Prawo KOŚCIELNE I WYZNANIOWE

1. Cechy prawa wyznaniowego i prawa kościelnego.

2. Z dziejów prawa kanonicznego.

Wpływ prawa kanonicznego na prawo państwowe.

3. Stolica Apostolska i Watykan jako podmioty stosunków międzynarodowych. Organizacja i struktura Stolicy Apostolskiej i Watykanu. Konkordat.

4. Zasada wolności sumienia i wyznania.

5. Ochrona zasady wolności sumienia i wyznania.

6. Osobowość prawna związków wyznaniowych i jednostek wchodzących w skład związków wyznaniowych. Rejestracja związków wyznaniowych.

7. Majątek kościołów i związków wyznaniowych. Opodatkowanie i ubezpieczenie osób duchownych.

8. Problematyka zawarcia małżeństwa: prawo kanoniczne oraz prawo państwowe.

Ad. 1 Cechy prawa wyznaniowego i prawa kościelnego.

1. Cechy prawa wyznaniowego :

• Prawo państwowe

• Niejednolitość pod względem typologii gałęzi prawa

• Reguluje całokształt stosunków, u podłoża których znajdują się motywacje religijne i światopoglądowe

2. Cechy prawa kościelnego :

• Dlaczego prawo kościelne na uniwersytecie

• Kanon = reguła

• Prawo kościelne a prawo kanoniczne: terminologia posoborowa

• Sobór 325 Nicea: przeciwstawienie kanones i nomoi

• kanones to całokształt przepisów, niezależnie od ich postaci formalnej

3. Płaszczyzny poznania prawa kościelnego :

• Prawo Kościoła w jego istocie i powszechności

• Zespół relacji pomiędzy członkami Kościoła, o charakterze obligatoryjnym, określone przez charyzmaty, sakramenty, posługi i funkcje tworzące reguły postępowania.

• Prawo Kościoła w ujęciu pozytywnym

• Zespół norm pozytywnych danych przez określoną władzę, regulujących całość relacji pomiędzy podmiotami w życiu wspólnoty kościelnej i w ten sposób stanowiących instytucje, od których całość otrzymuje porządek kanoniczny.

• Nauka prawa kanonicznego

• Uczenie i nauczanie

• Refleksja teoretyczna nad prawem kościelnym

4. Definicja prawa kościelnego: św. Tomasz z Akwinu :

• Prawo jest to decyzja rozumu, mająca na celu dobro wspólne, promulgowana przez tego do kogo należy troska o społeczność tj. przez prawowitą władzę.

5. Cechy prawa kanonicznego - płaszczyzny porównań -

• Płaszczyzna ontologiczna

• Klasyczna koncepcja św. Tomasza

• Pochodzenie normy z Bytu będącego Byciem

• Emanacyjna koncepcja normy

• Trójstopniowa i koherencyjna koncepcja prawa

• Św. Tomasz: racjonalność prawa a tradycja neoplatońska

• Emanacyjny charakter prawa w koncepcji św. Tomasza z Akwinu

• Prawo wieczne - zamysł Boga

• Prawo naturalne - uczestnictwo prawa wiecznego w stworzeniu rozumnym

• Prawo stanowione tylko w takim stopniu jest autentycznym prawem, w jakim zakorzenione jest w prawie naturalnym; jeśli zaś w czymś kłóci się z prawem naturalnym, nie będzie już prawem, lecz niszczeniem prawa

• Płaszczyzna aksjologiczna

• Godność człowieka

• Sprawiedliwość ewangeliczna

• Epike i aequitas canonica - osąd indywidualny w interpretacji prawa a prawo pozytywne (kan. 1116 par. 1 i 1352 par. 2 KPK).

• „[…] ostatecznym kryterium oceny prawa w samej jego racji bytu jest słuszność, dzięki której prawo wznosi się do waloru absolutnego” (Mario Francesco Pompedda).

• Problem pełnej akceptacji norm.

• Zagadnienie Trennungsthese - konieczność treściowych związków prawa i moralności.

• Pytanie o zasadność podziału prawa i moralności w zakresie prawa kościelnego.

• Płaszczyzna eschatologiczna

• Powiązanie z zagadnieniem eklezjologii.

• Prawo powinno być tak skonstruowane, by w najskuteczniejszy sposób realizowało cele Kościoła .

6. Podsumowanie nr 1 - co trzeba zapamiętać :

• 1. czym jest prawo wyznaniowe

• 2. czym jest prawo kościelne

• 3. definicja prawa św. Tomasza z Akwinu

• 4. cechy prawa kościelnego na płaszczyźnie ontologicznej

• 5. cechy prawa kościelnego na płaszczyźnie aksjologicznej

• 6. cechy prawa kościelnego na płaszczyźnie eschatologicznej

Ad. 2 Z dziejów prawa kanonicznego. Wpływ prawa kanonicznego na prawo państwowe.

1. Siedem okresów w dziejach prawa kanonicznego

1. Do Dekretu Gracjana (ok. 1140 r.)

• Początkowo brak systematycznych opracowań prawa kanonicznego

• Rozwój Kościołów lokalnych i wynikające stąd problemy, relacje zawarte w kanonicznych pismach Nowego Testamentu (Dzieje, Listy) informujące o problemach pierwszych gmin

• Powszechny charakter Kościoła, powszechny charakter prawa kanonicznego

• Chrześcijański dualizm Kościoła i prawa, III w. z kancelarii cesarskiej pojęcie lex Christiana

• Rozwój jednolitego prawa a rozwój jednolitej doktryny

• Prawo jako część teologii praktycznej

• Kon. I w. rozwój działalności kompilatorskiej - pierwsze to kolekcje pseudo-apostolskie, przykładowo Doctrina Duodecim Apostolorum, Didache (I-II w.) - normy moralne, przepisy liturgiczno-sakramentalne, zasady dotyczące hierarchii - zob. pojęcie kanon

• Partykularyzm regionalno-narodowy; sprzężenie z upadkiem Rzymu, osłabienie hierarchii kościelnej, wyjątkiem aktywność w Rzymie w VI w. - Collectio Dionisiana

• VII w. odrodzenie prawa kościelnego w Hiszpanii - powstanie na synodzie w Toledo 633 r. Collectio Hispana, stosowanego przez hierarchię hiszpańską, zatwierdzone jako oficjalny zbiór prawa partykularnego w XII w. przez Aleksandra III, później przez Innocentego III

• Etymologie Izydora z Sewilli - rozwój kultury prawnej

• Izydor z Sewilli, Etymologie

• Dziesięć własności, jakie łącznie musi posiadać norma ustanowiona przez władcę, by mogła uchodzić za prawo:

• Przyporządkowanie prawa do realizacji dobra godziwego

• Sprawiedliwość prawa

• Możliwość wykonania przez człowieka normy prawnej

• Zgodność prawa z naturą człowieka

• Zgodność z obyczajem ojczyzny, w której ustanowiono prawo

• Adekwatność do miejsca i czasu

• Konieczność jego ustanowienia

• Jasność

• Pożyteczność

• Przyporządkowanie prawa dobru wspólnemu, a nie partykularnemu interesowi

• Rozwój Kościoła na Wyspach Brytykjskich

• Kultura iroszkocka, reguła św. Kolumbana, elementy normatywne w kulturze mnichów iroszkockich i ich promieniowanie na kulturę wczesnośredniowiecznej Europy

• Penitencjały - Libri paenitentiales

• Collectio Hibernensis - próba stworzenia traktatu kanoniczno-moralnego (ok. 700)

• epoka karolińska - reforma zaczynająca się od dyscypliny kleru, prowadzi to do kodyfikowania reguł zachowania kleru, porządkowania kompetencji hierarchów kościelnych, jednocześnie następuje proces podporządkowania władzy królewskiej biskupów, niezmiennie niewielka rola papieży w Kościele

• Od 742 seria reformatorskich synodów w państwie formalnie jeszcze merowińskim, od 751 już karolińskim

• Przykładowa kodyfikacja: kolekcja Dionysio-Hadriana; ścisłe powiązanie hierarchii z państwem uniemożliwiło reformę i rozwój autonomicznego prawa kanoniczego

• Przygotowania do reformy w Kościele od IX w. - zbieranie w klasztorach i biskupstwach informacji o zwyczajach prawnych i normach skodyfikowanych

• Tak powstają Decretales pseudo-Isidorianae

• Rola reformy klasztornej, ośrodki w Cluny, Gorze, Brogne

• Luminarze reformy:

• biskup Wormacji Burchard i jego Dekret

• Piotr Damiani i teoria dwóch mieczy

• Dictatus papae

• Panormia Iwon z Chartres (w bibliotece katedralnej na Wawelu)

• Nieformalne zbiory prawa zawierające sprzeczne przepisy gromadzą materiał, który w XII w. zostanie opracowany i pozbawiony sprzeczności

2. Od Dekretu Gracjana do Liber Extra Grzegorza IX

• Gracjan, kameduła z Boloniii, przy pomocy współbraci Condordantia discordantium canonum

• W momencie powstania zbiór nieoficjalny

• Brak jednoznacznej systematyki zbioru, przewodnia metoda dialektyczna

• komentatorzy Dekretu - dekretyści, dekretystyka jako przedmiot refleksji naukowej

• jako glossa ordinaria komentarz Jana Semeki „Teutońskiego” (+1264)

• Konieczność uzupełniania zbioru nowymi rozwiązaniami - dekretałami papieży

• Dekretalistyka; pierwsze zbiory nieoficjalne Compiliatio III Antiqua 1210 - dekretały Innocentego III, sporządzona z nakazu papieża ale nie została autoryzowana przez papieża

• Rola precedensowa dekretałów, również źródło do poznania prawa świeckiego zwyczajowego w państwach - adresatach dekretałów: badania Adama Vetulaniego

3. Od promulgacji Dekretałów Grzegorza IX (Liber Extra) 1234 do roku 1348

• 1234 promulgacja Liber extra = Dekretały Grzegorza IX przygotowane przez Rajmunda z Penaforte

• Kodyfikacja uniwersalna, wyłączna, autentyczna - promulgacja w szkołach prawa w Salamance, Paryżu i Bolonii

• Dążenie do abstrakcji i ogólności

• 1298 Liber Sextus Bonifacego VIII

• 1317 Clementinae

• 1325 Ekstrawaganty Jana XXII

• Rozwój dekretalistyki - najwybitniejszy Bernard z Parmy

4. Od 1348 r. do Soboru Trydenckiego (1563)

• Niewola awiniońska, schizma, spory XV w., upadek moralny papiestwa na progu Odrodzenia

• Rozwój komentatorstwa, drobiazgowość - paralelizm ze scholastyczną filozofią, potrzeba nowego paradygmatu uprawiania nauki

• Traktaty, wybitne autorstwa Franciszka Zabarelli +1417

• Kon. XV w. ekstrawaganty wspólne (extravagantes communes)

5. Od Soboru Trydenckiego do Rewolucji Francuskiej

• Pius VI zakazał komentarzy do ustaw soborowych - podobieństwo z poleceniem Justyniana I

• Źródłem prawa kanonicznego konkordaty

• 1582 uformowanie Corpus Iuris Canonici

• Jako nieoficjalne powstają po 1582 bullaria

• Niesprzyjający klimat uprawiania nauki prawa kanonicznego we Francji (gallikanizm), w krajach germańskich ogranicza ją rozwój monarchii absolutnych

• Rozwój kanonistyki w Hiszpanii - Franciszek Suarez

• Powstaje szkoła publicznego prawa kościelnego

6. Od Rewolucji Francuskiej do promulgacji CIC w 1917 r.

• Sekularyzacja państw

• Uzależnienie Kościoła od gallikanizmu, józefinizmu, episkopalizmu

• Ożywienie prawa - encykliki Piusa IX z poł. XIX w., Aeterni patris 1879, plan oczyszczenia prawa z gallikanizmu: sobór watykański I 1869-1870

• Przywracanie katedr prawa kanonicznego na Uniwersytetach

• 0d 1904 Acta Sanctae Sedis

7. 1917 - dziś

• 1904 komisja do opracowania kodeksu

• Benedykt XV promulgacja 1917 27 V w zesłanie Ducha Świętego

• Przewodniczący komisji kardynalskiej Pietro Gasparii

• Cechy kodeksu: jedyny, autentyczny, wyłączny, stały, uniwersalny

• Komisja wydająca responsa w zakresie interpretacji od 15 IX 1917 r.; publikowane w AAS mają walor prawny

• 25 I 1983 promulgacja Sacrae disciplinae leges , od 1984 Komisja autentycznej interpretacji, przekształcenie w Papieską Radę ds. Interpretacji Tekstów Prawnych

2. Wpływ prawa kanonicznego na prawo świeckie, współistnienie obu systemów w dziejach Polski

• Istota zagadnienia: wpływ norm systemu prawnego Kościoła katolickiego na prawo państwowe, a nie oddziaływanie Kościoła jako fenomenu społecznego wymagającego regulacji prawnej w prawie państwowym

3. Proces

• Właściwość rzeczowa sądów kościelnych (ostatecznie 1543 r.): nieprawe pochodzenie dzieci, przestępstwo violentia manuum, testamenty przygotowane przed notariuszem publicznym czyli urzędnikiem kościelnym, spory w zakresie doktryny (w tym bluźnierstwa i herezje, apostazje)

• Zniesienie ordaliów w 1215 r.

• Proces rzymsko-kanoniczny a proces miejski

• Wykonywanie kar kościelnych przez ramię monarsze do 1543 r.

4. Prawo Karne

1. Wpływ na rozwój podmiotowej strony przestępstwa

Beda Czcigodny, Penitencjał

„Nie wszystkich ważyć należy na tej samej wadze, choćby i w tym samym pogrzeszyli, lecz odróżniać każdego z nich, czy bogaty jest czy biedny; wolny czy poddany; dziecko, chłopiec, młodzieniec, młody czy starzec; głupi czy inteligentny; laik czy kleryk, mnich, biskup, prezbiter, diakon, poddiakon; wyświęcony czy niewyświęcony; żonaty czy nieżonaty; pielgrzym, dziewica czy mniszka; słaby, chory czy zdrowy. Pod uwagę brać należy charakter grzechu; a także charakter człowieka: czy powściągliwy jest czy pożądliwy, czy zgrzeszył z premedytacją czy przez przypadek, czy publicznie czy w ukryciu; w jakiej mierze szczerze, a w jakiej z konieczności okazuje skruchę; a także gdzie i kiedy [zgrzeszył]”

2. Pax Dei, truega Dei, asylus Dei

3. Edykt wieluński 1424 - herezja to crimen laesae maiestatis

4. Bluźnierstwo i apostazja karane w prawie państwowym

5. Rozumienie przestępstwa jako grzechu:

„Na co nie pomniąc pomieniony Sceleratus Grzegorz Głowka, ale więcey na przykazanie Boskie, ważył się z inszemi bezbożnemi spolnikami swemi nocnym sposobem y rozboyniczym nachodzic y wykradać. A nadto niedawnego czasu Człowieka na Czasławskim lesie okrutnie zabić, i pieniądze od niego zabrać. Przeto za takowe zbrodnie, złodziejstwa y rozbijania, tenże Sąd instante eodem instigatore (mediante sententia sua) według Artykułu Prawa Maydeburskiego Dekretem swoim osądził azeby był zywo czwiertowany.” (1699, Księga sądowa miasta Dobczyc)

5. Prawo prywatne

• Wpływ na rozwój i rozpowszechnienie instytucji: wyderek, weksel na procent, banki pobożne, zalecana ekstenuacja przeciwko zastawowi antychretycznemu .

• Przesłanka herezji jako okoliczność uniemożliwiająca dokonanie czynności prawnych.

• Formularze dokumentów - stałe elementy dewocyjne w arendze, aprekacji, sankcji.

• Prawo małżeńskie osobowe do XX w. zdominowane przez prawo kanoniczne.

6. Prawo publiczne, sakralizacji życia,

wpływ na formowanie kultury prawnej,

nauka prawa

• Pisemność traktatów międzynarodowych.

• Ordo Coronandi - ceremoniał koronacyjny monarchów.

• Prymas interreksem w I Rzeczypospolitej.

• Nauczanie na uniwersytetach: wpływa nauki prawa kanonicznego na kształtowanie kultury prawnej.

• Kodyfikacja Kazimierza Wielkiego a synodyk Jarosława: wzorce kodyfikacyjne w prawie.

g) Podsumowanie nr 2 - co trzeba zapamiętać :

• 1. Podział dziejów prawa kanonicznego na siedem okresów

• 2.Orientacja w wydarzeniach w ramach wskazanego podziału

• 3.Zawartość CIC, cechy charakterystyczne poszczególnych pomników prawa

• 4.Wpływ prawa kanonicznego na prawo państwowe: proces, prawo karne, prawo cywilne, prawo publiczne, kultura prawna

Ad. 3 Stolica Apostolska i Watykan jako podmioty stosunków międzynarodowych. Organizacja i struktura Stolicy Apostolskiej i Watykanu. Konkordat

1. Podmiotowość międzynarodowo-prawna Stolicy Apostolskiej i Watykanu

• Pod pojęciem Stolicy Apostolskiej należy rozumieć biskupa Rzymu oraz - o ile co innego nie wynika z natury rzecz lub kontekstu - zespół organów pomocniczych tworzących kurię rzymską - a przede wszystkim Sekretariat Stanu, które służą papieżowi pomocą w kierowaniu Kościołem Powszechnym i realizacji misji Kościoła w świecie. (Kanon 361 K.P.K)

2. Państwo kościelne 754/756-1870, powstanie Watykanu

• Biskupstwo Rzymu do VIII w. a Egzarchat Włoski

• 754/756 r. powstanie Państwa Kościelnego - gwarancje Pepina Króltkiego dla Stefana II; falsyfikat Patrimonium Sancti Petri

• Zjednoczenie Włoch 1870 r.

• Umowa regulująca 1871 r. (Pius IX „więzień Watykanu”)

• Traktaty Laterańskie 11 II 1929 r. podpisane przez kardynała Pietro Gasparri papieskiego sekretarza stanu w imieniu Pius XI i Benito Mussoliniego

3. Spór o podmiotowość prawa międzynarodowego Watykanu i Stolicy Apostolskiej

• Koncepcja monistyczna (tożsamość)

Watykan (od 1929 r.) i Stolica Apostolska to nazwy, którym odpowiada jeden desygnat:

a) zlanie ontologiczne obu bytów

b) argument: braki wszystkich cech państwa w Watykanie

• Koncepcja dualistyczna (uznanie odrębności)

Dualizm implikuje spory o charakter relacji między Stolicą Apostolską a Watykanem:

a) koncepcja wasalności autorstwa Balladore Pallieri

b) koncepcja Józefa Krukowskiego: historyczne powiązanie suwerenności duchowej i terytorialnej

4. Argumenty za osobowością na gruncie prawa międzynarodowego - wymogi w świetle doktryny

• Ius legatum (czynne i bierne, wysyłanie i przyjmowanie poselstw dyplomatycznych, ogólnie utrzymywanie stosunków dyplomatycznych)

• Ius tractatuum = ius contrahendii (prawo zawierania traktatów)

• zdolność występowania z roszczeniami na płaszczyźnie prawa międzynarodowego)

• Ius standi (zdolność prawna przed sądami prawa międzynarodowego)

• Uznanie na arenie międzynarodowej:

- wprost (Włochy, Wenezuela, Dominikana, Hiszpania)

- dorozumiane (poprzez utrzymywanie stosunków dyplomatycznych)

5. Przepisy Traktatów laterańskich o podmiotowości prawa międzynarodowego Stolicy Apostolskiej i Watykanu

• Art. 2. Włochy uznają suwerenność Stolicy Apostolskiej w dziedzinie międzynarodowej, jako właściwość, która zgodnie z Jej tradycją w wymogami Jej posłannictwa w świecie, przynależy do Jej natury.

• Art. 3. Włochy uznają pełną własność Stolicy Apostolskiej, a także wyłączną i absolutną władzę oraz suwerenną jurysdykcję w stosunku do Watykanu, istniejącego w aktualnych granicach, ze wszystkimi jego przynależnościami i dotacjami, tworząc w ten sposób Państwo Miasta Watykańskiego w specjalnych celach i na warunkach określonych niniejszym traktatem.

• Art. 4. Uznana przez Włochy suwerenności i wyłączna jurysdykcja Stolicy Apostolskiej w stosunku do Państwa Miasta Watykańskiego sprawia, że nie może tam mieć miejsca żadna interwencja […]

• Art. 12. Włochy uznają czynne i bierne prawo legacji Stolicy Apostolskiej, zgodnie z ogólnymi regułami prawa międzynarodowego

• Art. 26. Włochy ze swej strony uznają Państwo Miasta Watykańskiego podlegające suwerennej władzy papieża.

6. Przepisy Ustawy Zasadniczej Watykanu z 26 XI 2000 r. o podmiotowości prawa międzynarodowego Watykanu

• Art. 1.
  1.Najwyższy Pasterz, Suweren Państwa Miasta Watykańskiego, piastuje pełnię władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej.

• Art. 2.

Reprezentacja Watykanu wobec państw trzecich oraz podmiotów prawa międzynarodowego, w celu utrzymania stosunków dyplomatycznych i zawierania traktatów, jest zarezerwowana dla Najwyższego Pasterza, który wykonuje ją za pośrednictwem Sekretariatu Stanu.

7. Argumenty doktrynalne za podmiotowością na płaszczyźnie prawa międzynarodowego

• Argument dla Watykanu:

• Koncepcja państw miniaturowych (Watykan, San Marino, Malta, Andorra, Monako)

• Argumenty dla Stolicy Apostolskiej:

• Koncepcja Państwa personalnego - Heinrich Reinhard (inny przykład Zakon Kawalerów Maltańskich)

• Suwerenność związku społecznego - Pasqual Fiore

• Wspólnota duchowa na podstawie argumentów historycznych- Gustav Radbruch

8. Relacje między Stolicą Apostolską a Watykanem i ich konsekwencje na płaszczyźnie prawa międzynarodowego

• Możliwe typy relacji - stanowisko doktryny:

• Wasalność Watykanu względem Stolicy Apostolskiej

• Protektorat Stolicy Apostolskiej względem Watykanu

• Unia personalna (wspólny władca jako osoba fizyczna)

• Unia realna (wspólny najwyższy organ)

• Unia organiczna (szereg wspólnych organów)

• Unia funkcjonalna (historyczne powiązanie funkcjonalne podmiotów, funkcjonalna służebność Watykanu)

9. Władze Watykanu - zasada jednolitości i niepodzielności władzy papieża

• Art. 1. Niepodzielna władza papieża

• Art. 2. Sekretariat Stanu w kontaktach międzynarodowych

• Art. 3.1. Władza ustawodawcza - za wyjątkiem spraw, które Najwyższy Pasterz zastrzeże dla siebie względnie innych instancji - jest wykonywana przez Komisję składającą się z Kardynała Przewodniczącego i innych Kardynałów, mianowanych przez Najwyższego Pasterz na okres pięciu lat.

• Art. 5.1. Władza wykonawcza jest sprawowana przez Przewodniczącego Komisji, w zgodzie z postanowieniami niniejszej Ustawy oraz postanowieniami innych obowiązujących aktów normatywnych.

• Art. 15.1. Władza sądownicza jest wykonywana w imieniu Najwyższego Pasterza przez organy ustanowione zgodnie z odnośnym ustawodawstwem Państwa.

10. Definicja i typy konkordatów

• Concordo, -are - zgadzać się

• Umowa dwustronna międzynarodowa między Stolicą Apostolską i państwem

• Zupełne i częściowe

• Wertykalne i horyzontalne (szczególny nacisk na sytuację prawną wiernego lub na strukturę organizacyjną)

• Czasowe i wieczyste

11. Preambuła konkordatu

• Przesłanki polityczne

• Przesłanka socjologiczna

• Przesłanki historyczne

• Przesłanki aksjologiczne

• Przesłanka legalizmu

12. Klauzule konkordatu
    

• Materialne

1. federacyjna

2. stosunków dyplomatycznych

• Formalne

1. derogacyjna

2. interpretacyjna

3. trybie rozstrzygania sporów

4. ratyfikacyjna

5. dotycząca wejścia w życie

6. określająca języki umowy

7. rewizyjna

8. dotycząca czasu obowiązywania

9. denuncjacyjna

10. prolongacyjna

13. Procedura przygotowania i zawarcia konkordatu III RP

• Etap negocjacji (zakończony parafowaniem tekstu)

• Etap realizacji umowy :

• podpisanie konkordatu (28 VII 1993 r.)

• uchwalenie ustawy zawierającej zgodę sejmu na ratyfikację (art. 89 konstytucji RP); 24 I 1998

• ratyfikacja 23 II 1998

• wymiana not 25 III 1998

• wejście w życie 25 IV 1998

14. Podsumowanie nr 3 - co trzeba zapamiętać :

• 1. Istota Stolicy Apostolskiej

• 2. Dyskusja nad podmiotowością prawa międzynarodowego SA i Watykanu

• 3. Argumenty za podmiotowością prawa międzynarodowego SA i Watykanu

• 4. Funkcja Watykanu

• 5. Organy Watykanu

• 6. Istota konkordatu

• 7. Typy konkordatu

• 8. Znaczenie preambuły konkordatu

• 9. Rodzaje klauzul konkordatowych

• 10. Klauzule w polskim konkordacie

• 11. Procedura zawarcia konkordatu

• 12. Trudności w zawarciu konkordatu przez III Rzeczpospolitą

Ad. 4 Zasada wolności sumienia i wyznania

1. Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (1950 r.)

• Artykuł 9

Wolność myśli, sumienia i wyznania

1. Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje wolność zmiany wyznania lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne.

2. Wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań może podlegać jedynie takim ograniczeniom, które są przewidziane przez ustawę i konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę porządku publicznego, zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób.

2. Wolność sumienia i wyznania, wolność sumienia i religii

• Prof. T. Zieliński: wolność religii zagraża prawom bezwyznaniowców

• Prof. M. Pietrzak: wolność religijna to wolność sumienia i wyznania (w. wierzeń, religii, kultu, przekonań, wyznawania, głoszenia religijnych, areligijnych, antyreligijnych tez)

• Prof. H. Misztal: wolność religijna to wolość sumienia, kultu i kościoła

• Prof. J. Krukowski: wolność religii = wolność wyznania

3. Istota zasady wolności sumienia i wyznania (religii): Konstytucja III RP

• Powaga zagadnienia: Preambuła

• Aspekt indywidualny (art. 53 Konstytucji)

• Aspekt instytucjonalny (art. 25 Konstytucji)

4. Preambuła konstytucji z 2 IV 1997

• W trosce o byt i przyszłość naszej Ojczyzny, odzyskawszy w 1989 roku możliwość suwerennego i demokratycznego stanowienia o Jej losie, my, Naród Polski - wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, zarówno wierzący w Boga będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna, jak i nie podzielający tej wiary, a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł, równi w prawach i w powinnościach wobec dobra wspólnego - Polski, wdzięczni naszym przodkom za ich pracę, za walkę o niepodległość okupioną ogromnymi ofiarami, za kulturę zakorzenioną w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu i ogólnoludzkich wartościach, nawiązując do najlepszych tradycji Pierwszej i Drugiej Rzeczypospolitej, zobowiązani, by przekazać przyszłym pokoleniom wszystko, co cenne z ponad tysiącletniego dorobku, złączeni więzami wspólnoty z naszymi rodakami rozsianymi po świecie, świadomi potrzeby współpracy ze wszystkimi krajami dla dobra Rodziny Ludzkiej, pomni gorzkich doświadczeń z czasów, gdy podstawowe wolności i prawa człowieka były w naszej Ojczyźnie łamane, pragnąc na zawsze zagwarantować prawa obywatelskie, a działaniu instytucji publicznych zapewnić rzetelność i sprawność, w poczuciu odpowiedzialności przed Bogiem lub przed własnym sumieniem, ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej jako prawa podstawowe dla państwa oparte na poszanowaniu wolności i sprawiedliwości, współdziałaniu władz, dialogu społecznym oraz na zasadzie pomocniczości umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot. Wszystkich, którzy dla dobra Trzeciej Rzeczypospolitej tę Konstytucję będą stosowali, wzywamy, aby czynili to, dbając o zachowanie przyrodzonej godności człowieka, jego prawa do wolności i obowiązku solidarności z innymi, a poszanowanie tych zasad mieli za niewzruszoną podstawę Rzeczypospolitej Polskiej.

5. Preambuła konstytucji marcowej

• W imię Boga Wszechmogącego!

• My, Naród Polski, dziękując Opatrzności za wyzwolenie nas z półtorawiekowej niewoli, wspominając z wdzięcznością męstwo i wytrwałość ofiarnej walki pokoleń, które najlepsze wysiłki swoje sprawie niepodległości bez przerwy poświęcały, nawiązując do świetnej tradycji wiekopomnej Konstytucji 3-go Maja, dobro całej, zjednoczonej i niepodległej Matki-Ojczyzny mając na oku, a pragnąc jej byt niepodległy, potęgę i bezpieczeństwo oraz ład społeczny utwierdzić na wiekuistych zasadach prawa i wolności, pragnąc zarazem zapewnić rozwój wszystkich jej sił moralnych i materialnych dla dobra całej odradzającej się ludzkości, wszystkim obywatelom Rzeczypospolitej równość, a pracy poszanowanie, należne prawa i szczególną opiekę Państwa zabezpieczyć - tę oto Ustawę Konstytucyjną na Sejmie Ustawodawczym Rzeczypospolitej Polskiej uchwalamy i stanowimy.

6. Aspekt indywidualny zasady wolności sumienia i wyznania (religii): Konstytucja z 2 IV 1997 r.

• Rozdział II
  WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CZŁOWIEKA I OBYWATELA

- Art. 53.

Zasada ogólna:

1. Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii.

Konstytucja PRL z 1952 r.:

- Art. 70.  

Zasada ogólna:

1. Polska Rzeczpospolita Ludowa zapewnia obywatelom wolność sumienia i wyznania.

• Aspekt pozytywny:

2. Wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują.

3. Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami. Przepis art. 48 ust. 1 stosuje się odpowiednio.

4. Religia kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może być naruszona wolność sumienia i religii innych osób.

• Aspekt negatywny:

6. Nikt nie może być zmuszany do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych.

7. Nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania.

Ograniczenia:

5. Wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób.

7. Aspekt indywidualny zasady wolności sumienia i wyznania (religii): Konstytucja PRL z 1952 r.

• Konstytucja PRL z 1952 r.:

Art. 70.  

1. Polska Rzeczpospolita Ludowa zapewnia obywatelom wolność sumienia i wyznania. (…) Nie wolno zmuszać obywateli do niebrania udziału w czynnościach lub obrzędach religijnych. Nie wolno też nikogo zmuszać do udziału w czynnościach lub obrzędach religijnych.

3. Nadużywanie wolności sumienia i wyznania dla celów godzących w interesy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej jest karane.

8. Wolność religijna dziecka w świetle Konstytucji
   

• Deklaracja jednostronna ze strony polskiej (1991 r.): „Rzeczpospolita Polska uważa, że wykonanie przez dziecko praw określonych w konwencji, w szczególności praw określonych w artykułach od 12 do 16 dokonuje się z poszanowaniem władzy rodzicielskiej, zgodnie z polskimi zwyczajami i tradycjami dotyczącymi miejsca dziecka w rodzinie i poza rodziną”.

• Preferencja prawodawcy polskiego w zakresie uprawnień rodziców: KRO podaje zakres władzy rodzicielskiej bez definicji legalnej, dziecko podległe tej władzy winne jest posłuszeństwo (art. 95)

• Zasada dobra dziecka jest nadrzędna tylko, gdy nie da się pogodzić jego interesu z interesem rodziców (opiekunów)

• Stopień dojrzałości

-12-13 lat wg psychologii początek procesu adolescencji.

-Granice ustawowe 16 lat - eksperyment medyczny, członkostwo w stowarzyszeniu, małżeństwo kobiety, prawo do umowy o pracę.

-Granice ustawowe 13 lat - aborcja, strona w postępowaniu sądowym, ograniczona zdolność do czynności prawnych .

• Prawa dziecka w zakresie:

- Dziecko jako suwerenny podmiot wolności religijnej: analogicznie jak osoba dorosła (tak prof. J. Krukowski, dr M. Bielecki, inaczej prof. M. Pietrzak odnośnie art. 53 ust. 4 Konstytucji)

- Nauczanie religii - Ustawa o systemie oświaty 1991 i nowelizacja 1999 (zgoda rodziców lub dzieci szkoły ponadpodstawowe i ponadgimnazjalne, po 18 roku decyzja dzieci)

- Praktyki religijne

9. Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego 1998-2009

• Pojęcie wolności religijnej: „wolność religii jest ujmowana w normie konstytucyjnej bardzo szeroko, obejmuje bowiem wszelkie religie i przynależność do wszelkich związków wyznaniowych, a zatem nie jest ona ograniczona do uczestnictwa we wspólnotach religijnych tworzących formalną, wyodrębnioną strukturę organizacyjną i zarejestrowanych w stosownych rejestrach prowadzonych przez władzę publiczną”.

10. Trybunał Konstytucyjny: Prawo rodziców do zapewnienia dzieciom wychowania oraz nauczania moralnego i religijnego.

• TK przyjmuje definicję rodziny prof. L. Garlickiego: „każdy trwały związek dwóch lub więcej osób, zazwyczaj oparty na małżeństwie oraz na więzach pokrewieństwa bądź powinowactwa”

• TK: połączenie wychowania z władzą rodzicielską, pierwszeństwo rodziców do wyboru metod i kierunku wychowania.

11. Aspekt instytucjonalny zasady swobody sumienia i wyznania(religii): Konstytucja z 2 IV 1997r.

• Relacje prawne między państwem a związkami wyznaniowymi

4. Stosunki między Rzecząpospolitą Polską a Kościołem katolickim określają umowa międzynarodowa zawarta ze Stolicą Apostolską i ustawy.

5. Stosunki między Rzecząpospolitą Polską a innymi kościołami oraz związkami wyznaniowymi określają ustawy uchwalone na podstawie umów zawartych przez Radę Ministrów z ich właściwymi przedstawicielami.

A) Kościół Katolicki

B) Kościoły i związki wyznaniowe na podstawie ustaw

C) Kościoły i związki wyznaniowe zarejestrowane

D) Kościoły i związki wyznaniowe niezarejestrowane

12. Uwagi do art. 25 ust. 5

• Problem nieadekwatności do rzeczywistej sytuacji, zwłaszcza pomijanie rejestrowych związków wyznaniowych

• problem obowiązku Rady Ministrów do zawarcia umowy (stanowisko prof. Wacława Uruszczaka)

• problem zakresu regulacji w ustawach indywidualnych (poglądy mgr. Aleksandra Merkera i dr. Macieja Lisa s. 405-66

13. Kościół Ewangelicko Augsburski vs Kościół Katolicki

14. Podsumowanie nr 4 - co trzeba zapamiętać :

• Istota zasady wolności sumienia i wyznania (religii),

• Różnica preambuł konstytucji marcowej i obecnej oraz jej konsekwencje,

• Płaszczyzna pozytywna i negatywna aspektu indywidualnego zasady na gruncie artykułu 53 konstytucji,

• Konstytucyjne ograniczenie zasady wolności,

• Różnice w zakresie aspektu indywidualnego zasady między konstytucją marcową, PRL z 1952 r. i współczesną,

• Aspekt instytucjonalny: typy regulacji prawnej relacji państwo-związki wyznaniowe w świetle artykułu 53 Konstytucji,

• Orzecznictwo TK w kwestii wolności sumienia i religii,

• Różnice w zakresie aspektu instytucjonalnego między konstytucją marcową i współczesną,

• Problematyka art. 25 ust. 5,

• Realizacja zasady równouprawnienia kościołów i związków wyznaniowych.

Ad. 5 Ochrona zasady wolności sumienia i wyznania

• Ochrona konstytucyjna

• Skarga do Trybunału po zakończeniu postępowania sądowego.

• Art. 79.

1. Każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego[…]

• Badanie legalności lub konstytucyjności aktu prawnego.

• Art. 188.

• Trybunał Konstytucyjny orzeka w sprawach:

• zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją,

• zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie,

• zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe, z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami,

• zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych,

• skargi konstytucyjnej, o której mowa w art. 79 ust. 1.

• Art. 191

• Ochrona cywilnoprawna

• Ochrona dóbr osobistych

• Art. 23.

• Ochrona karnoprawna

• Ochrona zasady w aspekcie indywidualnym

• Ochrona zasady w aspekcie instytucjonalnym

Ad. 6 Osobowość prawna związków wyznaniowych i jednostek wchodzących w skład związków wyznaniowych. Rejestracja związków wyznaniowych

1. Osobowość prawna związków wyznaniowych

• Sposoby nabycia osobowości prawnej związków wyznaniowych:

• ustawa indywidualna

• rejestracja

• konkordat

• Dyskusja nad problemem: czy oprócz osobowości prywatno-prawnej przysługuje również publiczno-prawna.

• Rozwiązanie niemieckie: kościoły wskazane w ustawie (5) posiadają osobowość prawa publicznego.

• Żadna z polskich ustaw nie nadaje wprost osobowości publicznoprawnej. Niejasne sformułowanie Konkordatu:

Artykuł 4.

1. Rzeczpospolita Polska uznaje osobowość prawną Kościoła katolickiego.

2. Osobowość prawna jednostek w ramach związków wyznaniowych

• Problemy prawne:

1) sposób nabycia/uznania osobowości prawnej jednostek kościołów i związków wyznaniowych na gruncie prawa polskiego;

2) skuteczność czynności prawnych dokonywanych przez przedstawicieli kościelnych jednostek prawnych - zagadnienie reprezentacji

3. Osobowość prawna jednostek Kościoła katolickiego.

• Stan przed 17 V 1989: stanowisko SN nakazujące traktować kościelne jednostki prawne jako partnerów w obrocie prywatno-prawnym

• Ustawa o stosunku państwa do Kościoła katolickiego z 17 V 1989 r. wprowadziła dwa sposoby nabywania osobowości prawnej:

• erygowanie jednostki w ramach katalogu zawartego w art. 6-9 Ustawy po zgłoszeniu odpowiedniemu organowi skutkuje automatycznie uznaniem osobowości na gruncie prawa polskiego

• jednostki powołane w ramach Kościoła kat. spoza katalogu wymaga dla uzyskania osobowości w prawie polskim wydania rozporządzenia ministra właściwego od spraw wyznań (art. 10)

4. Kościelne osoby prawne ogólnopolskie:

Art. 6.

1. Osobą prawną Kościoła o zasięgu ogólnopolskim jest Konferencja Episkopatu Polski.

2. Organami Konferencji Episkopatu Polski są:

• Prezydium Konferencji Episkopatu Polski,

• Rada Główna Konferencji Episkopatu Polski,

• Sekretariat Konferencji Episkopatu Polski.

3. W sprawach majątkowych Konferencję Episkopatu Polski reprezentuje jej Prezydium. Do składania oświadczeń woli jest uprawniony każdy z jego członków.

Art. 7.

2. Osobami prawnymi są również: Caritas Polska

5. 
   

6. Inne jednostki kościelne mające osobowość prawną

• 1) Katolicki Uniwersytet Lubelski,

• 2) Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie,

• 3) Papieski Wydział Teologiczny w Poznaniu,

• 4) Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu,

• 5) Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie oraz jego dwie sekcje: św. Jana Chrzciciela i św. Andrzeja Boboli "Bobolanum",

• 6) Wydział Filozoficzny Towarzystwa Jezusowego w Krakowie,

• 7) kościelne instytuty naukowe i dydaktyczno-naukowe kanonicznie erygowane.

Art. 14. O powołaniu i odwołaniu osoby sprawującej funkcje organu osoby prawnej władza kościelna powiadamia właściwy organ administracji państwowej, jeżeli ratyfikowane umowy nie stanowią inaczej. Powiadomienie obejmuje imię i nazwisko, obywatelstwo oraz miejsce zamieszkania danej osoby

Art. 12. Kościelne wydawnictwa, zakłady wytwórcze, usługowe i handlowe, zakłady charytatywno-opiekuńcze, szkoły i inne placówki oświatowo-wychowawcze, nie posiadające osobowości prawnej, działają w ramach kościelnych osób prawnych, które je powołały.

Art. 11. Kościelna osoba prawna nie odpowiada za zobowiązania innej kościelnej osoby prawnej.

8. Regulacja konkordatowa

• Artykuł 4

2. Rzeczpospolita Polska uznaje również osobowość prawną wszystkich instytucji kościelnych terytorialnych i personalnych, które uzyskały taką osobowość na podstawie przepisów prawa kanonicznego. Władza kościelna dokonuje stosownego powiadomienia kompetentnych organów państwowych.

3. Inne instytucje kościelne mogą na wniosek władzy kościelnej uzyskać osobowość prawną na podstawie prawa polskiego.

9. Stowarzyszenia Kościoła Katolickiego

• Podstawa konstytucyjna:

art. 12 [prawo do powołania stowarzyszeń],

art. 25 [uwzględnianie autonomii a więc wewnętrznego prawodawstwa kościelnego],

art. 58 [prawo zrzeszania się],

art. 53 [prawo do tworzenia stowarzyszeń religijnych]

• Konkordat:

art. 19. Rzeczpospolita Polska uznaje prawo wiernych do zrzeszania się zgodnie z prawem kanonicznym i w celach określonych w tym prawie. Jeżeli te zrzeszenia poprzez swą działalność wkraczają w sferę uregulowaną w prawie polskim, podlegają także temu prawu.

10. Ustawa o gwarancjach wolności sumienia iwyznania (obowiązuje jako dopełnienie przepisów USPKK)

• Aspekt indywidualny: prawo aby „zrzeszać się w organizacjach świeckich w celu realizacji zadań wynikających z wyznawanej religii bądź przekonań w sprawach religii” (art. 2 pkt 11).

• Aspekt instytucjonalny: prawo aby „tworzyć organizacje mające na celu działalność na rzecz formacji religijnej, kultu publicznego oraz przeciwdziałania patologiom społecznym i ich skutkom” (art. 19 ust. 2 pkt 14; odpowiednikiem art. 33 USPKK).

11. Ustawa o stosunku państwa do Kościoła katolickiego

• Podział stowarzyszeń wg kryterium podmiotowego (kto tworzy stowarzyszenia)

1. Inicjatywa wiernych

2. Inicjatywa wiernych za aprobatą władz Kościoła

3. Inicjatywa władz Kościoła

• Podział wg kryterium samodzielności organizacyjnej

1. Posiadają osobowość prawną

2. Działają w ramach kościelnych osób prawnych

• Stosunek do ustawy Prawo o stowarzyszeniach

1. Podlegają w pełni

2. Podlegają z wyjątkami

3. Całkowicie niezależne

• Ponadto: kryterium celu działania oraz nadzoru ze strony władz Kościoła

12. Organizacje kościelne

• Tworzenie: inicjatywa władzy Kościoła (zatwierdza biskup ordynariusz/Konferencja Episkopatu Polski; art. 34.1 pkt 1) albo inicjatywa wiernych - zgoda jw., warunkiem udział w organizacji proboszcza, rektora kościoła lub przełożonego zakonnego (art. 34.1 pkt 2)

• Cele: w szczególności formacja religijna, kult publiczny, nauka katolicka (art. 34.2)

• Nadzór: Władze kościelne czuwają nad zgodnością działania organizacji z ich celami religijnymi i moralnymi (art. 34.4)

• Osobowość prawna: Organizacje kościelne działają w ramach tych kościelnych osób prawnych, w których zostały powołane. O erygowaniu organizacji o zasięgu ponaddiecezjalnym Sekretariat Konferencji Episkopatu Polski powiadamia Urząd do Spraw Wyznań. Organizacje wymienione w ust.1 pkt 1 mogą nabyć osobowość prawną w trybie art. 10 [rozporządzenie].

• Stosunek do Prawa o stowarzyszeniach: nie podlega; ustawa o zgromadzeniach w zakresie zebrań na drogach i placach publicznych oraz w pomieszczeniach użyteczności publicznej

13. Organizacje katolickie

• Tworzenie: organizacje założone za aprobatą władzy kościelnej, która zatwierdza im kapelana lub asystenta kościelnego.

• Cele: w szczególności zgodną z nauką Kościoła działalność społeczno-kulturalną, oświatowo-wychowawczą i charytatywno-opiekuńczą

• Nadzór: Działają w łączności z hierarchią kościelną.

• Osobowość prawna: na gruncie prawa państwowego, możliwa również na gruncie prawa kanonicznego.

• Stosunek do Prawa o stowarzyszeniach: stosowana odpowiednio z wyjątkami

• 1) władzy kościelnej przysługuje prawo cofnięcia aprobaty [konsekwencja: utrata statusu organizacji katolickiej],

• 2) wystąpienie do sądu z wnioskiem o rozwiązanie stowarzyszenia wymaga uzgodnienia w Komisji Wspólnej,

• 3) w przypadku likwidacji organizacji katolickiej do jej majątku stosuje się odpowiednio przepisy o majątku zlikwidowanych kościelnych osób prawnych, chyba że ich statut stanowi inaczej.

14. Stowarzyszenia katolików

• Tworzenie: wierni.

• Cele: realizowanie ideałów chrześcijańskich według własnych programów.

• Nadzór: brak.

• Osobowość prawna: prawa kościelnej.

• Stosunek do Prawa o stowarzyszeniach: podlegają w pełni.

• Inne: Art. 36. Organizacje, których celem jest krzewienie trzeźwości, oddziaływanie na osoby nadużywające alkoholu lub używające narkotyków oraz udzielanie pomocy ich rodzinom, mogą być tworzone także w formie organizacji kościelnych, o których mowa w art. 34, lub organizacji katolickich, o których mowa w art. 35.

• Zawsze jest możliwość działania w formie stowarzyszeń niezarejestrowanych.

15. Regulacje w prawie kanonicznym

• Kan. 215 prawo zrzeszania się wiernych; szczegółowe regulacje Księga II, Część I, Tytuł V „Stowarzyszenia Wiernych”

• Podział stowarzyszeń wg kryterium podmiotowego: skupiające osoby duchowne, albo świeckie albo duchowne i świeckie

• Kryterium powstania: publiczne i prywatne; wymóg statutów gwarantujących dostosowanie do prawa państwowego (kan. 304), podlegają nadzorowi władzy kościelnej i ściśle określone granice autonomii

• Zakres działania: powszechne, międzynarodowe, krajowe, diecezjalne

16. Stowarzyszenia publiczne wiernych

• Erygowane przez władzę kościelną, inicjatywa może być oddolna

• Konieczne zatwierdzenie statutu przez tą samą właściwą władzę, podobnie zmiany w statucie

• Możliwe przekształcenie ze stowarzyszenia prywatnego w publiczne

• Oficjalnie realizują zadania w imieniu Kościoła

• Właściwa władza przydziela moderatora, może również przydzielić kapelana

• Obowiązek składania właściwej władzy rocznych sprawozdań

17. Stowarzyszenia prywatne wiernych

• Tworzone przez wiernych

• Statuty uznawane przez właściwą władzę, muszą być zgodne z prawem kanonicznym, podlegają badaniu

• Są poparte lub polecone przez władzę kościelną

• Osobowość na gruncie prawa kanonicznego uzyskują dekretem właściwej władzy gdy został zatwierdzony statut

• Samodzielność w wybieraniu moderatora, kapelan za zgodą ordynariusza

• Samodzielność w dysponowaniu majątkiem, władza kościelna nadzoruje, czy zgodnie z celem stowarzyszenia

• Rozwiązanie zgodnie z postanowienie Statutu lub przez właściwą władzę, gdy ta dostrzega szkodliwość działania stowarzyszenia, uwzględniając m.in. prawa darczyńców

18. Korespondencja prawa polskiego i kanonicznego

• Organizacje kościelne mogą odpowiadać stowarzyszeniom publicznym wiernych

• Organizacje katolickie mogą odpowiadać stowarzyszeniom prywatnym wiernych

• Kan. 298 par. 2 pozwala na tworzenie stowarzyszeń przez wiernych nie będących w zakresie kontroli i związków z hierarchią kościelną, mogą one odpowiadać stowarzyszeniom katolików

19. Podsumowanie nr 6 - co trzeba zapamiętać

• 1. Wymogi rejestracji związku wyznaniowego (podmioty, dokumenty, procedura zwłaszcza terminy, zakres władzy organu rejestrowego).

• 2. Wymogi statutu (elementy obligatoryjne i fakultatywne, tryb zmian w statucie).

• 3. Okoliczności wykreślenia związku z rejestru (ustawa, brak działalności, samorozwiązanie, okoliczności wyrażone w statucie, naruszenie legalności działania) .

• 4. Dyskusja nad osobowością kościołów i związków wyznaniowych

• 5. Prawo wiernych do zrzeszania się

• 6. Uznawanie osób prawnych Kościoła katolickiego na gruncie prawa polskiego

• 7. Problemy związane z reprezentacją kościelnych osób prawnych

• 8. Typy kościelnych osób prawnych i ich reprezentanci

• 9. Cechy charakterystyczne organizacji kościelnych, organizacji katolickich i stowarzyszeń katolików

• 10. Cechy charakterystyczne stowarzyszeń publicznych i prywatnych wiernych w prawie kanonicznym

• 11. Wymogi rejestracji związku wyznaniowego

• 12. Procedura rejestracji związku wyznaniowego

• 13. Budowa statutu związku wyznaniowego

• 14. Przesłanki wykreślenia związku wyznaniowego z rejestru

Ad. 7 Majątek kościołów i związków wyznaniowych. Opodatkowanie i ubezpieczenie osób duchownych

1. Sposoby finansowania kościołów i związków wyznaniowych

• Ofiarność wiernych.

• Finansowanie ze środków publicznych (odpisy podatkowe, Fundusz Kościelny, dotacje jednorazowe i ciągłe na podstawie ustaw szczególnych).

• Dochód związków wyznaniowych przeznaczany na cele statutowe z innych źródeł, zwłaszcza działalności gospodarczej.

2. Podstawy prawne finansowania Kościoła katolickiego

• Konkordat: art. 21 i 22 [zgoda na struktury organizacyjne zdolne do realizacji zadań, prawo zdobywania środków ze zbiórek, wyłączenie stosowania przepisów o zbiórkach publicznych, jeśli cel kwesty jest religijny]

• UGWSW: art. 10.2, 13 [zasada neutralności brak dotacji, w drodze wyjątku na podstawie ustaw; zasady opodatkowania: stosowanie zasad ogólnych z wyjątkiem wyszczególnionych wyjątków - zob. dalej] (dla związków wyznaniowych nie posiadających własnych ustaw art. 19.2 pkt 18, art. 24.1, 25.3)

• USPKK dział III

3. USPKK - zasady majątkowe w związku ze szczególnych statusem religijnym

• Art. 52: prawa majątkowe, w tym akcje

• Art. 54: wyłączenie prawa pierwokupu Skarbu Państwa w przypadku nieruchomości

• Art. 57: osoby prawne Kościoła mają prawo do kwest na cele: religijne, oświatowo-wychowawcze, charytatywno-opiekuńcze, naukowe, utrzymania duchownych i zakonów; nie ma wskazanych celów kulturalnych

• Art. 58: prawo tworzenia fundacji na zasadach ogólnych z zespołem przepisów szczególnych

• Szczególne zasady funkcjonowania fundacji kościelnych:

• „Niezależnie od nadzoru państwowego, nadzór nad działalnością fundacji sprawuje kościelna osoba prawna, będąca fundatorem lub wskazana w statucie fundacji”

• „W razie stwierdzonych nieprawidłowości w zarządzaniu fundacją, właściwy organ państwowy zwraca się do kościelnej osoby prawnej, sprawującej nadzór nad fundacją, wyznaczając termin nie krótszy niż trzy miesiące na spowodowanie usunięcia nieprawidłowości. Po bezskutecznym upływie tego terminu można zastosować środki oznaczone w przepisach o fundacjach”

• „W razie konieczności poddania fundacji zarządowi przymusowemu w myśl przepisów o fundacjach, zarząd ten będzie sprawowała kościelna osoba prawna wyznaczona przez Prezydium Konferencji Episkopatu Polski”

• Jeżeli statut fundacji nie stanowi inaczej, w razie jej likwidacji majątek przechodzi na nadrzędną osobę prawną albo „o przeznaczeniu jej majątku znajdującego się za granicą zadecyduje Konferencja Episkopatu Polski lub wyższy przełożony zakonny”

4. Finansowanie kościołów i związków wyznaniowych ze środków publicznych

• Obecne sposoby finansowania ze środków publicznych: pozytywne (indywidualne dotacje celowe, przykład: dotacja na budowę kościoła Opatrzności Bożej; stałe finansowanie na podstawie ustaw szczególnych: pensje dla nauczycieli religii, finansowanie uczelni wyznaniowych; Fundusz Kościelny), negatywne (preferencyjne zasady opodatkowania kościołów i związków wyznaniowych) i pośrednie (rezygnacja państwa z części dochodów z danin publicznych od osób fizycznych i pranych, tzw. 1% podatku a organizacje pożytku publicznego) T. Stawiński, o.c., s. 339-340

• Likwidacja majątku kościelnego po 1945 r. - założenia ideowe

• Zawężające traktowanie zadań statutowych związków wyznaniowych przez Urząd do Spraw Wyznań (wykluczanie działalności oświatowej, kulturalnej, charytatywnej, opiekuńczej) maksymalizacja niedogodnego opodatkowania dochodowego, stawka nawet 65%

• Ustawa z 1950 r. o przejęciu dóbr martwej ręki: w rękach Kościoła katolickiego miały pozostać tylko gospodarstwa proboszczów do 50 ha i 100 ha na tzw. Ziemiach Odzyskanych

5. Finansowanie pozytywne: Fundusz kościelny

• Powstanie 1950 na podstawie ustawy o przejęciu dóbr martwej ręki, cel: „usunięcia pozostałości przywilejów obszarniczo-feudalnych w dobrach martwej ręki oraz celem materialnego zabezpieczenia duchowieństwa”

• Ilość przejętego majątku: 89-155 tys. ha, w zależności od szacunków, najbliższe 134 tys. (całość nieruchomości kościelnych przed 1945 a ich ilość w 1965 wraz z uwzględnieniem alienacji w tych latach)

• Zadaniowy charakter budżetu funduszu

• Rekompensata za konfiskatę majątku, wysokość świadczeń na rzecz związku wyznaniowego zależała od udziału w całości przejętych przez państwo dóbr, obecnie brak takiej zasady, brak danych oraz utrudnienia związane ze zwrotem nieruchomości w wyniku prac komisji regulacyjnych

• Środki z budżetu państwa, niezależnie od tego, czy i w jakim stopniu nastąpiło przejęcie majątku w 1950r.

• Określenie nowych celów: rozporządzenie RM 1990, uchwała RM 1991 r. i przepisy ustaw dotyczących zabezpieczania społecznego

• obok ustawowych (art. 9: utrzymanie i odbudowa kościołów, pomoc materialna i lekarska dla duchownych, domy wypoczynkowe, finansowanie ubezpieczenia wypadkowego, zaopatrzenie emerytalne społecznie zasłużonych, działalność charytatywno-opiekuńcza) nowe - pomoc dla działalności oświatowo-wychowawczej i opiekuńczo-wychowawczej, zwalczanie patologii społecznych, dotacje na ubezpieczenie społeczne duchownych, konserwacja i naprawa obiektów sakralnych i kościelnych o wartości zabytkowej.

6. Praktyka działania Funduszu, ograniczenia finansowania, procedowanie

• 80-90% budżetu na składki w zakresie zabezpieczenia społecznego osób duchownych

• 10-20% pozostała działalność, w tym: działalność humanitarna charytatywno-opiekuńcza, oświatowa, wychowawcza, zwalczanie patologii społ. (w 80% dofinansowanie dla Kościoła Katolickiego) oraz renowacja zabytkowych obiektów sakralnych (w 90% dla Kościoła Katolickiego)

• Brak finansowania: wydatków bieżących (np. media obiektów dofinansowanych), placówek kultowych (np. ośrodki rekolekcyjne), remontów i konserwacji ruchomości pomimo ich wartości zabytkowej, budowy nowych obiektów sakralnych, wypoczynku osób duchownych

• Brak osobowości prawnej, działa w ramach Departamentu Wyznań i Mniejszości Narodowych i Etnicznych w MSWiA, bieżące działanie reguluje Statut, środki rozdzielane są na podstawie wewnętrznego budżetu w drodze decyzji administracyjnej, w praktyce mimo uprawnienia brak występowania z wnioskiem przez Zarząd Funduszu w osobie dyrektora i zastępcy dyrektora Departamentu, wnioskują kościoły i związki wyznaniowe; wnioski są opiniowane przez reprezentantów kościołów i związków wyznaniowych (np. pełnomocników Konferencji Episkopatu Polski)

• Dotacje mają charakter celowy i mogą dotyczyć tylko zadań przyszłych

7. Kontrowersje wokół likwidacji Funduszu

• Zwolennicy likwidacji (np. projekt senacki z 2004 r.), przytaczana argumentacja: wskutek działania komisji regulacyjnych nastąpił zwrot majątku kościołów i związków wyznaniowych, odpada więc przyczyna utworzenia Funduszu

• Przeciwnicy likwidacji: Paweł Borecki, Michał Zawiślak; uzasadnienia: korzystanie z funduszu nie jest proporcjonalnie do ilości wiernych danego wyznania na korzyść niekatolickich kościołów i związków wyznaniowych, dotychczas brak innego spójnego systemu finansowania kościołów i związków wyznaniowych z udziałem Państwa

• Dyskusja nad systemowym rozwiązaniem w zakresie finansowania związków wyznaniowych, propozycja P. Stanisza wprowadzenia centralnego finansowania na wzór włoski z uwzględnieniem polskiej specyfiki społecznej i ustrojowej.

8. Finansowanie negatywne: preferencyjne zasady opodatkowania osób prawnych kościołów i związków wyznaniowych.

• Podatek dochodowy od osób prawnych: zwolnienie od niegospodarczej działalności statutowej - tu nie ma wymogu prowadzenia ksiąg rachunkowych, od działalności gospodarczej w zakresie środków przekazanych na działalność statutową (cele kultowe, oświatowo-wychowawcze, naukowe, kulturalne, działalność charytatywno-opiekuńcza, finansowanie punktów katechetycznych, konserwacja zabytków, inwestycje sakralne), udowodnione na podstawie rachunkowości w myśl Ordynacji Podatkowej, w przypadku kościołów Katolickiego i Prawosławnego zwolnienie od dochodu od spadków i darowizn

• Podatek od czynności cywilno-prawnych: zwolnienie dla organizacji pożytku publicznego w ramach ich działalności

• Podatek od nieruchomości: zwolnienie od nieruchomości przeznaczonych na cele niegospodarcze i niemieszkalne (art. 55 USPKK dodatkowo mieszkania zakonników i duchownych jeśli wpisane do rejestru zabytków, internaty, domy kontemplacyjne, formacyjne i emerytów, kurie, zarządy zakonów, sekretariat Prymasa i Konferencji Episkopatu Polski)

• Podatek od spadków i darowizn: art. 55 USPKK zwolnienie od obrotu nieruchomosciami

• Prawo celne z 2004 r.: zwolnienia od towarów sprowadzanych spoza Unii Europejskiej na cele charytatywno-opiekuńcze, oświatowo-wychowawcze i na cele kultu

9. Finansowanie kościołów i związków wyznaniowych nie posiadających własnej ustawy.

• UGWSW art. 19.2 pkt 18, art. 24.1, 25.3 (przepis relikt):

• Środki pochodzące ze składek, darowizn i innych świadczeń od osób fizycznych i prawnych

• Środki na działalność charytatywno-opiekuńczą z: ofiar pieniężnych i w naturze, spadków, zapisów, darowizn krajowych i zagranicznych, zbiórek i imprez publicznych, subwencji, ofiar, dotacji od instytucji krajowych: państwowych, społecznych, wyznaniowych, prywatnych, odpłatność za usługi charytatywno-opiekuńcze, dochody instytucji kościołów i związków wyznaniowych

10. Problematyka majątkowych komisji regulacyjnych.

• Majątek w posiadaniu Kościoła Katolickiego w 1989 r. bez uregulowania prawnego przechodzi na własność mocą decyzji właściwego wojewody

• Cel: rewindykacja majątku skonfiskowanego przez PRL, w tym na podstawie ustawy z 1950 r. o przejęciu dóbr martwej ręki, 1952 o zniesieniu fundacji oraz bezprawnych

• Pierwotnie Komisja Majątkowa dla Kościoła Katolickiego, następnie dla innych kościołów i związków wyznaniowych na podstawie ustaw indywidualnych i UGWSiW: Międzykościelna Komisja Regulacyjna, osobne dla Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, Związku Gmin Żydowskich, Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego

• Postępowanie na wniosek, pierwotnie termin składania wniosków w przypadku Kościoła Katolickiego do 31 XII 1992, przedłużanie terminów dla wielu związków wyznaniowych w sposób niejednolity budzące zastrzeżenia (np. do 2004 r. dla kościołów luterańskiego, baptystów, kalwińskiego)

• Zakończenie prac Komisji Majątkowej 31 I 2011 r. (nowelizacja USPKK)

• Wg B. Rakoczego Komisja Majątkowa nie jest ani organem administracji ani sądowym przez wzgląd na swój skład i podmiotowość na gruncie Kościoła Katolickiego (B. Rakoczy, Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2008, s. 369)

• Postępowanie o charakterze regulacyjnym - wg orzeczenia TK z 1992 r. podobne do polubownego quasi-windykacyjnego ; do 2000 r. tajne, brak możliwości odwołania: brak charakteru organu administracji - brak drogi administracyjno-sądowej, orzeczenie NSA z 26 IX 1991 sygn. akt I SA 768/91; K.A. Wąsowski dodaje: wzajemna autonomia państwa i związków wyznaniowych uniemożliwia taką skargę, jego zdaniem roszczenie ma charakter prywatno-prawny, przez co postępowanie pozbawione jest cech administracyjnych; nie jest to postępowanie kontradyktoryjne służące rozstrzygnięciu sporu lecz ustaleniu zasadności roszczenia i trybie zaspokojenia; postępowanie zwolnione od opłat; stosowanie przepisów KPA

• Komisja Majątkowa: 12 osób, po 6 ze strony rządu i Konferencji Episkopatu Polski, w przypadku braku rozstrzygnięcia (po równo) sprawa przekazana do sądu administracyjnego

• Orzeczenie w formie ugory ma moc sądowego tytułu egzekucyjnego, wpis do ksiąg wieczystych wolny od opłat

• Odszkodowanie ze Skarbu Państwa reprezentowanego przez Ministra Finansów; kontrowersyjne przekazywanie nieruchomości zastępczych oraz odszkodowań, skarga do TK Prezydenta Miasta Krakowa

11. Ubezpieczenie osób duchownych

• Ustawa z 17 V 1989 o ubezpieczeniu społecznym duchownych, obowiązywanie do 1999-2002 r. (do wejścia w życie ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych

• Obowiązująca podstawa prawna: ustawa z 1998 o systemie ubezpieczeń społecznych, z 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, z 1999 o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, ww. z 2002 r., z 2004 o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych

• Brak konsekwentnego stosowania terminu osoba duchowna [duchowny i członkowie zakonów męskich i żeńskich Kościoła Katolickiego, innych kościołów i związków wyznaniowych, z wyjątkiem alumnów seminariów duchownych, nowicjuszy, postulantów i juniorystów, którzy nie ukończyli 25 roku życia] w myśl definicji legalnej na rzecz „duchowny”, problem stosowania analogii z terminów prawa kanonicznego w zakresie katalogu osób duchownych

• Zasady ubezpieczenia: obowiązkowe dla osób duchownych emerytalne, rentowe, wypadkowe [orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 28 XII 1992 OSAiSN 1993, nr 9, poz. 39: całokształt działań związanych z wykonywaniem posług religijnych, także podczas rekolekcji]; na zasadzie dobrowolności chorobowe; alumni, nowicjusze, postulanci i junioryści poniżej 25 roku życia na wniosek dobrowolnie emerytalne i rentowe

• W przypadku kumulacji z ubezpieczeniem pracowniczym - zasada ubezpieczenia pracowniczego, chyba że podstawowa płaca jest niższa od minimalnego wynagrodzenia, wówczas z tytułu ubezpieczenia osoby duchownej obowiązkowe w zakresie brakującej podstawy; zawsze można podwyższyć stawki

• W zakresie emerytur: uchwała SN z 13 VI 2001 (sygn. Akt III ZP 21/00) do okresu składkowego branego pod uwag w przypadku wcześniejszej emerytury bierze się pod uwagę czas pracy w punktach katechetycznych przed 1989 r.

• Zgłoszenie do organu 7 dni od uzyskania statusu samodzielnie, w zakonach - przełożenia

• Obowiązkowe 80% z Funduszu Kościelnego, dobrowolne w całości opłaca duchowny, również podwyższenie stawki duchowny

• Obowiązkowe ubezpieczenie zdrowotne, dotyczy również alumnów, nowicjuszy, postulantów i juniorystów, ci oraz duchowni nie płacący podatku dochodowego mają w 100% pokryte składki z Funduszu Kościelnego, osoby zatrudnione na umową o pracę płacą składki na zasadach ogólnych

12. Opodatkowanie osób duchownych

• PRL: opodatkowanie w oparciu o ryczałt podstawy a nie ryczałt kwoty opodatkowania

• Obecny stan prawny: preferencyjne (brak konieczności ksiąg przychodów i rozchodów) ale dobrowolne opodatkowanie ryczałtowe od dochodu w związku z funkcjami duszpasterskimi

• Płacone kwartalnie, indeksacja zgodnie ze wskaźnikiem wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych, podatek obniżony o składkę na ubezpieczenie zdrowotne (7,75%), o ile nie zostało obniżony na zasadach ogólnych

• W ustawie terminologia Kościoła Katolickiego, stosowania na zasadzie analogii do innych kościołów i związków wyznaniowych

• Zasady obliczania wysokości ryczałtu:

• 1. Dla proboszcza oraz w przypadku wikariatów eksponowanych, kuracji, lokacji: ilość mieszkańców parafii na 31 XII poprzedniego roku; 16 stawek

• 2. Dla wikarego: ilość mieszkańców jw. Oraz położenie parafii w miejscowości do 5 tys., 5-50 i ponad 50 tys. mieszkańców, 6 stawek

• 3. Dla rektorów i innych duchownych (np. misjonarze, rekolektanci) kierujący jednostką bez wyodrębnionej parafii: jak wikary w stawce 1-3 tys. mieszkańców.

• Obniżenie proporcjonalne ryczałtu, gdy mniej niż połowa mieszkańców to wierni, do wniosku oświadczenie o ilości wiernych

• Poinformowanie urzędu skarbowego ma nastąpić w ciągu 14 dni od powstania obowiązku podatkowego, zmiany miejsca pracy lub funkcji należy zgłaszać w ciągu 7 dni

• Obowiązek do 31 I zgłaszać deklaracje zapłaty składki zdrowotnej celem odliczeń

• Płatność kwartalna do 20 dnia kolejnego miesiąca, za czwarty kwartał do 28 XII

• Terminy pisemnego zrzeczenia się ryczałtu: do 20 I w przypadku nowego roku, przeddzień rozpoczęcia piastowania funkcji, 14 dni od decyzji kierownika Urzędu Skarbowego ustalającej wysokość ryczałtu

13. Duchowny jako świadek w postępowaniach karnym, cywilnym, administracyjnym

• 178 par. 2 KPK, 82 par. 3 KPA, Ordynacja Podatkowa: bezwzględny zakaz dowodowy co do faktów, które duchowny poznał podczas spowiedzi

• KPC: tylko prawo odmowy zeznań

• W sytuacjach innych niż spowiedź, np. rozmowa duszpasterska, prawo powołania się na tajemnicę zawodową, w KPK sąd albo prokurator może zwolnić z niej, w KPA, KPC i Ordynacji Podatkowej prawo odmowy odpowiedzi na pytanie.

20. Podsumowanie nr 7 - co trzeba zapamiętać

• 1. Zasady finansowania kościołów i związków wyznaniowych

• 2. Finansowanie ze środków publicznych

• 3. Problematyka Funduszu Kościelnego (powstanie, cele, działanie, kontrowersje)

• 4. Preferencyjne regulacje podatkowe

• 5. Majątkowe komisje regulacyjne (cel, procedowanie, charakter orzeczeń)

• 6. Ubezpieczenie osób duchownych: zasady, ubezpieczenia obowiązkowe i fakultatywne

• 7. Opodatkowanie osób duchownych: zasady naliczania ryczałtu

• 8. Duchowny jako świadek - wyraz zasady wolności sumienia

Ad. 8 Problematyka zawarcia małżeństwa: prawo kanoniczne oraz prawo państwowe.

1. Istota małżeństwa

2. Przesłanki zawarcia ważnego małżeństwa

• Prawo kanoniczne: brak przeszkód zrywających, brak wad oświadczenia woli, dochowanie wymogów formalnych związanych z procedurą.

• Prawo państwowe: brak przesłanek negatywnych dotyczących nupturientów, brak wad oświadczeń woli, dochowanie wymogów formalnych związanych z procedurą.

3. Istota przeszkody w prawie kanonicznym i jej źródła
   
   przeszkoda - okoliczność dotycząca osoby, oświadczenia woli lub formy zawarcia małżeństwa uniemożliwiająca zawarcie małżeństwa ważnie lub godziwie (P.M. Gajda, op. cit., s. 83)

4. Dalsze podziały przeszkód w prawie kanonicznym

• Ze względu na możliwość udowodnienia: publiczne i tajne (dowodzenie odpowiednio w zakresie zewnętrznym i wewnętrznym)

• Pewne i wątpliwe w zakresie prawnym lub faktycznym (kan. 14 w przypadku wątpliwości prawnej ustawy nie obowiązują; w przypadku wątpliwości faktycznej co do prawa ludzkiego dyspensy zastrzeżoną dla Stolicy Apostolskiej może udzielić biskup ordynariusz, nie można dyspensować w przypadku wątpliwości faktycznej prawa bożego oprócz impotencji)

• Od których można dyspensować, nie można, nie zwykło się dyspensować

• Uprzednie i następcze

• Czasowe i trwałe

• Odpowiednikiem dyspensy w prawie polskim jest zgoda sądu (zob. KRO art. 6 par. 1; art. 10 par. 1)

5. Władza dyspensowania

• Biskup Rzymu: nie może od prawa Bożego, nie udziela w razie wątpliwości prawa naturalnego, nie zwykło się od celibatu biskupów, rzadko od celibatu prezbiterów; dyspensa za pośrednictwem Penitencjarii Rzymskiej (aspekt wewnętrzny) albo Kongregacji Rzymskich (aspekt zewnętrzny); wyłącznie on: przeszkoda święceń lub wieczystego ślubu publicznego czystości złożonego w instytucie zakonnym na prawie papieskim oraz występku małżonkobójstwa

• Ordynariusz miejsca - w zależności od sytuacji:

• Zwykła - wszystkie prawa kościelnego nie podlegające rezerwacji dla papieża; dla podwładnych i osób na tym terytorium.

• Niebezpieczeństwo śmierci (aspekt zewnętrzny np. wojna i wewnętrzny - choroba) dodatkowo od zachowania formy oraz wszystkich kościelnych oprócz święcenia prezbiteratu .

• Wypadek naglący gdy wszystko przygotowane do ślubu i nie można czekać na decyzję Stolicy Apostolskiej - wszystkie przeszkody prawa kościelnego oprócz ślubu czystości oraz święceń prezbiteratu i diakonatu.

• Proboszcz i inni świadkowie kwalifikowani do asystowania przy zawarciu małżeństwa:

Niebezpieczeństwo śmierci: od formy kanonicznej i przeszkód prawa kościelnego oprócz święceń prezbiteratu w sytuacji, gdy kontakt z ordynariuszem jest możliwy tylko telefonicznie lub telegraficznie, wobec parafian i osób aktualnie przebywających.

Przypadek naglący: tylko do przeszkód tajnych od formy kanonicznej i przeszkód prawa kościelnego oprócz święceń prezbiteratu, diakonatu i ślubu czystości.

• Władza spowiednika:

Niebezpieczeństwo śmierci od przeszkód prawa kościelnego tajnych w zakresie wewnętrznym sakramentalnym i poza sakramentalnym (poza spowiedzią)

Przypadek naglący: przeszkody tajne z zakresu prawa kościelnego oprócz ślubu czystości i świeceń.

6. Okoliczności umożliwiające dyspensę (Instrukcja KEP z 1986, praktyka) - konieczność przyczyny godziwej, słusznej i racjonalnej

1. Dobro duchowe narzeczonych

2. Dobro dziecka nienarodzonego

3. Wszystko przygotowane do ślubu (omnia parata ad nuptias)

4. Uważnienie małżeństwa nieważnie zawartego

5. Niebezpieczeństwo zawarcia małżeństwa nieważnego

6. Niebezpieczeństwa życia w konkubinacie

7. Ustanie publicznego konkubinatu

8. Zgoda między rodzinami

9. Podeszły wiek narzeczonych

10. Względy ekonomiczne

7. Przeszkody zrywające/wymogi podmiotowe w prawie polskim

1. Przeszkoda wieku

2. Przeszkody impotencji i bigamii

• Impotencja: uprzednia, trwała i pewna; względna (wobec konkretnej osoby) albo absolutna, fizyczna lub psychiczna; podstawą prawo Boże naturalne.

• Istniejący węzeł małżeński: prawo państwowe art. 13 par. 1 KRO: Nie może zawrzeć małżeństwa, kto już pozostaje w związku małżeńskim; prawo kanoniczne: pochodzenia prawa Bożego pozytywnego (Mt 19,6); zakaz istnieje także w przypadku wątpliwym; uznanie w prawie kanonicznym małżeństw zawartych w wybranych wyznaniach chrześcijańskich; konieczność zgłoszenia się do biskupa ordynariusza w przypadku wcześniejszego małżeństwa cywilnego (które uległo rozpadowi) z inną osobą w związku z możliwością uznania tego małżeństwa na gruncie prawa kanonicznego na mocy uważnienia w związku lub formy nadzwyczajnej (P. Gajda, op. cit, s. 104); przeszkodą jest także małżeństwo ważnie zawarte ale niedopełnione (tu wymóg dyspensy od papieża); inne dyspensy: przywilej Pawłowy (osoba nowo ochrzczona może opuścić dotychczasowego nieochrzczonego małżonka, jeśli ten utrudnia wspólne życie w związku z konwersją) oraz przywilej Piotrowy (w przypadku poligamii i poliandrii możliwość związania się z jedną osobą spośród dotychczasowych małżonków).

3. Przeszkoda różnej religii, święceń, publicznego ślubu czystości

• Małżeństwo katolika z osobą nieochrzczoną albo apostatą (odejście od Kościoła formalnie albo nieformalnie ale praktycznie i publicznie); z prawa ludzkiego - podlega dyspensowaniu

• Przeszkoda święceń - charakter publiczny, prawa kościelnego i podlega dyspensowaniu; w sytuacji zwykłej dyspensuje papież

• Przeszkoda ślubu czystości złożonego w publicznie i wieczyście w instytucie zakonnym na prawie papieskim lub diecezjalnym - z prawa kościelnego, podlega dyspensowaniu; w sytuacji zwykłej dyspensuje papież.

4. Przeszkody uprowadzenia i małżonkobójstwa

• Uprowadzenie: przeszkoda prawa kościelnego, dyspensuje tylko uprowadzona/y. Na gruncie prawa państwowego (KRO) sytuacja ta może być rozpatrywana na gruncie wadliwości oświadczenia woli - problem syndromu sztokholmskiego

• Małżonkobójstwo: przeszkoda prawa kościelnego, w sytuacji zwykłej dyspensuje tylko papież; przesłanki: celem zabójstwa zawarcie nowego związku małżeńskiego, udział w przestępstwie rozumiany szeroko (sprawstwo, pomocnictwo i in.)

5. Przeszkoda pokrewieństwa

6. Przeszkoda powinowactwa, przyzwoitości publicznej

• Powinowactwo - związek z rodziną małżeństwo; KPK: zakaz w linii prostej: ojczym i pasierbica, macocha i pasierb, teść i synowa, teściowa i zięć [naturalnie zakaz obowiązuje także w sytuacji, gdy małżonek umarł]; przeszkoda prawa kościelnego; KRO art. 14 par. 1 reguluje analogicznie, możliwe jest zezwolenie sądu

• Przeszkoda przyzwoitości publicznej - zakaz wiązania się z spokrewnionym w pierwszym stopniu linii prostej z osobą, z którą dotychczas pozostawano w konkubinacie trwałym i notorycznym; przeszkoda prawa kościelnego.

7. Przeszkoda pokrewieństwa prawnego; w KKKW ponadto przeszkoda pokrewieństwa duchowego

• Adoptio naturam imitatur; prawo kanoniczne uwzględnia państwowy porządek prawny; zakaz zawarcia małżeństwa dla: „przysposabiający i jego wstępni i zstępni z osobą przysposobioną oraz rodzeństwo wynikające z adopcji”; ustanie przeszkody na mocy dyspensy albo ustania przysposobienia zgodnie z procedura prawa polskiego; w KRO zakaz bezwzględny (bez możliwości uzyskania zezwolenia sądowego) pomiędzy przysposobionym i przysposabiającym

• Pokrewieństwo duchowe (tylko w Kodeksie Kanonów Kościołów Wschodnich): między chrzestnym a osobą ochrzczoną i jej rodzicami.

8. Wymogi i wady konsensusu małżeńskiego w KPK

• consensus facit nuptias - konsensus tworzy małżeństwo

• wymogiem ważnego konsensusu jest wiedza na temat istotnych cech małżeństwa, jej brak pociąga za sobą nieważność oświadczenia woli

• Wady konsensusu:

1. Brak wystarczającego używania rozumu

• KPK: Brak wystarczającego używania rozumu - przyczynami mogą być: niedorozwój psychiczny, choroba psychiczna w momencie oświadczenia woli; także chwilowa niemożność używania rozumu, np. Pozostawanie pod wpływem alkoholu, narkotyków etc.

• KRO: art. 11, 12 i 15: nie może zawrzeć małżeństwa osoba ubezwłasnowolniona całkowicie, dotknięta chorobą psychiczną lub niedorozwojem umysłowym, chyba że stan nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa i osoba nie została ubezwłasnowolniona całkowicie to sąd może udzielić zgody; małżeństwo może być unieważnione, jeśli osoba w chwili oświadczenia woli znajdowała się w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli

1. Brak wiedzy na temat istotnych przymiotów małżeństwa

• KPK: brak wiedzy na temat istotnych przymiotów małżeństwa - dotyczy świadomości istotnych praw i obowiązków; wg judykatury należą tutaj (P.M. Gajda, op. cit., s. 138-9):

• Obowiązki dotyczące realizacji dobra małżonków (wierność, pożycie intymne na ludzi sposób, nierozerwalność, pielęgnowanie wspólnego życia, pomoc wzajemna, przyczynianie się do wspólnego dobra, dążenie do świętości)

• Obowiązki w zakresie płodności i wychowania potomstwa

• Konieczne jest przeciętne „rozeznanie co do powagi i znaczenia tych praw i obowiązków małżeńskich. Jeśli nupturient w swej lekkomyślności, psychicznie lub moralnie niedojrzały nie przywiązuje żadnej wagi do tych praw i obowiązków, małżeństwo będzie nie ważne”.

1. Psychiczna niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich

• Przykłady z judykatury i jurysprudencji prawa kanonicznego:

• źródła niszczenia osobowości, np. psychopatia, poważny stopień psychicznej niedojrzałości, skrajny egoizm, uzależnienie od alkoholu i narkotyków, uzależnienie od rodziców, zwłaszcza od matki

• Płaszczyzna seksualna: homoseksualizm, nadpobudliwość seksualna, nimfomania, satyrianizm, masochizm, transseksualizm po zmianie płci, osoby chore na AIDS

1. Błąd i podstęp

• Błąd co do osoby narzeczonego (także KRO art. 15 par. 1, 2, przesłanka umożliwia unieważnienie małżestwa) albo istotnego przymiotu np. płodność, albo istotnego przymiotu małżeństwa np. nierozerwalność (KPK);

• Podstęp jako świadome wprowadzenie w błąd co do przymiotu swojej osoby (np. zatajenie narkomani, alkoholizmu, ciąży z inną osobą, poważnego obciążenia natury moralnej, poważnych długów, kradzieży, przekonań religijnych, chorób, zwyczajowych zachowań)

• Symulacja - wykluczenie woli zawarcia małżeństwa lub jednego z istotnych przymiotów małżeństwa (np. wykluczenie potomstwa, zastrzeżenie aktów seksualnych z osobą trzecią, odrzucenie sakramentalności); w prawie państwowym należy stosować przepisy KC

1. Zgoda pozorna, zgoda warunkowa, przymus i bojaźń

• Zgoda warunkowa - zakaz dołożenia warunku jako zdarzenia przyszłego niepewnego; możliwość dołożenia warunku dotyczącego zjawiska w teraźniejszości lub przeszłości, co do którego brak pewności - jest dołączany w formie pisemnej za zgodą biskupa ordynariusza; brak w KRO

• KPK: przymus fizyczny (zawsze powoduje nieważność czynności prawnych) i moralny, następstwem p. moralnego jest bojaźń; małżeństwo nie istnieje, jeśli bojaźń jest ciężka bezwzględnie (obiektywnie, np. szantaż zamordowania osoby bliskiej) lub względnie (subiektywnie, np. szantaż zerwaniem więzi rodzinnych, zależnie od wrażliwości), ma charakter zewnętrzny, a nupturient nie widzi innego rozwiązania jak zawarcie małżeństwa; przymus nie musi mieć na celu wymuszenie małżeństwa, lecz ono okazuje się jedynym rozwiązaniem do uniknięcia niebezpieczeństwa

9. Forma zawarcia małżeństwa

• Zawarcie osobiście lub przez pełnomocnika (KPK, KRO)

• KPK: forma zwyczajna kanoniczna: wobec 2 świadków zwykłych i 1 kwalifikowanego, w świątyni lub innym wyznaczonym do tego miejscu; jest wymagana dla ważności, w przypadku zawarcia małżeństwa z osobą niekatolicką obrządku wschodniego konieczna jest tylko do godziwości; możliwość dyspensowania od formy kanonicznej katolików przez biskupa ordynariusza tylko w niebezpieczeństwie śmierci

• Świadek kwalifikowany: proboszcz lub osoba przez niego wskazana na zasadzie licencji w pojedynczym przypadku ustnie, dla większej ilości przypadków delegacją pisemną

• Forma specjalna: w niebezpieczeństwie śmierci lub gdy w ciągu miesiąca nie będzie mógł przybyć świadek kwalifikowany; wystarczy 3 świadków zwykłych, wskrajnych przypadkach także mniej.

10. Małżeństwo wyznaniowe ze skutkami cywilnymi

• Procedura zgodnie z KRO - elementy niezbędne:

1. Pobranie w USC zaświadczenia o braku przeszkód w prawie polskim do zawarcia małżeństwa; jest ważne 3 miesiące

2. Oświadczenie woli przez nupturientów podczas wyznaniowego obrzędu małżeństwa

3. Sporządzenie protokołu przez świadka kwalifikowanego, podpisy nupturientów i wszystkich świadków

4. Dostarczenie protokołu i zaświadczenia kierownikowi właściwego USC przez duchownego w ciągu 5 dni roboczych (także nadanie pocztą)

5. Sporządzenie przez kierownika USC aktu małżeństwa

• Możliwość unieważnienia w prawie polskim (P.M. Gajda, op. cit., s. 189)

1. Gdy nupturient był w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli

2. Pod wpływem błędu co do tożsamości drugiej osoby

3. Pod wpływem bezprawnej groźby budzącej obawę poważnego niebezpieczeństwa osobistego nupturienta lub innej osoby.

11. Małżeństwa mieszane, zawarte tajnie, rozłączenie małżonków w KPK, separacja

• Małżeństwa mieszane i im podobne, konieczna dyspensa, zwolnienie od formy kanonicznej również konieczna dyspensa

• Małżeństwo tajne za zgodą biskupa ordynariusza, zobowiązanie dochowania tajemnicy: ordynariusz miejsca, asystujący, świadkowie, małżonkowie

• Rozłączenie małżonków: rozwiązanie węzła małżeństwa niedopełnionego, przywilej Piotrowy (wyłączna jurysdykcja papieża) i przywilej Pawłowy (mocą nowego małżeństwa) czyli rozwiązanie małżeństwa na korzyść wiary

• Separacja dozgonna albo czasowa; podstawy: cudzołóstwo (traci się to prawo gdy współmałżonek darował wyraźnie lub milcząco winę, zgodził się na cudzołóstwo, stał się przyczyną cudzołóstwa, sam również popełnił cudzołóstwo); kan. 1153 par. 1: „Jeśli jedno ze współmałżonków stanowi źródło poważnego niebezpieczeństwa dla duszy lub ciała drugiej strony albo dla potomstwa, lub w inny sposób czyni zbyt trudnym życie wspólne, tym samym daje drugiej stronie zgodną z prawem przyczynę odejścia, bądź na mocy dekretu ordynariusza miejsca, bądź też gdy niebezpieczeństwo jest bezpośrednie, własną powagą” (nietolerancja, narażenie na utratę wiary, brutalność, atmosfera nie do wytrzymania, niebezpieczeństwo fizyczne, uniemożliwianie wspólnego życia wygórowanymi potrzebami, niewłaściwym dysponowaniem środkami majatkowymi; P.M. Gajda, op. cit., s. 249)

12. Uważnienie małżeństwa

• Uważnienie - „akt prawny, mocą którego małżeństwo nieważnie zawarte zostaje uprawomocnione (uważnione), czyli staje się ważnym związkiem małżeńskim” (P.M. Gajda, op. cit., s. 258)

• Uważnienie zwykłe - usuniecie przeszkody i uproszczone ponowienie zgody małżeńskiej (w przypadkach przeszkody zrywającej, wady konsensusu, wady formy kanonicznej)

• Uważnienie nadzwyczajne - usuniecie przeszkody oraz udzielenie dyspensy od ponownego wyrażenia zgody, której trwanie się suponuje (P.M. Gajda, op. cit., s. 259, 264)

• Gdy nie można nakłonić do ponowienia zgody, nawet jednej ze stron

• Globalne uważnienie małżeństw

• Nieważność spowodowana niezachowaniem przepisów kościelnych

Strona 1 z 28

---