwa a budżety regionalne i lokalne - od 1991r. w Polsce ma miejsce rozdzielenie państwa i gmin.

Pozyskiwanie dochodów budżetowych - specyfika pozyskiwania dochodów przez budżet opiera się na przymusie prawnym, są one przejmowane definitywnie i bezzwrotnie.

Wydatki budżetu nie są, w przeważającej części, czynnikiem powiększania dochodu narodowego, lecz spełniają głównie funkcje jego redystrybucji.

Opracowywania i zatwierdzanie budżetu - rząd opracowuje projekt budżetu, a parlament go uchwala i kontroluje jego wykonanie.

Źródła dochodów i wydatków:

- dochody z własności publicznej,

- majątku publicznego,

- podatki i opłaty o charakterze przymusowym,

- pożyczki krajowe bądź zagraniczne.

Funkcje budżetu:

- ekonomiczne ( fiskalna, redystrybucyjna, alokacyjna, równowagi gospodarczej, wzrostu gospodarczego)

- zarządzania ( administrowanie, planowanie, kontrola)

- społeczna ( uspołecznienie procesu podejmowania decyzji w procesie tworzenia budżetu i jego realizacji, negocjacyjno-polityczne tj rozstrzyganie sporów i konfliktów dotyczących decyzji budżetowych, wychowanie społeczeństwa pobudzające zainteresowanie sprawami publicznymi).

Stopa redystrybucji i struktura budżetu państwa

Stopa redystrybucji - wyraża relację wydatków lub dochodów publicznych budżetu państwa do PKB lub DN wytworzonego w danym roku, informuje, jaka część produktu krajowego bądź dochodu narodowego transferowana jest przez budżet państwa.

Optymalna stopa redystrybucji - zakres budżetu zmienia się w zależności od uwarunkowań, czasu, osiągniętego poziomu gospodarki itp. , nie ma więc jednej, ogólnej optymalnej stopy redystrybucji budżetowej. Zawsze zależy ona od konkretnej sytuacji danego kraju.

Redystrybucja a model gospodarki rynkowej - krótkim horyzoncie czasu zakres redystrybucji zależy od stosowanego w danym kraju modelu gospodarki rynkowej (czy gospodarka neoliberalna, czy państwo opiekuńcze itp.), bywa wysoka w gospodarkach rynkowych, niska w rozwijających się neoliberalnych krajach.

Sposób prezentacji budżetu - tabela dochodów ogółem i wydatków ogółem, ale po pierwsze wyróżnia się zestawienie bezzwrotnych dochodów i wydatków, których saldo stanowi wynik, tj. deficyt bądź nadwyżkę. Dalej pozostałe, między innymi te związane z zaciąganiem i udzielaniem kredytów i ich saldo.

Ważna jest przejrzystość budżetu.

System podatkowy państwa

Pojęcie systemu podatkowego - jest to zbiór reguł, zasad, sposobów i instytucji ustalania i pobierania podatków od podmiotów gospodarki rzeczowo-pieniężnej, tj. przedsiębiorstw, gospodarstw domowych, jednostek i zakładów sektora publicznego oraz podmiotów zagranicznych.

Funkcje systemu podatkowego:

- stabilizacja dochodów budżetu państwa

- wspomaganie w rozwoju gospodarki prywatnej (dyskrecjonalna polityka fiskalna - uznaniowa np. dla nowych podmiotów)

- oddziaływanie na proces prywatyzacji gospodarki publicznej

- tworzenie warunków do oszczędzania zasobów ( ulgi od podatku za zakup obligacji itp.)

Koncepcje systemu podatkowego:

- neutralność systemu podatkowego - nie wpływa on na decyzje podatnika

- druga koncepcja - aktywnego systemu podatkowego, postuluje jego elastyczność

Praktyka dostarcza dowodów, że jednolitość, trwałość reguł i technik podatkowych daje się zachować w gospodarkach dobrze rozwiniętych i ustabilizowanych.

Krzywa Laffera obrazuje zależność między stopą opodatkowania a dochodami budżetu państwa.

Rodzaje podatków:

- majątkowe - w zależności od stanu posiadania (spadki, darowizny itp.)

- przychodowe (gruntowy, od nieruchomości, przychodów z kapitału i pracy itp.)

- dochodowe (ustalane na podstawie rzeczywistego dochodu)

- konsumpcyjne (płacą przedsiębiorstwa sprzedające dobra i usługi, ale ciężar ponoszą nabywcy - np. podatek obrotowy)

- od towarów i usług VAT - stawki ustalane odrębnie dla każdej grupy towarów i usług.

Według źródła pokrycia świadczeń podatkowych podatki dzieli się na bezpośrednie i pośrednie.

Rodzaje systemów podatkowych:

- progresywny

- proporcjonalny

- regresywny

Kształtowanie równowagi budżetowej

Pojecie równowagi budżetowej - równowaga oznacza zdolność systemu budżetowego państwa do sfinansowania w ciągu roku z uzyskanych dochodów (D) wszystkich wydatków (W) - uznanych ex ante za uzasadnione przez władzę ustawodawczą danego kraju.

Nadwyżka i deficyt budżetowy:

D>W - nadwyżka

W świetle doświadczeń gospodarki rynkowej sytuacje D=W są wyjątkowe, rzadkie też są sytuacje D>W, najczęściej - deficyt budżetowy.

Dług publiczny suma deficytów budżetów okresów poprzednich

Suma nadwyżek budżetowych (akumulacja budżetowa) powstała w okresach poprzednich stanowi majątek publiczny.

Deficyt budżetowy państwa oblicz się jako procent przewagi wydatków nad dochodami budżetu w stosunku do PKB:

(W-D)/PKB*100%

W UE tak liczony deficyt budżetowy, według jej ogólnoeuropejskich ustaleń, nie powinien przekraczać 3%.

Dług publiczny krajowy i zagraniczny :

- krajowy - wpływa na redystrybucję wytworzonego dochodu narodowego

- zagraniczny - wywołuje redystrybucję DN między krajami i może być użyty jako jeden ze sposobów uzależnienia gospodarczego i politycznego.

Źródła pokrycia deficytu i obsługi długu - środki uzyskane prze budżet w formie zaciągniętych kredytów w systemie bankowym, środki uzyskane z emisji i sprzedaży papierów wartościowych.

Sposoby przywracania równowagi -korygowanie niewłaściwych relacji między dochodami i wydatkami przez zwiększanie dochodów i zmianę ich struktury, co często wymaga wprowadzenia nowych podatków.

Równowagę można przywrócić, zmniejszając wydatki budżetowe, co powoduje zaniechanie finansowania np. oświaty, kultury, obronności itp.

Czynniki kształtujące równowagę budżetową - najważniejsze - ekonomiczne - poziom, dynamika i struktura PKB i DN, stopa redystrybucji DN, sprawność i struktura systemu podatkowego, bieżąca polityka gospodarcza, strategia rozwoju itp.

Na równowagę mają też wpływ czynniki o charakterze społeczno-politycznym, tj. naciski różnych grup społecznych, politycznych, regionalnych, organizacji i instytucji itp.

System budżetowy, mimo swych ułomności, jest niezbędnym elementem systemu sterowania rozwojem społeczno-gospodarczym każdego kraju.

9. Koniunktura gospodarcza

1. Równowaga ekonomiczna i społeczna

Pojęcie koniunktury gospodarczej w potocznym rozumieniu oznacza stan gospodarki: mówi się o dobrej lub złej koniunkturze. Najczęściej ona jest rozumiana jako połączenie pomyślnych lub niesprzyjających warunków oraz czynników wpływających na sytuację gospodarczą kraju, regionu lub całego świata. Dobra koniunktura oznacza wzrost dochodu narodowego, wysoki poziom zatrudnienia, pozytywne zmiany strukturalne, ożywioną wymianę towarową oraz ogólną równowagę w gospodarce. Zła koniunktura to stagnacja lub spadek dochodu narodowego, spadek poziomu zatrudnienia, niedostateczny popyt, osłabienie wymiany towarowej, spadek opłacalności działalności gospodarczej. Dobra lub zła koniunktura wywołuje skutki społeczne i polityczne. Dobre warunki gospodarcze powodują zadowolenie i optymizm wśród przedsiębiorców i pracowników, wzrost płac i zysków, poprawę bytu społeczeństwa, wzrost zamożności i pozytywną ocenę ekipy rządzącej. Zła koniunktura sprawia, że przedsiębiorcy czują się zagrożeni bankructwem, kapitał odpływa za granicę lub jest lokowany w skarbowy papierach wartościowych, pracownicy są zagrożeni utratą zatrudnienia, a rząd obawia się o wyniki następnych wyborów parlamentarnych. Przeciągające się okresy złej koniunktury, której rząd nie potrafi zaradzić, grożą zmianą ekipy rządzącej, a nawet konfliktami społecznymi.

Stanem idealnym dla gospodarki jest zrównoważony wzrost, czyli jednoczesne wystąpienie równowagi makroekonomicznej i wzrostu pro przy wysokim poziomie wykorzystania czynników wytwórczych (niskim bezrobociu). Równowagę tę można opisać następująco:

• ogólny popyt w gospodarce równa się ogólnej podaży dóbr i usług,

• struktura podaży odpowiada strukturze popytu,

• istnieje równowaga na rynku pracy przy wysokim poziomie zatrudnienia,

• podaż pieniądza jest równa popytowi na pieniądz,

• zachodzi równowaga w bilansach zewnętrznych (handlowym i płatniczym),

• spełniony jest warunek równowagi społecznej (panuje poczucie bezpieczeństwa, ład, demokracja, istnieje pewność dalszego rozwoju, zadowolenie ludzi z pracy i poziomu życia).

Możliwości realizacji takiego stanu w praktyce są niewielkie. Opracowano modele matematyczne opisujące taki stan (nie uwzględniające jednak ostatniego warunku), lecz chodzi w nich raczej o mityczny, idealny stan rzeczy. Zrównoważony wzrost przy pełnym wykorzystaniu siły roboczej kapitału mógłby mieć miejsce jedynie dzięki szczęśliwemu zbiegowi okoliczności, gdyż trzy główne wielkości wpływające na ten stan: marginalna skłonność do oszczędzania, marginalny współczynnik kapitałochłonności raz czynniki demograficzne, wyznaczane są przez odrębne zbiory zjawisk, nad którymi nie sposób jednocześnie zapanować. Gospodarka może osiągnąć jeden z możliwych stanów równowagi, ale jest prawdopodobne, że stanie się przy niepełnym zatrudnieniu. Modele makroekonomiczne są przydatne do zobrazowania sytuacji panującej w gospodarce i zdiagnozowania czynników wytrącających ją z pożądanego stanu równowagi ogólnej i równowag cząstkowych. Nie jest natomiast możliwe dokładne wykalibrowanie parametrów modelu tak, by móc w pełni sterować przyszłą rzeczywistością ekonomiczną. Najpowszechniej stosowanym obrazem równowagi makrokonomicznej jest model AD—AS, którego pomysłodawcą był J.M. Keynes, popularyzatorem — P. Samuelson.

Popyt globalny

Podstawową wielkością mającą wpływ na ocenę stanu koniunktury są w ekonomii rozmiary ogólnego (globalnego, zagregowanego) popytu. Wzrost globalnego popytu jest nazywany poprawą koniunktury, a jego spadek załamaniem lub pogorszeniem koniunktury. Zagregowany popyt jest to związek (funkcja) wyrażający zależność między ogólnym poziomem cen produktów i usług, a całkowitym popytem na dobra i usługi konsumpcyjne i inwestycyjne nabywane przez gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa oraz rząd i zagranicę, badany w określonym czasie. Zależność tę wyrażamy wzorem:

AD = C+I+G+X,

gdzie: AD (ang. aggregate demand) — zagregowany popyt,

C — wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych, zależne od poziomu cen, polityki dochodowej, podatkowej oraz pieniężnej (czyli od ceny kredytu konsumpcyjnego i opłacalności oszczędzania), jak też przewidywań co do przyszłego kształtowania się tych wielkości;

I — nakłady (wydatki) inwestycyjne, zależne od poziomu cen dóbr produkcyjnych, od polityki podatkowej rządu, od wysokości stóp procentowych (ceny kredytu) oraz przewidywań przedsiębiorców co do przyszłych cen, kosztów, podatków i popytu;

G — wydatki rządu na zakup dóbr, rozbudowę infrastruktury oraz na

dobra o charakterze konsumpcyjnym; wydatki te są zależne od decyzji parlamentu;

X — eksport netto, czyli nadwyżka wydatków zagranicznych nabywców

na towary i usługi wytworzone w danym kraju nad wydatkami nabywców

krajowych na towary i usługi pochodzące z zagranicy (wielkość ta może

przybierać wartości ujemne).

Funkcja AD ma nachylenie ujemne, czyli wielkość globalnego popytu zmienia się odwrotnie do zmian poziomu cen. Funkcja ta może zmieniać położenie (przesunąć się) i kąt nachylenia (może być stroma lub łagodna), może również charakteryzować się większą lub mniejszą wypukłością względem początku układu współrzędnych. Przesunięcie krzywej globalnego popytu zależy od czynników pozacenowych, takich jak polityka rządu i banku centralnego (podatki, stopy procentowe) oraz od oczekiwań społeczeństwa dotyczących przyszłości (optymizm lub pesymizm), jak też od sytuacji gospodarczej za granicą (zmiany opłacalności eksportu i importu, wahania kursu walutowego). Zmiany korzystne przesuwają krzywą AD w prawo, a niekorzystne — w lewo.

Nachylenie krzywej AD zależy od siły reakcji zmiany stóp procentowych w zależności od zmian podaży pieniądza, siły reakcji zmiany wydatków inwestycyjnych w odpowiedzi na zmiany stóp procentowych, a także od stopnia zmian wydatków konsumpcyjnych w odpowiedzi na zmiany w poziomie zamożności (efekt bogactwa) oraz od stopnia zmiany transakcyjnego popytu na pieniądz w związku ze zmianą dochodu narodowego. Czynnikiem

sprawczym jest więc elastyczność globalnego popytu względem takich wielkości, jak stopy procentowe czy poziom ogólnego bogactwa.

Podaż globalna

Drugą stroną modelu makroekonomicznej równowagi jest zagregowana (globalna, ogólna) podaż, czyli całkowity wolumen dóbr i usług finalnych oferowanych na rynek przez wszystkich producentów przy danym poziomie cen, w danym okresie czasu. Wielkość globalnej podaży AS (ang. Aggregate supply) charakteryzuje się wzrostem w miarę wzrostu poziomu cen. Zyski przedsiębiorstw powiększają się, gdy wzrastają ceny ich produktów, a przy większej produkcji następuje obniżka jednostkowych kosztów wytwarzania (pozytywne efekty skali). Jeżeli koszty produkcji rosną, to spada jej rentowność, a krzywa podaży AS przesuwa się w lewo. Jeżeli spadają koszty jednostkowe, to krzywa AS przesuwa się w prawo.

Model AD—AS ukazuje osiąganie globalnej równowagi między popytem i podażą w gospodarce, w zależności od zmiany poziomu cen i produkcji (rys.).

Rys. Model AD - AS

Stan równowagi w gospodarce zilustrowany jest punktem przecięcia krzywych AD'—AS”, czyli w punkcie 0, obrazującym sytuację wyjściową. Zachodzi w nim taka kombinacja wartości produkcji Y_n oraz poziomu cen P_n przy której podaż dóbr i usług równa jest globalnemu popytowi.

W gospodarce istnieje naturalna tendencja dążenia do równowagi w punkcie 0, gdyż inne kombinacje wielkości P oraz Y wywołują procesy dostosowawcze po stronie popytu i podaży. Jednak równowaga rynkowa może mieć miejsce przy różnym wykorzystaniu zdolności

wytwórczych gospodarki. Stąd określenia równowaga długookresowa i krótkookresowa.

Równowaga długookresowa jest stanem niemal pełnego wykorzystania zdolności produkcyjnej i siły roboczej, zaś krótkookresowa — to sam fakt istnienia równowagi między popytem a podażą dóbr, który może mieć miejsce zarówno przy produkcji powyżej lub poniżej produkcji cechującej równowagę długookresową, czyli powyżej lub poniżej naturalnej stopy bezrobocia. Istotny jest jednak okres, którego potrzebuje gospodarka, by dojść do równowagi zbliżonej do stanu optymalnego.

Keynes podkreślał długotrwałość tego procesu, co wynika z powolnego przystosowania płac do sytuacji na rynku, zwłaszcza w dół, przy negatywnych szokach podażowych (przesunięciach linii AS w lewo — stagflacja). Płace nominalne, nawet przy wysokim bezrobociu, nie są obniżane; to samo dotyczy cen; stąd gospodarka może długo tkwić w stanie równowagi przy niskim wykorzystaniu zdolności produkcyjnych. Zdaniem teoretyków interwencjonizmu państwowego, polityka państwa skutecznie wspomaga proces

dochodzenia gospodarki do równowagi na wyższym poziomie wykorzystania czynników wytwórczych. Stąd ekspansja pieniężna, ale i budżetowa, pobudzająca globalny popyt, w teorii keynesowskiej skutecznie przyśpiesza osiągnięcie pełnego zatrudnienia. Zwolennicy aktywnej polityki monetarnej uważają, że warto pogodzić się ze wzrostem cen, jeżeli ma to dać efekt w postaci wyższej produkcji i zatrudnienia. Jeżeli w gospodarce są niewykorzystane możliwości produkcyjne, wzrost cen nie musi towarzyszyć pojawieniu się dodatkowego popytu (założenie płaskiej krzywej AS). Jednak zdaniem zwolenników monetaryzmu, ekspansywna polityka państwa prowadzi jedynie do pojawienia się trwałej inflacji, wskutek nasilania się żądań płacowych i oczekiwań wzrostu cen, a włączenie w ten proces ekspansji

fiskalnej daje w długim okresie rosnący dług publiczny i eskalację oczekiwań inflacyjnych. To zjawisko obrazowane jest na rysunek jako — dzięki wykreowaniu przez państwo dodatkowego popytu — przesunięcie krzywej AD' do położenia AD”, wskutek czego poziom produkcji się podniesie, lecz wzrosną również ceny z P_n do P'. Jednak towarzyszy temu

wzrost żądań płacowych, uzasadniony przez pracowników wzrostem kosztów utrzymania. Wzrost kosztów płac pociąga za sobą wzrost kosztów całkowitych i spadek opłacalności produkcji, wskutek czego gospodarka znajdzie się w punkcie równowagi 2, przy cenach P” oraz produkcie Y_n, czyli wyjściowym. Zwolennicy monetaryzmu właśnie tak tłumaczą bezsensowność aktywnej polityki pieniężnej, mającej na celu stymulowanie wzrostu

gospodarczego i zmniejszenie bezrobocia. W praktyce polityka monetarna jest w pewnym stopniu skuteczna, gdyż obniżki stóp procentowych stymulują popyt inwestycyjny (powodują przeszacowanie rentowności projektów inwestycyjnych), który uruchamia w gospodarce efekty kumulacyjne . Ponadto przejściowo może wystąpić efekt poprawy relacji między kosztami produkcji a utargami ze sprzedaży, ponieważ koszty (płace) wzrosną później niż ceny produktów.

Zagadnienie cykliczności rozwoju gospodarki związane jest z niestabilnością systemu. W gospodarce kapitalistycznej zachodzą nieustanne zmiany w poziomach wydatków, oszczędności, inwestycji, rozwoju technologii, zmiany sytuacji demograficznej i politycznej oraz występuje działanie czynników losowych, jak klęski żywiołowe czy konflikty społeczne.

W dodatku część zjawisk ma tendencję do samopowiększania się z chwilą wystąpienia impulsu w postaci rozbieżności, niepożądanej z punktu widzenia konsumenta czy przedsiębiorcy. Przykładowo, kumulacja efektów popytowych następuje w fazie ekspansji (każdy wydatek jakiegokolwiek podmiotu jest dla kogoś innego zarobkiem, pozwalającym na zwiększenie wydatków następnemu podmiotowi). W fazie recesji jest odwrotnie — jeśli

jeden podmiot ogranicza wydatki, drugi nie może zarobić tyle, co poprzednio i następnemu podmiotowi w łańcuchu wymiany również nie udaje się sprzedać tego, co wytworzył. Spadają zamówienia i produkcja się kurczy, a zatrudnienie maleje. Każde odchylenie od ścieżki „równowagi ruchomej” powoduje ruchy kumulacyjne.

2. Wahania koniunktury

Rodzaje wahań koniunktury

Klasyfikacja wahań koniunktury obejmuje :

1) zmiany długookresowe, czyli trendy; wyrażają one zwyżkową lub zniżkową trwałą tendencję rozwojową w gospodarce w ciągu stosunkowo

długich okresów (kilkudziesięciu lat);

2) wahania sezonowe, czyli zmiany nasilenia działalności gospodarczej dokonujące się w okresie roku kalendarzowego; mogą wynikać ze zjawisk związanych z porami roku lub innych, na przykład świąt, wakacji czy terminów płatności;

3) wahania cykliczne, które są falowymi zmianami działalności gospodarczej; ich cechą charakterystyczną są powtarzające się fazy wzrostu i spadku: rozmiarów produkcji, popytu, kredytu, cen, stóp zysku i innych wskaźników gospodarczych w okresach dłuższych niż rok, najczęściej kilkuletnich;

4) wahania przypadkowe — nieregularne, niecykliczne zmiany w działalności gospodarczej, wynikające z nieustannego występowania różnego rodzaju zjawisk przypadkowych, jak wojny, rewolucje, klęski żywiołowe, strajki;

5) cykle polityczne, związane z działalnością ekip rządzących: po objęciu władzy wdrażają one programy oszczędnościowe, niesprzyjające ożywieniu koniunktury, a następnie — w miarę zbliżania się terminu kolejnych wyborów — ekipa stojąca u władzy doprowadza środkami polityki ekonomicznej do ożywienia gospodarczego, by ponownie zapewnić sobie poparcie elektoratu;

6) cykle konsumpcyjne, czyli falowe zmiany poziomu popytu konsumpcyjnego wywołane następującym co kilka lat zaopatrywaniem się gospodarstw domowych w dobra trwałego użytku; cykle takie zauważono m.in. w Niemczech;

7) cykle specjalne, np. cykle demograficzne (wyże i niże urodzeń), cykle świńskie (wahania produkcji żywca wieprzowego związane z nieurodzajem pasz).

Przyczyny wahań cyklicznych

Z wymienionych typów wahań za najbardziej interesujące ekonomiści uznali cykle koniunkturalne, jako prawidłowość funkcjonowania gospodarki kapitalistycznej. Wahania poziomu aktywności gospodarczej w postaci cykli koniunkturalnych zależą od licznych przyczyn, w tym:

• nadmiernej skłonności do oszczędzania i tendencji do tezauryzacji,

• niedokonsumpcji (zaniżonego poziomu popytu konsumpcyjnego),

• fal wynalazków i ich eksploatacji,

• nadmiernego przyrostu mocy wytwórczych w okresie ożywienia (przeinwestowania),

• zasady przyśpieszenia (mnożnika, inaczej akceleratora),

• czynników psychologicznych, a zwłaszcza od oczekiwań przedsiębiorców i konsumentów.

Cykle Juglara

Badania nad cyklicznością rozwoju gospodarki zapoczątkował J.C. Juglar

(1819—1905), zwany ojcem teorii wahań koniunkturalnych. Jego zdaniem, przyczyną falowania gospodarki było ograniczenie ekspansji kredytowej banków w okresie rozkwitu, co miało negatywny wpływ na utrzymanie tendencji wzrostu popytu. W połowie XIX w. zjawisko cykliczności było dostrzegane i brane pod uwagę w prowadzeniu działalności gospodarczej, a nazywano je „cyklami handlowymi” od zmian w poziomie zapasów hurtowych. Juglar był pierwszym ekonomistą, który dał naukowe wytłumaczenie cyklu i jego faz. Zaobserwował, że cykle trwają od 7 do 11 lat, najczęściej nieco ponad 8 lat.

Cykle Kitchina

Równolegle z cyklami opisanymi przez Juglara miały miejsce mniej dramatyczne wahania poziomu aktywności gospodarczej, trwające przeciętnie 3,3 roku lub 40 miesięcy. Opisał je J. Kitchin na podstawie badań gospodarki Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii w latach 1890—1922 i stąd nazywa się je cyklami Kitchina. „Oplatają” one cykl Juglara, a wpadnięcie gospodarki w dno tego cyklu jest tłumaczone, obok wpływu czynników realnych, także psychologicznymi — paniką przedsiębiorców i inwestorów.

Cykle Kondratiewa

Cykle Juglara oscylują, zdaniem Kondratiewa, wokół cykli długich, trwających 50—60 lat. Zdaniem tego autora, trend może być jedynie odcinkiem bardzo długiego cyklu. Kondratiew wyodrębnił kilka cykli długich w gospodarce XIX i XX w., na podstawie danych dotyczących Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. J.A. Schumpeter zauważył, że długie cykle opisane przez Kondratiewa wiążą się z długofalowym wdrażaniem znaczących wynalazków, powodujących w gospodarce zmiany strukturalne, jak np. budowa kolei w Stanach Zjednoczonych (lata 1842—1897). Biorąc pod uwagę wszystkie trzy typy cykli, trzy cykle Kitchina składają się na jeden cykl Juglara, a około ośmiu cykli Juglara to w sumie jeden cykl Kondratiewa. Istnieje hipoteza, że występują jeszcze dłuższe okresy wahań koniunktury

— cykle superdługie.

Periodyczność zjawisk rozwoju gospodarczego jest immanentną cechą gospodarki kapitalistycznej, charakteryzującej się wysoką dynamiką, wywołaną dążeniem przedsiębiorców do zwiększania zysków. W systemie gospodarczym, w którym metody produkcji i podaż pieniądza byłyby stałe, nie występowałoby zjawisko cykli koniunkturalnych, a jedynie przypadkowe i sezonowe wahania poziomu produkcji. W przedkapitalistycznych, przed- industrialnych epokach gospodarka była bardziej statyczna, powielano bowiem z pokolenia na pokolenie metody produkcji i wzorce konsumpcji, a zachowania ekonomiczne ludzi były oparte na tradycji i obyczaju. W kapitalizmie dążenie przedsiębiorców do zysku spowodowało poszukiwania coraz lepszych metod wytwarzania i atrakcyjniejszych produktów, które uzyskałyby na rynku lepszą cenę i więcej nabywców. Konkurencja rynkowa jest przyczyną całego ciągu wzajemnie powiązanych reakcji, odchylających gospodarkę od stanu równowagi i powodujących jej mniej lub bardziej regularne falowanie. Jest również przyczyną występowania trendu wzrostowego w gospodarce, gdyż powoduje rozszerzenie aparatu wytwórczego, zmiany w technologiach, produktach oraz obyczajach konsumpcyjnych.

3. Klasyczny cykl koniunkturalny

Cykl opisany przez Juglara, trwający 7—11 lat, co odpowiada warunkom kapitalizmu wolnokonkurencyjnego, nazwano później klasycznym cyklem koniunkturalnym. Juglar skupiał się na przyczynach pieniężno—kredytowych zjawiska periodyczności; późniejsi badacze rozszerzyli analizę, głównie w kierunku badania wpływu inwestycji i innowacji na poziom aktywności gospodarczej.

Zasadniczymi cechami cyklu klasycznego są: czas trwania, punkty zwrotne, fazy i ich wzajemne proporcje, amplituda wahań i intensywność

wahań. Klasyczny cykl jest pewnego rodzaju stylizacją rzeczywistości, wzorcem opartym na cechach gospodarki typu wolnej konkurencji z pierwszej połowy XIX wieku, do którego odnoszą się późniejsze deformacje cyklu.

Badania nad cyklami gospodarczymi w XX wieku wykazały między nimi wiele podobieństw (obecność elementów cyklu) ale i wiele różnic (czas trwania całego cyklu oraz jego poszczególnych faz, skała wahań, „ostrość” lub „łagodność” przebiegu cyklu, wielkość wskaźników ekonomicznych w fazach cyklu). Z obserwacji rzeczywistości wynika, że każdy cykl przebiega nieco inaczej, ma inny czas trwania i charakterystykę faz, a więc trudno przewidzieć, jak potoczy się bieg wypadków w danym cyklu. Trafne przewidywania przyszłych warunków gospodarowania są rzadkością i opierają się na intuicji.

Rys. Klasyczny cykl koniunkturalny i trend wzrostu gospodarczego

W badaniu koniunktury podstawową rolę odgrywa identyfikacja faz i periodyzacja cyklu. Identyfikacja cyklu polega na oznaczeniu punktów zwrotnych danego wskaźnika aktywności gospodarczej. W punktach tych aktywność gospodarcza zmienia kierunek, co umożliwia pomiar długości całego cyklu oraz jego faz. Pełny cykl wyznaczany jest przez punkty zwrotne

— dolne lub górne (rys.). W związku z tym istnieją dwie koncepcje oznaczania faz cyklu — o czterech fazach lub dwóch fazach. Reprezentantami tego pierwszego sposobu rozpoznania faz cyklu są: A.F. Burns, W.C. Mitchell oraz J.A. Schumpeter (wyróżniał rozkwit, recesję, depresję i poprawę) oraz L. Mendelsohn (który wyodrębniał kryzys, depresję, ożywienie i rozkwit) — ten ostatni podział zyskał największą popularność w Polsce.

Deformacja cyklu koniunkturalnego po drugiej wojnie światowej spowodowała, że wyróżnia się obecnie dwie fazy: zniżkową (recesja) oraz zwyżkową (ekspansja).

Recesja

Recesją nazywamy ogólne osłabienie działalności gospodarczej przez dwa kolejne kwartały. Recesja przechodzi nad trendem, czyli nie musi oznaczać spadku produkcji (może wystąpić zerowe tempo wzrostu gospodarczego).

Periodycznym zmianom podlegają: dochód narodowy (czy też poziom PKB, produkcji przedsiębiorstw), stopa zysku i akumulacji, inwestycje, zatrudnienie, ceny i płace oraz kredyt. Zmiany są żywiołowe, zależne od indywidualnych decyzji przedsiębiorców. Nie jest to uważane za wadę, a za integralną cechę rozwoju gospodarczego. Między fazami cyklu zachodzą związki przyczynowo-skutkowe, czyli mechanizmy i procesy w jednej fazie

determinują mechanizmy i procesy w następnej fazie.

Faza kryzysu

Kryzys oznacza załamanie przechodzące przez trend, w odróżnieniu od recesji, która jest załamaniem przechodzącym nad trendem. Objawia się on narastaniem niesprzedanych zapasów, czyli nadmiarem towarów w odniesieniu do efektywnego popytu. Wskutek tej nierównowagi spadają ceny, a wraz z nimi — stopa zysku. Przedsiębiorcy ograniczają wzrost produkcji, dopóki składowane nadmierne zapasy nie zostaną sprzedane lub zniszczone. Poziom produkcji ma się dostosować do bieżącego popytu. Naturalną granicą spadku produkcji jest minimalny poziom konsumpcji, akceptowalny w danych warunkach społeczno-ekonomicznych, co z kolei zależy od poziomu rozwoju gospodarczego i przyzwyczajeń konsumpcyjnych społeczeństwa.

Zmniejszająca się rentowność działalności przedsiębiorstw prowadzi do bankructw, którym jako pierwsze ulegają firmy o najwyższych kosztach produkcji, czyli najsłabsze, nie potrafiące dostosować się do pogarszających się warunków rynkowych i spadku cen. Majątek produkcyjny tych przedsiębiorstw ulega likwidacji lub przejęciu przez silniejszych producentów. Cały proces sprzyja centralizacji kapitału. Zjawiska te wystąpiły w drugiej połowie XIX w. i doprowadziły do monopolizacji wielu
gałęzi gospodarki, zwłaszcza

tych, w których dominował udział kapitału stałego, czyli przemysłu ciężkiego,

wytwarzającego dobra produkcyjne. Spadkowi produkcji towarzyszyła panika giełdowa — bessa, w jej pierwszej fazie wyprzedaży akcji. Następowało także ograniczenie ekspansji kredytowej banków, które obawiały się o zachowanie zdolności kredytowej firm w pogarszającej się sytuacji ekonomicznej.

Depresja

Dno kryzysu (depresja) charakteryzuje się zahamowaniem spadku produkcji i stabilizacją zatrudnienia, płac, cen i stóp zysku na niskim poziomie. Jest to stan równowagi na niskim poziomie produkcji i zatrudnienia.

Rentowne są tylko te przedsiębiorstwa, które potrafią zepchnąć koszty jednostkowe do jak najniższego poziomu. Ponieważ w obniżce kosztów dużą rolę odgrywają korzyści skali, są to głównie duże przedsiębiorstwa, które potrafiły przetrwać kryzys. Ponieważ są rentowne, mają sprzyjające warunki do wdrażania postępu technicznego i wykorzystania nowych urządzeń

i technologii. Wiodące przedsiębiorstwa, wciąż dużo wytwarzające, odczuwają skutki zużycia kapitału stałego, który jest oceniany jako przestarzały, nieefektywny i nie rokujący zysków. Amortyzacja pozwała na zgromadzenie środków na odbudowę aparatu wytwórczego, ale nie jest on restytuowany w poprzednim kształcie. Inwestuje się w nowe maszyny, urządzenia

i technologie, po czym dochodzi do unowocześnienia produkcji.

Z chwilą, gdy poziom inwestycji przekroczy wielkość wystarczającą jedynie na proste

odtworzenie zużytego aparatu wytwórczego, gospodarka zaczyna wychodzić z fazy depresji. Jednocześnie wskutek niskiego ogólnego popytu na dobra społeczeństwo gromadzi oszczędności, które stają się źródłem taniego kredytu, gdyż popyt na kapitał pożyczkowy również jest niski i w systemie pieniężno-kredytowym gromadzą się wolne kapitały. Wskutek tych zjawisk spada stopa procentowa. Sprzyja to pozytywnej ocenie projektów inwestycyjnych, gdyż ich rentowność przekracza relatywnie niski koszt pożyczek.

Procesy dostosowawcze w fazach kryzysu i depresji ujawniają dysproporcje w gospodarce, narosłe w okresie poprzedniego boomu.

Ożywienie

Wyjście z depresji to faza ożywienia, charakteryzująca się wzrostem produkcji osiągającej po pewnym czasie poziom sprzed kryzysu. Zwiększa się popyt na dobra inwestycyjne, co prowadzi do ogólnego ożywienia przez wzrost cen, stóp zysku i poziomu zatrudnienia. Rośnie popyt na dobra i usługi konsumpcyjne, gdyż dochody ludności się zwiększają wskutek pojawienia się nowych możliwości zatrudnienia. Optymistyczna, żywiołowa reakcja producentów na zwiększenie zapotrzebowania na środki produkcji i środki spożycia powoduje przeinwestowanie niektórych branż. Przedsiębiorcy starają się „na wyścigi” wykorzystać szansę zwiększenia sprzedaży — im bardziej rośnie popyt, tym więcej inwestują, co powoduje pojawienie się kolejnej fali popytu. Powstają zalążki przyszłego kryzysu, gdyż pojawiają się dysproporcje wzrostu gospodarczego.

Rozkwit

Rozkwit (inaczej boom, szczyt koniunktury) następuje po przekroczeniu przez wszystkie istotne wielkości gospodarcze — takie jak produkcja, zatrudnienie, płace, ceny, inwestycje, stopy zysku — poziomu wyższego, niż był przed kryzysem. Wahania wielkości produkcji w XIX w., jak też wzrostowa siła trendu, były znaczne, gdyż w kolejnych szczytach koniunktury produkcja przekraczała poziom sprzed poprzedzających je kryzysów o 20—40%. Nie oznacza to, że wszystkie wielkości gospodarcze osiągały taką samą dynamikę. Najszybciej rosły ceny dóbr inwestycyjnych, słabiej płace oraz ceny dóbr konsumpcyjnych. Ponieważ wskutek wzrostu cen dóbr zaopatrzeniowych, płac i stóp procentowych wzrastały koszty produkcji, jej efektywność stopniowo malała, a koszt ekspansji gospodarczej stawał się coraz większy. Ponadto efekt podażowy podjętych wcześniej inwestycji przerastał z czasem rozmiary popytu, co stawało się źródłem narastania niesprzedanych zapasów. Gospodarka wyczerpywała możliwości rozwoju w danym cyklu i gdy osiągnęła maksymalny poziom aktywności, wchodziła w fazę następnego kryzysu nadprodukcji.

Przechodzenie od jednej fazy cyklu do drugiej dokonywało się samoczynnie, wskutek podejmowania indywidualnych decyzji przez inwestorów, producentów i konsumentów. Temu procesowi towarzyszyły bankructwa, marnotrawstwo części towarów i urządzeń, a przede wszystkim konflikty społeczne, spowodowane biedą i bezrobociem w okresach dekoniunktury. W latach trzydziestych XX w., gdy miała miejsce wielka depresja, doszło do radykalizacji nastrojów społecznych w wielu państwach, czego szczególnym przykładem były Niemcy, gdzie panowało niezwykle wysokie bezrobocie. Okazało się, że w warunkach zmonopolizowanej gospodarki samoistne wyjście jej z zastoju jest problematyczne. Gospodarka osiągnęła równowagę na niskim poziomie produkcji i przy wysokiej stopie bezrobocia, kilka lat tkwiąc w tym stanie. Pojawiła się wtedy teoria, wyjaśniająca przyczyny zjawiska i zalecająca stosowanie narzędzi polityki ekonomicznej przez państwo, celem ograniczenia głębokich wahań koniunktury oraz niedopuszczania do tkwienia jej w stagnacji przez kilka lat. Była to teoria interwencjonizmu gospodarczego J.M. Keynesa, która znalazła zastosowanie w polityce państw wysoko rozwiniętych po drugiej wojnie światowej. Współczesne państwa usiłują zapobiec stratom społecznym i ekonomicznym, zmieniając przebieg cyklu, w szczególności ograniczając amplitudę wahań cyklicznych oraz łagodząc dolegliwości społeczne spowodowane kryzysem.

Mimo występowania okresów załamań w postaci kryzysów, gospodarka kapitalistyczna charakteryzuje się długookresowym trendem wzrostowym. Przyczyną występowania tego trendu są inwestycje i innowacje, dzięki którym następuje rozszerzenie aparatu wytwórczego, a ludzie przyzwyczajają się do wyższego poziomu życia i nowych produktów. Nie wszystkie wydatki inwestycyjne w jednakowym stopniu reagują na periodyczne zmiany w poziomie bieżącego popytu. Długookresowe wydatki, związane z badaniami i rozwojem, dające efekty w postaci nowych technologii i wynalazków, są realizowane nawet w okresach słabej koniunktury. Finansują je wielkie korporacje, które mimo recesji dysponują środkami finansowymi na ten cel. Wydatki na badania i rozwój realizuje także państwo, które kieruje się innymi celami niż krótkookresowa efektywność działalności inwestycyjnej. Te wydatki sprawiają, że nawet w okresach depresji poziom inwestycji netto (czyli po uwzględnieniu aktualnego zużycia aparatu produkcyjnego) jest większy od zera, podtrzymując trend wzrostowy w gospodarce.

4. Instrumenty interwencjonizmu państwowego i badania koniunktury

Państwo oddziałuje na gospodarkę, stosując zestaw instrumentów polityki monetarnej, fiskalnej, dochodowej, strukturalnej, względem wymiany z zagranicą oraz przez ogłaszanie wieloletnich strategii rozwoju gospodarczego o charakterze indykatywnym.

Polityka monetarna i fiskalna

Polityka monetarna wykorzystuje związek między działalnością inwestycyjną przedsiębiorstw oraz zakupami dóbr trwałego użytku przez ludność a ceną i dostępnością kredytu. Stosuje się zmiany stóp procentowych (obniżanie w okresie recesji i podnoszenie w okresach napięć inflacyjnych), zmiany w podaży pieniądza (operacje otwartego rynku) oraz politykę obowiązkowej rezerwy. Wychodzi się z założenia, że im tańszy i łatwiej dostępny kredyt, tym większy powinien być popyt w gospodarce. Polityka budżetowa polega na finansowaniu z budżetu inwestycji publicznych, dotyczących infrastruktury gospodarczej i społecznej, jak też na manipulowaniu wysokością stóp podatkowych, ulg i zwolnień z obciążeń podatkowych. Inwestycje państwowe tworzą miejsca pracy i dają zmówienia sektorowi prywatnemu, pobudzając ogólny popyt. Obniżki podatków, ulgi i zwolnienia, dotyczące wydatków na badania i rozwój oraz inwestycje bezpośrednie, wpływają korzystnie na opłacalność tych przedsięwzięć.

Polityka dochodowa

Polityka dochodowa jest powiązana z fiskalną. Polega ona na wpływaniu na poziom płac i kształtowaniu wysokości świadczeń otrzymywanych przez ludność, jak też na wyznaczaniu skal i stóp podatkowych. W sferze budżetowej państwo określa poziom płac bezpośrednio, jako pracodawca. Na sektor prywatny może oddziaływać przez przepisy prawa, obligatoryjne obciążenia płac i podatki. Ponadto państwo może wpływać na dochody realne przez nakładanie podatków wliczonych w ceny dóbr i usług.

Polityka strukturalna

Państwo wpływa na gospodarkę, realizując politykę strukturalną, inicjując i wspierając pożądane z punktu widzenia przyszłego rozwoju procesy zmian oraz usiłuje łagodzić negatywne skutki likwidacji dużych przedsiębiorstw w branżach, które nie rokują rozwoju. Rząd tworzy koncepcje przyszłego rozwoju gospodarczego, ogłaszając je w oficjalnych dokumentach. Państwo nie narzuca sektorowi prywatnemu celów, lecz przez stymulowanie metodami ekonomicznymi oraz perswazją (działania edukacyjne, reklama, informatory) nakłania do wyboru pożądanych kierunków działalności gospodarczej.

Jedną z pierwszych form działalności państwa w zakresie interwencjonizmu była ochrona krajowych producentów przed zewnętrzną konkurencją. Obecnie stosowane są cła, limity wwozowe (kontyngenty) oraz interwencje na rynku walutowym, celem utrzymania pożądanego kursu wymiennego waluty krajowej. Działania te mają zwykle na celu poprawę relacji między eksportem i importem, a więc wpływają na ogólny popyt na krajową produkcję.

Skuteczność i zasadność polityki interwencjonizmu nie jest oceniana jednoznacznie. Ekonomiści wskazują na zakłócenia, jakie w gospodarce rynkowej powoduje interwencja państwa. Sztucznie napędzane boomy kończą się dłuższymi załamaniami i wyższym bezrobociem. Szczególnie podkreślana jest szkodliwość deformacji podaży i popytu pod względem ich rozmiarów i struktury czasowej. Podmioty gospodarcze, czerpiąc nauki z dotychczasowych posunięć polityków, sceptycznie odnoszą się do zapowiadania przez władze trwałego ożywienia wskutek manipulacji podatkami czy stopami procentowymi.

Badania koniunktury

Obecnie w wysoko rozwiniętych krajach przywiązuje się dużą wagę do stanu koniunktury i utrzymywane są placówki badawcze zajmujące się tą problematyką . Prowadzą one badania wśród przedsiębiorców i konsumentów, usiłując przewidywać zmiany koniunktury na podstawie pesymizmu i optymizmu badanych, stanu ich zamożności oraz planowanych przez nich większych zakupów, np. dóbr inwestycyjnych, samochodu czy mieszkania.

Badane są także wskaźniki ogólnoekonomiczne, jak trendy w oszczędzaniu, konsumpcji, inwestowaniu, cenach oraz reakcje podmiotów na decyzje polityczne. Prowadzi się także analizy dotyczące trendów w gospodarce danego regionu oraz trendów globalnych.

Niestabilność rozwoju gospodarczego nie została usunięta przez działania

w zakresie interwencyjnej polityki ekonomicznej. Nawet gospodarki stabilne politycznie, dobrze rozwinięte i nie narażone na klęski żywiołowe charakteryzują się wciąż fluktuacjami ogólnej produkcji. Ich przyczynami są wstrząsy popytowe i podażowe lub ich kombinacja. Po stronie podaży najistotniejszym czynnikiem są zmiany technologiczne i związane z nimi

inwestycje. Po stronie popytu działają głównie czynniki psychologiczne, związane z teraźniejszym i przewidywanym dochodem, czynniki demograficzne i aktualna oferta produktów do nabycia. Ponieważ nie jest możliwe skuteczne odgórne sterowanie tymi zmianami, można się spodziewać, że cykle gospodarcze nadal będą występowały.

10. Wpływ handlu zagranicznego i rynku walutowego na równowagę makroekonomiczną

1. Podstawowe pojęcia

Wymiana międzynarodowa

Przepływy dóbr ekonomicznych między odrębnymi gospodarkami narodowymi nazywa się wymianą międzynarodową. Obejmuje ona współcześnie cztery grupy zjawisk i procesów gospodarczych:

• wymianę towarów i usług,

• przepływy kapitału,

• migracje siły roboczej,

• transfer myśli naukowo-technicznej.

Wymiana a międzynarodowy podział pracy

Podstawą rozwoju wymiany zagranicznej jest międzynarodowy podział pracy (MPP), który jest szczególną, rozwiniętą formą społecznego podziału pracy. Stanowi on historycznie ukształtowane formy więzi gospodarczych między poszczególnymi krajami, określa ich miejsce w produkcji światowej, tzn. decyduje o międzynarodowej specjalizacji produkcji. Międzynarodowy podział pracy ulega ciągłym przemianom; zmienia się bowiem zakres i

charakter międzynarodowej specjalizacji produkcji oraz miejsce poszczególnych krajów w tej specjalizacji, podobnie jak zmianie ulegają wzajemne związki między krajami. Poszczególne kraje stopniowo rezygnują z produkcji pewnych towarów na rzecz większej specjalizacji w produkcji innych towarów, zmieniając w ten sposób swoje miejsce w międzynarodowym

podziale pracy. Pewne związki między poszczególnymi krajami lub grupami krajów rozluźniają się, a na ich miejsce powstają nowe więzi gospodarcze.

Na przełomie XVIII i XIX w. ukształtował się międzynarodowy podział pracy, w którym rozwinęły się dwa rodzaje specjalizacji: przemysłowa i surowcowo-rolnicza. Niewielka liczba krajów europejskich specjalizowała się w produkcji przemysłowej, natomiast pozostałe kraje stanowiły źródło zaopatrzenia w surowce i artykuły rolnicze, a także rynki zbytu dla krajów

przemysłowych. Ten podział pracy wywarł ogromny wpływ na strukturę i charakter gospodarki światowej, a przede wszystkim przyczynił się do zróżnicowania poziomu rozwoju poszczególnych krajów.

Rodzaje specjalizacji międzynarodowej

Specjalizacja międzynarodowa początkowo przybierała formę podziału międzydziałowego (rolnictwo, górnictwo, przemysł), następnie specjalizacji międzygałęziowej (czyli w produkcji określonych wyrobów finalnych, np. samochodów osobowych, telewizorów), obecnie coraz częściej przybiera formę specjalizacji wewnątrzgałęziowej czy wewnątrz asortymentowej (czyli w wytwarzaniu określonych elementów i podzespołów, np. układów scalonych) i specjalizacji technologicznej (czyli specjalizacji w określonych technologiach, np. elektronicznej, biotechnologicznej, petrochemicznej).

Międzynarodowy podział pracy i specjalizacja stwarzają możliwości efektywniejszego wykorzystania istniejących zasobów bogactw naturalnych, zwiększenia efektywności wykorzystania siły roboczej i środków produkcji. Rozwój produkcji na wielką skalę umożliwia obniżanie kosztów produkcji, a także szybsze postępy badań nad nowymi technikami i technologiami. Koncentracja środków w wybranych dziedzinach produkcji pozwala na szybsze wdrożenie postępu technicznego i rozwój badań naukowych.

Handel zagraniczny

Podstawową formę więzi ekonomicznej między różnymi krajami stanowi wymiana towarów. Do określenia wymiany towarów i usług między rozpatrywanym krajem a jego otoczeniem zewnętrznym używa się pojęcia handel zagraniczny. Jeśli dotyczy on wszystkich krajów nazywany jest handlem międzynarodowym. Handel zagraniczny obejmuje eksport, czyli wywóz towarów i usług za granicę, i import, czyli przywóz towarów i usług z zagranicy. Suma eksportu i importu określana jest jako obroty handlu zagranicznego. Różnica między eksportem i importem stanowi saldo handlu zagranicznego; nadwyżka eksportu nad importem oznacza dodatnie saldo handlu zagranicznego, zaś nadwyżka importu nad eksportem — ujemne saldo handlu zagranicznego (deficyt). Import towarów, których nie można wytworzyć w danym kraju, a które są konieczne do prowadzenia procesu reprodukcji społecznej, określany jest jako import niezbędny, natomiast import towarów zastępujących możliwą produkcję krajową — jako import substytucyjny lub konkurencyjny. Import może bezpośrednio zaspokajać bieżące potrzeby produkcyjne (import zaopatrzeniowy), potrzeby rozwojowe gospodarki (import inwestycyjny) oraz potrzeby konsumpcyjne ludności

(import konsumpcyjny). Część eksportu, która służy pozyskiwaniu środków na finansowanie importu niezbędnego, jest określana jako eksport niezbędny.

Struktura rodzajowa i geograficzna

Przedmiotem analizy jest struktura rodzajowa i geograficzna handlu zagranicznego. Struktura rodzajowa eksportu i importu oznacza udział w eksporcie i imporcie odpowiednio sklasyfikowanych grup towarowych.

Zależy ona od struktury gospodarczej danego kraju i jego miejsca w międzynarodowym podziale pracy. Struktura geograficzna obrotów handlu zagranicznego oznacza zaś udział w eksporcie i imporcie wymiany towarowej z poszczególnymi krajami lub grupami krajów.

Przepływy kapitału

Oprócz obrotów towarowych i usługowych coraz większego znaczenia nabierają międzynarodowe przepływy kapitału. Przepływy te mogą mieć formę kapitału pożyczkowego (kredyty) lub formę inwestycji zagranicznych.

Inwestycje zagraniczne mogą występować w formie inwestycji bezpośrednich lub inwestycji portfelowych.

Inwestycje bezpośrednie polegają na tworzeniu od podstaw przedsiębiorstwa za granicą lub nabyciu udziałów w już działającym przedsiębiorstwie, natomiast inwestycje portfelowe polegają na zakupie różnych zagranicznych papierów wartościowych (np. bonów karbowych, obligacji przedsiębiorstw, akcji), w celu osiągnięcia odpowiedniej stopy zysku z tych lokat .

2. Bilans płatniczy

Stosunki ekonomiczne wiążące dany kraj z zagranicą znajdują swoje finansowe odbicie w bilansie płatniczym. Jest to usystematyzowane zestawienie dokonanych na rzecz zagranicy i otrzymanych płatności ze wszystkich tytułów w określonym czasie. Płatności otrzymane z zagranicy, zwiększające podaż dewiz, zapisuje się po stronie aktywów, natomiast płatności dokonane na rzecz zagranicy — po stronie pasywów. Jeśli płatności na rzecz zagranicy przewyższają płatności otrzymane z zagranicy, wówczas występuje saldo ujemne (i odwrotnie). W bilansie płatniczym wyróżnia się dwie podstawowe części:

bilans obrotów bieżących oraz bilans obrotów kapitałowych i finansowych.

Bilans obrotów bieżących

W bilansie obrotów bieżących zostają uwzględnione następujące pozycje:

a) płatności (wpływy i wydatki) z tytułu obrotów handlowych — ta część bilansu określana jest jako bilans handlowy, przy czym w bilansie płatniczym uwzględnia się moment dokonania płatności z tytułu eksportu lub importu, natomiast oprócz tego sporządzany jest przez Główny Urząd Statystyczny bilans handlu zagranicznego, w którym bierze się pod uwagę moment przekroczenia granicy, stąd między tymi dwoma bilansami występują

różnice liczbowe,

b) płatności z tytułu usług: transportowych, pocztowych, telekomunikacyjnych, turystycznych, z tytułu ubezpieczeń i reasekuracji, usług finansowych, budowlanych, informatycznych, utrzymania przedstawicielstw zagranicznych, składek w organizacjach międzynarodowych,

c) przepływ dochodów z tytułu własności, obejmujący odsetki, zyski, dywidendy otrzymywane i płacone od posiadanych obligacji, akcji, a także odsetki od otrzymanych i udzielonych kredytów i lokat międzybankowych oraz dochody z tytułu rezerw oficjalnych państwa i wydatki na obsługę długu zagranicznego,

d) transfery rządowe i prywatne, przy czym w transferach prywatnych główną rolę odgrywają przelewy z zagranicy na rachunki walutowe ludności, w mniejszym stopniu darowizny, spadki, renty, emerytury, natomiast transfery rządowe to głównie dary i pomoc bezzwrotna od rządów zagranicznych,

e) niesklasyfikowane obroty bieżące, czyli saldo skupu i sprzedaży walut, wynikające z nie rejestrowanego handlu przygranicznego oraz saldo wpłat i wypłat z rachunków walutowych ludności.

W pozycji „rachunek kapitałowy” mieszczą się wpływy i wydatki z tytułu sprzedaży i zakupu: praw własności, patentów i licencji, praw autorskich, znaków towarowych.

Bilans obrotów finansowych

Bilans obrotów finansowych odzwierciedla ruch w zakresie kapitałów długo-, średnio- i krótkoterminowych oraz zmiany w stanie rezerw walutowych państwa. Ruch kapitałów długo- i średnioterminowych obejmuje napływ i odpływ kapitałów z tytułu inwestycji bezpośrednich i portfelowych oraz różnicę między sumą długo- i średnioterminowych kredytów otrzymanych i udzielonych na okres dłuższy niż jeden rok.

Krótkoterminowe transakcje kapitałowe odzwierciedlają najczęściej spekulacyjne ruchy kapitału w skali międzynarodowej oraz koniunkturalne zapotrzebowanie na środki płatnicze. Spekulacyjne ruchy kapitału polegają na zakupie aktywów finansowych w celu ich dalszej odsprzedaży. Zniesienie większości ograniczeń na międzynarodowych rynkach finansowych spowodowało łatwość przenoszenia kapitału z kraju do kraju, w poszukiwaniu najlepszej lokaty. W warunkach międzynarodowej mobilności kapitału jego odpływ następuje wówczas, gdy stopa zwrotu z lokat w walutach obcych jest wyższa od stopy zwrotu z lokat w walucie krajowej, tzn. krajowej stopy procentowej. Stopa zwrotu z lokaty w walucie obcej jest przy tym równa sumie stopy procentowej za granicą i stopy deprecjacji waluty krajowej. Natomiast napływ kapitału nastąpi, gdy stopa zwrotu z lokat krajowych będzie wyższa od stopy zwrotu z lokat za granicą . Spekulacyjne napływy (odpływy) kapitału mogą w istotnym stopniu zakłócać politykę pieniężną banku centralnego i prowadzić do destabilizacji waluty krajowej.

Saldo błędów i opuszczeń

Pozycją korygującą w bilansie płatniczym jest saldo błędów i opuszczeń. Saldo to wynosiłoby zero, gdyby wszystkie wielkości występujące we wcześniejszych pozycjach zostały prawidłowo zmierzone. Wielkości te uzyskiwane są z różnych źródeł, stąd różnica między aktywami i pasywami, wobec tego bilans wyrównuje się „sztucznie”, wprowadzając pozycję saldo błędów i opuszczeń.

Bilans płatniczy przedstawia syntetycznie napływ (odpływ) netto środków pieniężnych do danego kraju. Bilans wykazuje nadwyżkę, gdy występuje napływ netto środków pieniężnych do danego kraju, w przeciwnym przypadku mamy do czynienia z deficytem. Nadwyżce w bilansie obrotów bieżących towarzyszy deficyt bilansu obrotów kapitałowych i(lub) wzrost poziomu rezerw dewizowych. Ujemne saldo w bilansie obrotów bieżących musi znaleźć swoje odzwierciedlenie w bilansie obrotów kapitałowych i(lub) zmianach poziomu rezerw. Zachowanie równowagi w długim okresie wymaga zrównoważonego salda obrotów bieżących, gdyż w przeciwnym przypadku jego deficyt musi być finansowany albo przez zaciąganie kredytów zagranicznych, albo przez zmniejszanie poziomu rezerw, co możliwe jest tylko do określonego czasu.

Kraj, w którym utrzymuje się deficyt obrotów bieżących, musi podjąć odpowiednie przedsięwzięcia w celu zrównoważenia bilansu. Wybór metod równoważenia bilansu związany jest z konkretnymi warunkami, występującymi w danym kraju, tj. rozmiarem i charakterem nierównowagi, źródłami deficytu i możliwościami jego sfinansowania z własnych rezerw. Ze względu na to, że na ogół największą część obrotów stanowią pozycje bilansu handlowego, konieczne jest stymulowanie eksportu, a ograniczanie importu. Wymaga to oddziaływania w kierunku relatywnego obniżania cen produktów krajowych w celu wspierania eksportu oraz oddziaływania na globalny popyt instrumentami polityki pieniężno-fiskalnej (zmniejszanie podaży pieniądza, wzrost stóp procentowych, ograniczanie wydatków z budżetu, zwiększanie podatków). Zastosowanie takich instrumentów może jednak przyhamować tempo wzrostu gospodarczego i zwiększyć bezrobocie.

3. Rynek walutowy i kursy walut

Rozliczenia zagraniczne wymagają wymiany walut, gdyż podmioty dokonujące transakcji zagranicznych używają różnych pieniędzy funkcjonujących w ich krajach. Przedmiotem wymiany mogą być waluty wymienialne. Zalicza się do nich waluty tych krajów, które nie stosują żadnych ograniczeń w stosunku do transakcji bieżących dokonywanych ich walutą przez zagraniczne przedsiębiorstwa i osoby fizyczne, czyli przez tzw. cudzoziemców dewizowych. Jest to zewnętrzna wymienialność walut, z której korzystają cudzoziemcy. Jeśli nie stosuje się tych ograniczeń dla przedsiębiorstw i osób fizycznych w kraju, to mamy do czynienia z wymienialnością wewnętrzną. Za waluty wymienialne można kupić towary i usługi, regulować nimi wszelkie zobowiązania zagraniczne, nabywać za nie inne waluty i transferować je do innych krajów. Są one chętnie przyjmowanym środkiem płatniczym, gromadzonym również jako rezerwy bankowe.

Waluty niewymienialne charakteryzują się tym, że obroty nimi oraz transfer ich za granicę są całkowicie łub częściowo ograniczone i mogą być zarówno przez cudzoziemców, jak i krajowców, dokonywane tylko po uzyskaniu odpowiedniego zezwolenia władz pieniężnych danego kraju. Z tego względu żaden kraj nie jest zainteresowany gromadzeniem walut niewymienialnych ponad sumy możliwe do wydatkowania w kraju kontrahenta na zakup towarów i usług lub uregulowanie innych zobowiązań.

Wymiany walut dokonuje się na rynku walutowym. Przez pojęcie rynku walutowego, zwanego również rynkiem dewizowym, rozumie się całokształt transakcji wymiennych walut, a więc transakcji kupna—sprzedaży jednej waluty za drugą. Transakcje te dokonywane są za pośrednictwem banków handlowych, a w niektórych krajach również za pośrednictwem giełd pieniężnych. Stanowią one instytucjonalne formy rynku walutowego.

Zależnie od systemu walutowego i stopnia ingerencji władz państwowych rynek walutowy może mieć różny charakter. Może być w pełni reglamentowany przez rząd, który dopuszcza na nim transakcje tylko po określonym kursie urzędowym. Może także podlegać interwencji rządu wykonywanej przez bank centralny, w celu utrzymania kursu rynkowego w określonych granicach lub na określonym poziomie. Może być wreszcie rynkiem wysoko konkurencyjnym, na którym kursy walut kształtują się swobodnie pod wpływem popytu i podaży.

Waluty obce są kupowane i sprzedawane w każdym kraju po określonej cenie. Cena wyrażona w walucie krajowej, którą płaci się za jednostkę waluty obcej, nazywana jest kursem waluty. Innymi słowy, kursy walut są to wzajemne relacje wymienne walut poszczególnych krajów. Rozliczeń zagranicznych, poza kompensowaniem należności i zobowiązań, dokonuje się najczęściej w dewizach „ dlatego też, jeśli wzajemne relacje wymienne dotyczą dewiz, nazywane są kursami dewiz. Kursy walut i dewiz ogłaszane są zazwyczaj przez bank centralny. W notowaniach kursowych podaje się odrębnie dla walut i dewiz niższy kurs kupna, po jakim bank skupuje waluty i dewizy, oraz wyższy kurs sprzedaży, po jakim je sprzedaje. Różnica między tymi kursami stanowi zarobek banku na transakcjach walutowych.

Podstawą do określenia kursów walut są w zasadzie parytety monetarne, czyli relacje siły nabywczej walut. Kurs wynikający z porównania parytetu dwóch walut nazywany jest kursem parytetowym. Stosuje się również kursy centralne, które są ustalane w stosunku do wybranej miary odniesienia, np. waluty wybranego kraju czy koszyka walut. W krajach o wymienialnej walucie kursy, po jakich kupuje się i sprzedaje waluty obce, czyli kursy rynkowe, odchylają się często w górę lub w dół od kursu parytetowego lub centralnego, w zależności od kształtowania się podaży i popytu na określoną walutę na rynku walutowym.

Z punktu widzenia możliwości wahań wyróżnia się trzy rodzaje kursów:

sztywne kursy urzędowe, kursy stałe i kursy zmienne (płynne).

Sztywne kursy urzędowe ustalane są przez rząd i nie ulegają wahaniom.

Utrzymywanie tych kursów związane jest z wprowadzeniem odpowiednich ograniczeń dewizowych. Przy istnieniu sztywnych kursów urzędowych, nie zapewniających równowagi na rynku walutowym, i przy występowaniu ograniczeń dewizowych dość często powstaje nielegalny czarny rynek walutowy, na którym kursy kształtują się w zależności od relacji popytu i podaży, nieraz znacznie odchylając się od kursów urzędowych.

Kursy stałe ustalane są przez władze monetarne i mogą się wahać pod wpływem podaży i popytu na rynku walutowym, ale tylko w określonych granicach, w górę lub w dół od kursu parytetowego lub centralnego. Stosowanie stałych kursów wymaga likwidowania krótkotrwałych naruszeń równowagi bilansu płatniczego przez zmiany rezerw walutowych.

Dewaluacja

W sytuacji długotrwałego deficytu bilansu płatniczego utrzymywanie nie zmienionego kursu walutowego jest niemożliwe, gdyż może doprowadzić do wyczerpania się rezerw walutowych. Aby temu zapobiec należy przeprowadzić dewaluację. Dewaluacja jest to obniżenie ceny (kursu) własnej jednostki pieniężnej w stosunku do walut zagranicznych. Powoduje ona potanienie eksportu danego kraju dla odbiorców zagranicznych, gdy ceny krajowe pozostaną nie zmienione. W wyniku tego następuje wzrost eksportu i spadek importu, gdyż na skutek zmian relacji cen wzrasta popyt zagraniczny na towary danego kraju i jednocześnie zmniejsza się popyt na towary zagraniczne. Zwiększenie eksportu i ograniczenie importu powoduje zmniejszenie lub likwidację deficytu bilansu płatniczego.

Dewaluacja, poprawiając opłacalność eksportu, powoduje równoczesne podrożenie towarów importowanych, gdyż ich ceny zagraniczne przeliczane są na walutę krajową po wyższym kursie. Wpływa to na wzrost cen towarów produkowanych w kraju, opartych na surowcach, materiałach, paliwach i komponentach pochodzących z importu, co powoduje wzrost kosztów utrzymania i powiększa stopę inflacji.

Pogorszenie opłacalności importu, zmniejszając jego wielkość, może również ograniczać wzrost produkcji krajowej. Aby temu zapobiec, państwo może po dewaluacji obniżyć cła na niektóre ważniejsze towary z importu służące do produkcji krajowej.

W krajach zadłużonych dewaluacja powoduje zwiększenie obciążenia budżetu, gdyż państwo musi przeznaczyć więcej pieniędzy na zakup dewiz niezbędnych do obsługi zadłużenia zagranicznego.

Dewaluacja zwiększa również transfery prywatne, czyniąc bardziej opłacalnym lokowanie zarobionych za granicą dewiz w różne przedsięwzięcia w kraju.

Rewaluacja

W przypadku długotrwałej nadwyżki w bilansie płatniczym można dokonać rewaluacji. Rewaluacja jest to zwiększenie ceny (kursu) własnej waluty w stosunku do walut zagranicznych. Wpływa ona na zmniejszenie eksportu, gdyż towary krajowe stają się droższe dla odbiorców zagranicznych, a jednocześnie na zwiększenie importu, z tego względu, że towary zagraniczne tanieją dla odbiorców w danym kraju. W rezultacie następuje wzrost

wydatków i zmniejszenie wpływów dewizowych, co może ograniczyć lub zlikwidować nadwyżkę płatniczą.

Rewaluacja dokonywana jest stosunkowo rzadko. Konieczność jej przeprowadzenia wynika z faktu, że przy nadwyżce w bilansie płatniczym, nadmiar dewiz pochodzących z eksportu jest skupowany przez bank centralny za walutę krajową, co powoduje nadwyżkę podaży pieniądza krajowego nad popytem, prowadzącą do wzrostu cen krajowych, a więc do zwiększenia stopy inflacji.

Kursy zmienne, czyli płynne, kształtują się na rynku walutowym pod wpływem relacji podaży i popytu. Granice ich wahań nie są przez nikogo z góry określone. Władze pieniężne mogą jednak okresowo interweniować na rynku, zapobiegając gwałtownym lub nadmiernym ich wahaniom. Mamy wówczas tzw. kierowany kurs płynny.

Jeżeli kursy płynne nie są regulowane, to chociaż czasem ulegają nawet znacznym wahaniom, umożliwiają jednak utrzymanie równowagi bilansu płatniczego bez konieczności interwencji władz monetarnych.

4. Instrumenty polityki handlowej

Wolny handel - całkowicie nie skrępowana wymiana międzynarodowa.

Protekcjonizm - oznacz oddziaływanie na międzynarodową wymianę dóbr. Celem jest podniesienie konkurencyjności towarów krajowych na rynkach obcych.

Główne formy - ograniczenia ilościowe lub cła i popieranie eksportu.

Kontyngenty

Umowy handlowe

Subwencje eksportowe

Dumping

Kurs walutowy

Dewaluacja

Rewaluacja

11. Globalizacja, regionalna integracja gospodarcza

1. Pojęcie i główne cechy współczesnego procesu globalizacji

Współczesna globalizacja to, najogólniej rzecz ujmując, proces pogłębiania się światowych powiązań we wszystkich aspektach współczesnego życia politycznego, ekonomicznego, społecznego i kulturowego.

Aby określić istotę globalizacji w kontekście ekonomicznym, czyli gospodarki światowej należy najpierw przyjrzeć się jej historii i zinterpretować jej obecną postać.

Gospodarka światowa jest to historycznie ukształtowany i zmieniający się w czasie system powiązań produkcyjnych, technologicznych, handlowych, finansowych i instytucjonalnych między gospodarkami narodowymi różnych krajów, o różnych poziomach rozwoju społeczno-gospodarczego, włączający je w ogólnoświatowy proces produkcji i wymiany. Powiązania produkcyjne tworzą określony typ międzynarodowego podziału pracy, który z kolei kształtuje system trwałych stosunków wymiennych i finansowych między krajami, tworząc rynek światowy. Gospodarka światowa jest dynamiczna, gdyż nieustannie zmieniają się powiązania między jej podmiotami, jak również zmianie ulegają same podmioty. Jest to wynikiem przekształceń warunków, w których dokonuje się międzynarodowy podział pracy, zmian czynników określających ten podział oraz zwiększania się międzynarodowej komplementarności struktur gospodarczych, uzależniających od siebie podmioty gospodarki światowej.

Współczesna gospodarka światowa charakteryzuje się znacznym zróżnicowaniem form powiązań międzynarodowych. Obok wymiany handlowej dynamicznie rozwija się współpraca produkcyjna i inwestycyjna oraz szybko zwiększa się przepływ czynników produkcji. Zróżnicowaniu ulegają podmioty gospodarki światowej, w szczególności wzrasta udział przedsiębiorstw, organizacji i instytucji międzynarodowych i transnarodowych. Zmienia się również charakter międzynarodowego podziału pracy, bowiem specjalizacja o charakterze międzygałęziowym zastępowana jest specjalizacją wewnątrz-gałęziową, a wymiana wyrobów gotowych relatywnie się zmniejsza na rzecz wzrostu wymiany podzespołów i części wyrobów gotowych. Z tego powodu wzrasta rola wzajemnych powiązań gospodarczych między krajami rozwiniętymi, natomiast maleje znaczenie powiązań między krajami rozwiniętymi a rozwijającymi się.

Globalizacja gospodarki światowej jest zjawiskiem, które pojawiło się już pod koniec XIX wieku i dotyczyło brytyjskiego imperium kolonialnego, czyli Brytyjskiej Wspólnoty Narodów.

Współczesna globalizacja różni się od jej początkowej formy przede wszystkim jej zakresem i dynamiką, które w ostatnich dwóch dekadach XX wieku nabrały nowych, jakościowych cech. Przyczyniło się do tego wiele wzajemnie wspierających się czynników, takich jak:

1) postępująca liberalizacja handlu światowego, charakteryzująca się znoszeniem barier, mającym na celu swobodny przepływ towarów i usług,

2) liberalizacja przepływów kapitałowych oraz deregulacja rynków finansowych,

3) otwarcie gospodarki w wielu krajach na integrację z gospodarką światową, a także rozmaite reformy rynkowe, takie jak: prywatyzacja, deregulacja i liberalizacja,

4) znaczny wzrost liczby przepływów zagranicznych inwestycji bezpośrednich.

Zaczęto także w pełni wykorzystywać osiągnięcia rewolucji informatycznej oraz postęp technologiczny w telekomunikacji, co spowodowało znaczny spadek kosztów transportu i przyczyniło się do zwiększenia swobody przepływu towarów i kapitału, które zachęciły firmy do przyjęcia globalnych strategii działania.

Globalizacja ma również swoje źródło w założeniach tzw. konsensusu waszyngtońskiego . Są to, z dzisiejszej perspektywy, podstawowe założenia polityki ekonomicznej każdego z państw, wcześniej natomiast stanowiły zbiór wytycznych dotyczących przejścia od stabilizacji do wzrostu w zaburzonych gospodarkach rynkowych.

Globalizacja ekonomiczna - postępujące proces integrowania się krajowych i regionalnych rynków w jeden globalny rynek towarów, usług i kapitału.

Globalizacja na:

- rynkach finansowych

- rynkach towarowych

- rynkach usług

- rynkach pracy

Zagraniczne inwestycje bezpośrednie

Umiędzynarodowienie produkcji

Integracja rynków i firm

Nowe technologie

Konkurencja międzynarodowa

2. Podmioty uczestniczące w procesie globalizacji

Korporacje transnarodowe

Korporacje transnarodowe i rządy

Triady:

1. USA i Kanada

2. Unia europejska

3. Japonia i tygrysy azjatyckie

Międzynarodowe organizacje gospodarcze - Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank Światowy, banki regionalne

Światowa Organizacja Handlu (WTO)

Konferencja Narodów Zjednoczonych UNCTAD do Spraw Handlu i Rozwoju

Instytucje gospodarcze ONZ

4. Międzynarodowe przepływy czynników produkcji i usług

Przepływy kapitału:

-Bezpośrednie lokaty kapitału

-Pośrednie lokaty kapitałowe

-Międzynarodowe przepływy kapitału pożyczkowego

-Krótkookresowe przepływy kapitału

Międzynarodowe przepływy wiedzy technicznej:

- licencje

- consulting międzynarodowy

- handel produktami zaawansowanymi technologicznie

- dostawy kompletnych obiektów przemysłowych

- kooperacja badawczo-rozwojowa

Międzynarodowe przepływy siły roboczej:

- kierunki migracji

- skutki migracji

Międzynarodowa wymiana usług:

- specyfika obrotu usługami

- usługi transportowe

- turystyka międzynarodowa

5. Regionalna integracja gospodarcza

Strefa wolnego handlu

Unia celna

Wspólny rynek

Unia ekonomiczna - koordynacja przez państwa członkowskie polityki gospodarczej, ogólnej i w poszczególnych zakresach.

Unia gospodarcza i walutowa

6. Rodzaje polityki integracyjnej Unii Europejskiej

Wspólna polityka rolna

Wspólna polityka handlowa

Wspólna polityka przemysłowa

Wspólna polityka transportowa

Wspólna polityka Badań i Rozwoju

Wspólna polityka ochrony środowiska

Wspólna polityka regionalna

12. Makroekonomia - stan obecny i perspektywy rozwoju

1. Teoria ekonomii a polityka makroekonomiczna

Makroekonomiczna polityka gospodarcza polega na sterowaniu przez rząd podatkami i wydatkami budżetowymi, wpływaniu na podaż pieniądza w celu wspierania stabilnego poziomu cen oraz rozwoju gospodarczego o pożądanej strukturze, zapewniającej wzrost dobrobytu ludności kraju.

Decydującymi elementami polityki gospodarczej, oprócz wymienionych powyżej, są: polityka strukturalna (w tym polityka przemysłowa i polityka postępu naukowo-technicznego) oraz polityka współpracy z zagranicą .

Mezoekonomia w ujęciu większości autorów zajmuje się przede wszystkim podmiotami i zjawiskami ekonomicznymi na poziomie średniej agregacji. Rezygnuje z wysokiego stopnia abstrakcji właściwego makroekonomii, ale opuszcza również teren analizy pojedynczych gospodarstw i rynków. Dąży natomiast do wyjścia poza zwykłe sumowanie homogenicznych jednostek i tworzy zagregowane grupy branżowe w celu lepszego prognozowania kierunków ich rozwoju. Najczęściej mezoekonomię traktuje się jako komplementarny instrument uzupełniający analizę makroekonomiczną.

Badanie mikrostruktur gospodarczych ma z kolei na celu znalezienie sposobów zwiększenia efektywności gospodarowania w określonych zakresach. Na przykład analiza mikrostruktury organizacyjnej przedsiębiorstwa może zwiększyć wykorzystanie posiadanych zasobów materialnych oraz intensywność wykorzystania zasobów pracy. Analiza kosztów własnych

produkcji w przedsiębiorstwie umożliwia identyfikację newralgicznych punktów (miejsc) powstawania nadmiernych kosztów. Badanie elastyczności popytu na dane dobro umożliwia uzyskanie pozytywnych efektów w zakresie kształtowania wielkości podaży.

Konkretnymi sposobami stwarzania warunków realizacji zadań ogólno-gospodarczych zajmuje się polityka makroekonomiczna. Jak wynika z wyżej przytoczonego określenia, polityka makroekonomiczna w ujęciu większości liczących się autorów podręczników to przede wszystkim polityka fiskalna i monetarna oraz budżetowa.

Ograniczenie zakresu pojęcia polityki makroekonomicznej do manipulowania podatkami, ilością pieniądza w obiegu oraz wydatkami budżetowymi ma sens jedynie jako wąskie pojmowanie omawianej problematyki. W istocie polityka makroekonomiczna nie ogranicza się współcześnie do wymienionych powyżej trzech jej składowych. Współczesne państwa, spełniając funkcję alokacyjną, stabilizacyjną oraz redystrybucyjną, prowadzą politykę strukturalną w szerokim tego słowa znaczeniu (tzn. aktywną politykę przemysłową dotyczącą przekształceń sektorowych i gałęziowych produkcji i zatrudnienia oraz ograniczenia

bezrobocia itd.), politykę postępu technicznego, handlu zagranicznego i podejmują inne sektorowo-gałęziowe działania będące przedmiotem analizy mezoekonomicznej, których skutki mają jednak znaczenie dla gospodarki jako całości. Uwzględniając w polityce makroekonomicznej wyniki analiz mezoekonomicznych o znaczeniu makrostrukturalnym, mamy do czynienia z polityką gospodarczą w szerokim tego słowa znaczeniu.

2. Cele, reguły i instrumenty polityki makroekonomicznej

W społeczeństwach demokratycznych ogólnonarodowe cele polityki gospodarczej ustalane są w wyniku wyborów parlamentarnych i innych.

Osiągnięty w ten sposób konsensus dotyczy m.in. takich celów, jak:

• bardziej demokratyczna alokacja zasobów kraju w celu eliminacji obszarów nędzy, jałowej straty dobrobytu itp.;

• zwiększenie efektywności mechanizmu rynkowego poprzez ograniczenie ujemnych skutków monopolu, ujemnych efektów zewnętrznych oraz zwiększenie korzyści zewnętrznych;

• spotęgowanie zdolności kraju do realizacji istotnych celów politycznych poprzez zwiększenie siły obronnej kraju, redystrybucję kosztów decyzji ekonomicznych, zachowanie zasobów naturalnych, zapewnienie takich dóbr, jak bezpieczeństwo publiczne itp.

Potrzebę określonej polityki makroekonomicznej zwykle uzasadnia się istnieniem interesu publicznego. Jest ona formą realizacji ogólnie akceptowanych celów (m.in. takich, jakie zostały powyżej wymienione).

Zgodnie z popularną ostatnio (tzn. w końcowym trzydziestoleciu XX wieku) w ekonomii hipotezą racjonalnych oczekiwań (HRO) ludzie myślą o przyszłości, a ich oczekiwania są modelowane przez wiadomości i informacje o cykliczności rozwoju gospodarczego oraz inne dostępne dane. Informacje takie są wykorzystywane do formułowania prognoz (choć nie zawsze się one sprawdzają). Koncepcja HRO jest przydatna w polityce gospodarczej. W realnej rzeczywistości występują bowiem pewne trwałe prawidłowości, sensowne jest więc przyjęcie założenia, że zainteresowani decydenci znają ich istotę i skutki działania.

W polityce gospodarczej znane są też i stosowane określone reguły (zasady) postępowania. Efektywność polityki makroekonomicznej jest na ogół tym większa, im pełniej przestrzega się obowiązujących reguł. Upraszczając problem, możemy powiedzieć, że keynesiści są przede wszystkim zwolennikami regulacji dostosowawczych, tzn. ingerencji incydentalnych, natomiast monetaryści kładą nacisk na stosowanie stałych zasad (reguł). Przykładami takich reguł mogą być m.in. znana monetarna zasada, sformułowana przez M. Friedmana, mówiąca, że stopa wzrostu ilości pieniądza w obiegu nie może być wyższa niż stopa wzrostu PKB lub np. że instrumenty fiskalne należy tak kształtować, aby zapewniły równowagę budżetową, lub że inwestycje netto występują tylko wtedy, kiedy rośnie produkcja. W procesie dokonywania wyborów ekonomicznych potrzebna jest nie tylko znajomość reguł gry, ale również pewność, że będą one realizowane w przyszłości w sposób pragmatyczny, a nie dogmatyczny. Oznacza to, że zasady należy stosować z uwzględnieniem realiów danego kraju, gospodarki i społeczeństwa.

Jeżeli przyjąć za słuszne założenia hipotezy racjonalnych oczekiwań, to ewidentne staje się myślenie w kategoriach określonych reguł postępowania. Nie należy jednak z tego wyciągać wniosku, że sama znajomość reguł wystarczy do prawidłowego prognozowania. Uzupełnieniem musi być uwzględnienie uwarunkowań historycznych i aktualnych oraz m.in. analiza skutków jednorazowych, incydentalnych zmian w polityce.

W polityce gospodarczej mamy do czynienia zarówno z aktywnymi regułami polityki, jak i z polityką dyskrecjonalną (uznaniową, poufną).

W polityce aktywnej (jawnej) występuje sprzężenie zwrotne między stanem gospodarki a narzędziami polityki; jest to jednak postępowanie w ramach obowiązujących reguł.

Polityka dyskrecjonalna jest formułowana osobno dla poszczególnych przypadków i czasu (roku), bez zobowiązania na temat przyszłych decyzji polityki. Zwolennicy polityki dyskrecjonalnej są przeciwni stosowaniu reguł (stałych czy też opartych na sprzężeniu zwrotnym). Stosowanie w polityce gospodarczej reguł wiąże się z przyjęciem zobowiązania do ich przestrzegania i prowadzi do konieczności analizowania jej zgodnie z sugestiami HRO .

Gospodarka według koncepcji liberalnych jest w zasadzie stabilna — po wstrząsach wraca w końcu do normalnego (potencjalnego) trendu produkcji i zatrudnienia. Ponieważ w gospodarce występują pewne elementy charakteryzujące się sztywnością, powrót ten może przebiegać wolno. Dynamika zależy od wielu czynników, ale sztywność cen (w tym i płacy)

oraz powolne dostosowywanie się kapitału (w tym zapasów), są z empirycznego punktu widzenia najważniejsze.

Tyle tzw. czysta teoria, a jak jej założenia realizowane są w praktyce?

Świadczyć mogą o tym wybory dokonywane w zakresie podziału dochodu narodowego oraz ich związki z dynamiką wzrostu gospodarczego. Związki te tłumaczą dwie szkoły : pierwsza sugeruje, że we wczesnych etapach rozwoju nierówny podział dochodu jest nieunikniony, bo ułatwia szybki wzrost gospodarczy. Wynika to faktu, że wysokie dochody osób i przedsiębiorstw są niezbędnym warunkiem oszczędzania, które wspiera inwestycje i wzrost gospodarczy.

Po osiągnięciu określonego poziomu dochodu narodowego i dochodu per capita, dochód powinien podlegać redystrybucji poprzez mechanizmy opodatkowania i dotacji oraz wydatki na rzecz biednych.

Przedstawiciele drugiej szkoły argumentują, że niski poziom życia biednych obniża ich zdrowotność, energię, zapał do pracy oraz produktywność gospodarczą, a tym samym powoduje niższy wzrost gospodarczy. Podniesienie poziomu dochodu najbiedniejszych nie tylko poprawi ich sytuację, ale zwiększy też popyt na rodzime produkty pierwszej potrzeby, rosnący popyt na dobra rodzime stymuluje zaś inwestycje krajowe, a tym samym produkcję i zatrudnienie, wpływa też na zaangażowanie społeczeństwa w procesy rozwoju gospodarczego.

Niektóre typy polityki gospodarczej w istotny sposób determinują nierówny podział dochodu. Polityka promowania pracochłonnych gałęzi przemysłu sprzyja bardziej równemu podziałowi uzyskanych ze wzrostu korzyści, w przeciwieństwie do polityki wspierania stabilnego poziomu cen i promowania wielkich przedsiębiorstw, których wpływ w tym zakresie jest zazwyczaj negatywny .

3. Kontrowersje wokół polityki stabilizacyjnej

Celem polityki makroekonomicznej jest utrzymanie stabilnego poziomu zagregowanego popytu (AD). Oznacza to zarazem dążenie do zmniejszenia wielkości oraz długości odchyleń produkcji, zatrudnienia i inflacji od poziomu potencjalnego po tym, jak gospodarka znajdzie się pod wpływem wstrząsów i zaburzeń cyklicznych. Sposób, w jaki ten cel może być osiągnięty (w długim okresie), jest właśnie głównym przedmiotem sporu zwolenników różnych szkół ekonomicznych na temat reguł polityki makroekonomicznej.

Kontrowersje te najprościej można zaprezentować, porównując poglądy

przedstawicieli monetaryzmu i ekonomii głównego nurtu w zakresie funkcjonowania gospodarki. Różnice dotyczą w większym stopniu punktów ciężkości oraz sposobów osiągania celów niż podstawowych założeń.

Rys. a) Poglądy monetarystów b) Poglądy ekonomistów

głównego nurtu

Rozważając poglądy monetarystów oraz przedstawicieli ekonomii głównego nurtu w kategoriach krzywych zagregowanej podaży (AS) oraz zagregowanego popytu (AD), widzimy wyraźnie dwie zasadnicze różnice: pierwsza dotyczy sił wpływających na krzywą AD.

Monetaryści dowodzą, że krzywa AD przesuwa się tylko (lub głównie) pod wpływem zmiany ilości pieniądza w obiegu (M) oraz że przesunięcia te są względnie stabilne.

Ekonomiści głównego nurtu są natomiast zdania, że czynników wpływających na krzywą AD jest więcej niż jeden. Uwzględniają przy tym fakty mówiące, że przez ponad wiek zmiany PQ

(tzn. zmiany nominalnego PKB) przebiegały według stałego wzorca: zmian

powodowały zmiany w produkcji (Q) oraz G (wydatki rządowe) i T (podatki), a spowodowały zmiany P, wobec tego nie jest prawdą, (jak sugerują zwolennicy ilościowej teorii pieniądza i cen, czyli m.in. monetaryści), że wszystkie zmiany są determinowane przez P.

Współczesna ekonomia głównego nurtu również podkreśla, że pieniądz (M) wpływa na wielkość produkcji, ale razem z innymi zmiennymi polityki ekonomicznej, takimi jak wydatki rządowe (G) oraz podatki (T). Poza tym jej przedstawiciele uznają wpływ na zagregowany popyt wielu innych zjawisk występujących w gospodarce, m.in. inwestycji prywatnych, gustów i preferencji konsumentów, cen nośników energii itd.

Druga różnica dotyczy kształtu krzywej zagregowanej podaży (AS). Ekonomiści głównego nurtu utrzymują, że krzywa ta w krótkim okresie jest płaska, szczególnie w czasie recesji, natomiast monetaryści uważają, iż w krótkim okresie krzywa (AS) jest bardziej stroma.

Z powyższego opisu wynika, że obie szkoły uważają, iż zmiany łącznego popytu przynoszą różne efekty w krótkim czasie. Ekonomiści głównego nurtu wierzą, że w krótkim okresie zmiany wydatków wpłyną znacząco tylko na produkcję, a nie na ceny.

Z kolei monetaryści sądzą, że przesunięcie popytu skończy się raczej ruchem cen niż produkcji.

Istotą makroekonomicznych koncepcji monetarystycznych jest koncentracja na roli pieniądza w kształtowaniu globalnego popytu i na względnej elastyczności cen i płac Natomiast keynesiści twierdzą, że przyczyną niedostatecznego popytu łącznego są za małe wydatki konsumentów, przedsiębiorstw i rządu.

4. Główne problemy makroekonomiczne

Większość problemów makroekonomicznych wynika z rzadkości zasobów. Fakt, że zasoby są rzadkie, implikuje konieczność dokonywania wyborów między konkurencyjnymi celami.

Zadaniem polityki makroekonomicznej jest zapewnienie, po uzyskaniu akceptacji społecznej, realizacji następujących celów:

• pożądanej dynamiki wzrostu gospodarczego,

• pełnego zatrudnienia,

• rozsądnej stabilności cen,

• równowagi w bilansie płatniczym z zagranicą,

• stałego wzrostu zarobków,

• stabilności kursu walutowego.

Ten wykaz problemów może dotyczyć każdego kraju rozwiniętego gospodarczo. W krajach znajdujących się w okresie transformacji systemowej (m.in. w Polsce) ten wykaz należy dodatkowo uzupełnić o uzgodnioną ze społeczeństwem realizację:

• pragmatycznej czy ideologicznej prywatyzacji,

• zagwarantowania minimum socjalnego,

• obniżenia stopy bezrobocia i inflacji.

Te dwa ostatnie cele zaliczane są do głównych problemów współczesności. W latach 1970—1990 nie udało się jednak rozwiązać ani problemu bezrobocia, ani inflacji. Wręcz przeciwnie, wielkość i zakres bezrobocia wykazują tendencję rosnącą, a jednocześnie w większości krajów świata rosła inflacja .

Dlatego w długim okresie jedynym poziomem bezrobocia, mogącym współistnieć ze stabilną stopą inflacji, jest jego stopa naturalna.

Reasumując, możemy więc stwierdzić, że celem gospodarowania jest realny wzrost gospodarczy na poziomie potencjalnego PKB, tzn. na poziomie naturalnej stopy bezrobocia (bezrobocie frykcyjne plus strukturalne). Rozwój taki musi zapewnić nie tylko wzrost produkcji i inwestycji, ale także poprawę poziomu życia ludności.

Uogólniając problem celu działań makroekonomicznej polityki gospodarczej, możemy powiedzieć, że tym celem jest tworzenie przesłanek i warunków umożliwiających zmniejszenie wielkości odchyleń produkcji, zatrudnienia i inflacji od poziomu naturalnego (potencjalnego), gdy gospodarka znajdzie się pod wpływem wstrząsów (szoków). Cel ten należy osiągnąć w długim okresie, a przyszłe wahania cykliczne należy traktować jako równie ważne, jak obecne . Reagując w odpowiedzi na szoki, polityka gospodarcza może zneutralizować ich skutki lub wpłynąć na szybkość powrotu do stanu normalnego. Może zatem wpływać na amplitudę wahań cyklicznych.

Ostatecznym celem determinującym działania polityki makroekonomicznej jest dobrobyt społeczny. Temu należy podporządkować wykorzystanie narzędzi (instrumentów) służących optymalnej realizacji celów akceptowanych przez społeczeństwo.

5. Główne instrumenty polityki makroekonomicznej

Obecnie do najważniejszych instrumentów makroekonomicznej polityki gospodarczej zalicza się politykę monetarną, politykę fiskalną oraz politykę budżetową.

Polityka monetarna oznacza manipulowanie stopą wzrostu krajowej podaży pieniądza w celu stabilizowania poziomu produkcji i cen. Z tego wynika, że treścią polityki monetarnej jest wykorzystanie przez bank centralny (w porozumieniu z rządem) stopy wzrostu podaży pieniądza w dążeniu do osiągnięcia celów gospodarczych.

Zwolennicy polityki monetarnej jako głównego narzędzia polityki makroekonomicznej twierdzą, że jej głównymi zaletami w stosunku do polityki fiskalnej są: jej elastyczność, łatwość stosowania oraz modyfikacji, jak również jej bezosobowość, ponieważ ostatecznie to rynek decyduje, kto odczuje jej wpływ.

Z kolei krytycy polityki monetarnej za główne jej wady uważali to, że:

1) może ona nie wpływać w sposób istotny na inwestycje i zagregowany popyt,

2) może mieć destabilizujący charakter w związku z różnymi opóźnieniami,

3) jest nieelastyczna i ma charakter asymetryczny, tzn. oddziałuje bardziej na przedsiębiorstwa wrażliwe na stopy procentowe i małe firmy niż na duże, może też być źródłem konfliktów między bankiem centralnym a rządem .

Współcześni keynesiści zalecają stosowanie zarówno polityki pieniężnej, jak i fiskalnej. Historycznie ujmując ten problem, ekonomia keynesowska jest kojarzona z kształtowaniem zagregowanego popytu za pomocą polityki fiskalnej. Współcześni keynesiści są przekonani, że mnożnik wydatków fiskalnych jest większy niż mnożnik polityki monetarnej.

Spór na temat efektywności takiej czy innej polityki nie jest rozstrzygnięty, dotyczy to

m.in. dokładności danych, jak również wielkości wpływu mnożników polityki fiskalnej i monetarnej.

Receptą keynesowską jest wzrost globalnego popytu przez zwiększenie wydatków rządu lub przez obniżenie podatków. Takie same skutki można uzyskać przez zwiększenie lub zmniejszenie zasobów pieniądza; zdaniem keynesistów należy łączyć elementy polityki fiskalnej i monetarnej, wykorzystując w odpowiedni sposób zasadę działania mnożnika.

Mnożnik jest to współczynnik określający rozmiary krańcowego wpływu, jaki wywiera zmiana jednej wielkości ekonomicznej na drugą, której ta pierwsza jest składnikiem

(np. Y = C + I; gdzie Y — dochód narodowy, C — konsumpcja, I — inwestycje).

Według angielskiego ekonomisty R.F. Kahna (1905 r.) roboty publiczne są źródłem bezpośredniego wzrostu zatrudnienia oraz pozytywnie wpływają na ożywienie ogólnej działalności gospodarczej. Opinia, że roboty publiczne wpływają na ożywienie gospodarcze, znajduje u Kahna wyraz zależności ilościowej między wzrostem zatrudnienia w robotach publicznych, czyli zatrudnieniem pierwotnym — N1, a wzrostem zatrudnienia w produkcji dóbr konsumpcyjnych, czyli zatrudnieniem wtórnym — N2 wywołanym robotami

publicznymi:

N2 = N1 (c + c² + ... cⁿ) (1)

gdzie: c < 1 oznacza krańcową skłonność do konsumpcji (KSK). Z zależności (1) wyprowadza się relację między całkowitym wzrostem zatrudnienia:

N = N1 + N2, a wzrostem zatrudnienia pierwotnego (N1), nazywaną mnożnikiem zatrudnienia (Kn):

Kn=N/N1= 1/(1—c ) (2)

Koncepcję mnożnika przejął i rozwinął LM. Keynes (1883—1946).

Na podstawie tożsamości Y = C+I (tzn. dochód narodowy = wydatki na konsumpcję + wydatki na inwestycje) Keynes wyprowadził mnożnik inwestycyjny (Ki), który oznacza, że gdy następuje wzrost globalnych inwestycji, wówczas dochód zwiększ się o wielkość k razy większą od wzrostu inwestycji.

Ki = dY/Di = 1/(1-c) = 1/s , gdzie s - krańcowa skłonność do oszczędzania (KSO) albo krańcowa niechęć do konsumowania.

Oprócz teorii mnożnika istotny wpływ na przebieg cyklu koniunkturalnego ma zasada przyspieszenia (akceleracji). Za twórców tej zasady uznaje się A. Aftaliona (1874—1957) i J.M. Ciarka (1884—1967). Zasadę tę opisuje również P.A. Samuleson. Według niego, zasada przyspieszenia jest teorią czynników wyznaczających inwestycje. Mówi ona, że zapotrzebowanie gospodarki na inwestycje (w środki trwałe i zapasy) zależy przede wszystkim od poziomu produkcji. Inwestycje netto (tzn. ponad nakłady odtworzeniowe) występują tylko wtedy, kiedy produkcja rośnie. Z tego wynika, że okres ekspansji w cyklu koniunkturalnym może się skończyć nie dlatego, że zmalał popyt (zbyt), ale dlatego, że sprzedaż utrzymuje się na niezmienionym poziomie.

W ilościowej analizie zjawiska akceleracji przyjmuje się następujące założenia upraszczające:

• zastępowanie zużytych środków trwałych (odtwarzanie) ma charakter ciągły;

• środki trwałe i zapasy są w pełni wykorzystane;

• każde zwiększenie produkcji wymaga dodatkowych inwestycji;

• siła robocza nie jest czynnikiem ograniczającym wzrost produkcji społecznej;

• wydajność pracy oraz wyposażenie liczone na jednego zatrudnionego są stałe.

Polityka fiskalna obejmuje politykę podatkową, wydatków rządowych oraz deficytu i długu publicznego. W okresie przed keynesowskim uzasadniano, że polityka dążąca do zbilansowania wydatków i dochodów jest słuszna. Deficyt budżetowy w okresie pokoju oznaczał nieodpowiednią politykę fiskalną. Natomiast według Keynesa podczas niskiego popytu i wysokiego bezrobocia deficyt budżetowy nie kreuje ani bieżących, ani przyszłych kosztów. Wręcz przeciwnie — zwiększa globalny popyt oraz dochody i produkcję zgodnie z zasadą mnożnika.

Inaczej ma się sprawa, gdy istnieje pełne zatrudnienie. Wówczas deficyt budżetowy nakłada koszty na sektor prywatny (zatem czegoś trzeba zaniechać w tym sektorze, by sfinansować coś w sektorze publicznym).

Istotną rolę w polityce makroekonomicznej odgrywają tzw. automatyczne stabilizatory fiskalne. Są to przede wszystkim środki budżetowe, które podnoszą całkowite wydatki w okresach recesji i obniżają je w okresach ekonomicznej ekspansji, bez specjalnej ingerencji państwa. W pewnym sensie pełnią one rolę instrumentów makroekonomicznej polityki gospodarczej. Ich działanie wpływa spowalniająco lub przyspieszająco na zagregowany

popyt (i w rezultacie na PKB). Powoduje to, że zarówno okresy ekspansji (boomu), jak i recesji są krótsze i mniejsza jest amplituda wahań cyklicznych niż gdyby ich nie było.

Do automatycznych stabilizatorów gospodarczych zalicza się m.in. podatki dochodowe, zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki socjalne, wypłaty dywidend korporacji i innych spółek. Wymienione stabilizatory są w stanie zmniejszyć amplitudę wahań cyklicznych o około 1/3. W związku z tym potrzebne są także inne doraźne środki polityki gospodarczej.

---