AKADEMIA EKONOMICZNA W KRAKOWIE
WYDZIAŁ TOWAROZNAWSTWA
KATEDRA TECHNOLOGII I EKOLOGII WYROBÓW
Agnieszka Rapacz - Drabik
SFORMALIZOWANY SYSTEM ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO WEDŁUG NORM ISO SERII 14000
Praca inżynierska
napisana pod kierunkiem
dr Tadeusza Fijała
Kraków 2006
Składam serdeczne podziękowania na ręce Pana dr Tadeusza Fijała
za pomoc i cenne wskazówki udzielone podczas powstawania pracy.
SPIS TREŚCI
WSTĘP
Początek XXI wieku stwarza potrzebę kształtowania innego niż konsumpcyjny stylu życia, nowego sposobu współistnienia człowieka w harmonii ze środowiskiem i z całą przrodą. Niezbędne jest wykształcenie wartości, postaw i praktycznych umiejętności, które umożliwiają odpowiednie i skuteczne uczestnictwo w rozwiązywaniu problemów ekologicznych,
a także we właściwym zarządzaniu zasobami środowiska. Dotyczy to zwłaszcza zrozumienia złożonych relacji człowieka z przyrodą i potrzeby jej ochrony jako środowiska życia, konkretnej wartości ekonomicznej, dziedzictwa narodowego, europejskiego i globalnego.
Oddziaływanie na środowisko już dawno przestało być problemem pojedynczego przedsiębiorstwa, miasta, gminy lub kraju. Codzienne wiadomości o klęskach ekologicznych uświadamiają nam, że wymagane jest globalne podejście, które nie kończy się na granicy przedsiębiorstwa czy jednostki administracyjnej. Ochronę środowiska coraz bardziej należy włączyć do planowania rozwoju i w procesy zarządzania. Musi ona zająć w strukturze organizacyjnej przedsiębiorstwa odpowiednie miejsce. Powinno się tak uwzględniać zagadnienia środowiskowe przy podejmowaniu decyzji planowo - strategicznych, by można było pogodzić zadania ekonomiczne i technologiczne z ekologią.
System zarządzania środowiskowego zapewnia uporządkowany proces osiągania ciągłego doskonalenia, którego zakres jest określany przez organizację z uwzględnieniem uwarunkowań ekonomicznych.
System zarządzania środowiskowego wg normy ISO 14001 adresowany jest do firm, które podejmują działania ukierunkowane na rzecz troski o środowisko naturalne. Aby działania te były skuteczne, konieczne jest przeprowadzenie ich w ramach uporządkowanego systemu zarządzania, który pozwala zintegrować się z ogólnym zarządzaniem. Takie warunki spełnia norma ISO 14001.
Zarządzanie środowiskowe jest korzystne dla środowiska naturalnego i jednocześnie
w pełni uzasadnione ekonomicznie. Poprzez wymóg ciągłego doskonalenia działalności pośrodowiskowej system zarządzania środowiskowego jest narzędziem służącym ochronie środowiska. Realizacja programów środowiskowych wymagana przez normę zmierza do ograniczenia negatywnego wpływu organizacji na środowisko naturalne.
Przy rozwiązaniu problemów na terenach zanieczyszczonych System Zarządzania Środowiskowego może wspomagać poprawę istniejącego stanu przez wdrożenie systemu w danej jednostce lub przedsiębiorstwach na tym terenie.
Na uwagę zasługuje fakt, że norma ISO 14001 może być stosowana przez każdą jednostkę organizacyjną np. produkcyjną, handlową, usługową, a także urząd miejski, gminny czy wojewódzki, szkoły, instytuty, firmy transportowe, przedsiębiorstwa wodociągów i kanalizacji, przedsiębiorstwa energetyki cieplnej, wysypiska odpadów i oczyszczalnie ścieków. Najbardziej jednak rozpowszechnione jest wprowadzanie systemu w jednostkach produkcyjnych, handlowych i usługowych. Szacuje się, że obecnie w Polsce jest około 450 przedsiębiorstw, które wdrożyły i certyfikowały System Zarządzania Środowiskowego.
Zainteresowanie regulacjami prośrodowiskowymi ciągle rośnie, ponieważ stosowanie nowoczesnych zasad zarządzania środowiskowego staje się nie tylko wyrazem ekologicznej świadomości przedsiębiorców lecz także instrumentem walki konkurencyjnej. Posiadanie
i stosowanie systemów środowiskowych polepsza znacznie wizerunek firmy i ułatwia kreowanie pozycji rynkowej. Społeczeństwa rozwiniętych państw o dominującej kulturze przemysłowej w coraz większym stopniu zwracają uwagę na rodzaj opakowań możliwość stosowania recyklingu, na ograniczenie szkodliwego wpływu emisji, ścieków, a nawet hałasu. Rola Systemu Zarządzania Środowiskowego, zgodnego z normą ISO14001 w ograniczeniu ilości zanieczyszczeń jest niekwestionowana, ponieważ norma ta jest proaktywna, co oznacza, że zmierza do zapobiegania szkodliwym oddziaływaniom na środowisko poprzez przewidywanie ryzyka szkodliwości środowiskowej. Norma ta jest również rozwojowa, gdyż jej celem jest ciągła poprawa skuteczności działań na rzecz środowiska.
Celem niniejszej pracy jest przedstawienie sformalizowanego Systemu Zarządzania Środowiskowego według norm serii ISO 14000. Praca składa się z trzech rozdziałów.
W rozdziale pierwszym przedstawiono System Zarządzania Środowiskowego, rozwój ideii oraz przegląd zarządzania środowiskowego.
W rozdziale drugim zawarta jest struktura norm serii ISO 14000, koncepcja systemu zarządzania środowiskowego według normy ISO 14001, charakterystyka tej normy. Kolejnym podrozdziałem są elementy systemu zarządzania środowiskowego według normy ISO 14001 pogrupowane w następujące fazy: polityka środowiskowa, planowanie działań, wdrażanie i funkcjonowanie systemu, sprawdzanie i działania korygujące oraz przegląd prowadzony przez kierownictwo.
Rozdział trzeci poświęcony jest auditom Systemu Zarządzania Środowiskowego, który jest nierozerwalnym elementem, związanym z wdrażaniem systemu. W rozdziale tym przedstawiono klasyfikację, schemat przeprowadzania auditu.
1. SYSTEMY ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO
Rozwój idei zarządzania środowiskowego
Przez cały XX wiek w gospodarkach narodowych wielu krajów zauważyć można działania mające na celu poprawę efektywności produkcji. Zwiększenie wydajności oraz chęć zaspokojenia wymagań wszystkich klientów, doprowadziły jednak w efekcie do nadmiernej eksploatacji środowiska naturalnego. Do produkcji coraz bardziej skomplikowanych wyrobów potrzebne były coraz większe ilości energii i innych zasobów. Do środowiska naturalnego emitowane były równocześnie coraz większe ilości zanieczyszczeń. Następowała przyspieszona degradacja naszej planety. Dominacja człowieka nad środowiskiem, połączona z krótkowzroczną eksploatacją zasobów naturalnych, pozbawiona troski o przyszłość doprowadziła do powstania takich zagrożeń i katastrof jak: erozja gleby, pustynnienie terenów, degradacja ekosystemów, ginięcie gatunków roślinnych i zwierzęcych. Elementy środowiska takie jak biosfera, fauna, flora i kopaliny, znajdujące się w stanie ciągłej interakcji z realizacją procesów produkcyjnych, przekroczyły w połowie naszego wieku zdolności odnawiania.
W celu ochrony Ziemi przed całkowitym zniszczeniem, konieczne było podjęcie zdecydowanych działań. Od początku lat 70-tych, za sprawą realizujących cele ekologiczne, międzynarodowych organizacji zaobserwować można rosnącą świadomość ekologiczną.
W trakcie „XXIV sesji ONZ” w 1969 r przedstawiony został dokument „Raport U. Thanta”, który uświadomił politykom i decydentom, że ochrona środowiska i racjonalne korzystanie
z jego bogactw są koniecznością. W 1972 r podczas konferencji ONZ w Sztokholmie, omówiono problematykę dotyczącą zarządzania bogactwami naturalnymi, identyfikacji
i kontroli zanieczyszczeń oraz aktualnych celów strategii rozwoju. W roku 1983 Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych powołało niezależną Komisję ds. Środowiska i Rozwoju zwaną „Komisją Brundtland”. Jej głównym zadaniem było analizowanie tendencji wynikających z kurczenia się zasobów naturalnych i rozwoju gospodarczego. Komisja ta stwierdziła, że wzrost światowej produkcji powinien mieścić się w granicach ekologicznej pojemności naszej planety oraz wzywała do rozpoczęcia nowej ery zrównoważonego rozwoju gospodarczego zwanego „ekorozwojem”.
Na początku lat 90-tych dostrzeżono potrzebę ujęcia rozwijającej się koncepcji zarządzania środowiskowego w bardziej formalne ramy. Pierwszą próbą było wydanie
w 1991 roku przez Międzynarodową Izbę Gospodarczą Karty Biznesu dla Zrównoważonego Rozwoju (tzw. Karta Rotterdamska), zawierającej 16 zasad, którymi powinny kierować się przedsiębiorstwa chcące przyczynić się do zrównoważonego rozwoju. Zasady te znalazły odzwierciedlenie we wszystkich kolejnych normach dotyczących systemów zarządzania środowiskowego.
Największym historycznym osiągnięciem na rzecz ekorozwoju była jednak konferencja ONZ zwana „Szczytem Ziemi”, która odbyła się w 1992 roku w Rio de Janeiro.
Do najważniejszych dokumentów tej konferencji należy zaliczyć:[2].
- deklarację z Rio de Janeiro w sprawie środowiska i rozwoju określającą, prawa i obowiązki państw w podejmowanych przez nie działaniach na rzecz rozwoju zrównoważonego,
- globalny program działań „Agenda 21”, określający cele rozwoju zrównoważonego
w kategoriach gospodarczych, społecznych i ekologicznych.
W 1993 roku w ramach Komisji ds. Normalizacji ISO/TC 207 została powołana do życia Grupa Robocza 1, której zadaniem stało się opracowanie projektu normy międzynarodowej, dotyczącej zarządzania środowiskowego. Znaczący wkład w prace nad normą „EN ISO 14001” wniósł British Standard Institution, który w roku 1994 opublikował normę „BS 7750”. Norma ta stała się wzorem dla tworzonej rodziny norm ISO serii 14000. Równolegle do prac Grupy Roboczej 1, opracowującej nową normę dotyczącą systemu zarządzania środowiskowego, realizowane były prace odpowiednich agend UE, których efektem końcowym był dokument „Rozporządzenie Rady Europy nr 1836/93 z dnia 23 czerwca 1993 roku o dobrowolnym udziale firm przemysłowych w europejskim systemie zarządzania ekologicznego oraz jego audicie -„EMAS”. Po uchwaleniu tego dokumentu rządy wielu państw zauważyły konieczność wdrożenia, realizacji i zbadania skuteczności wdrażanych systemów.
Obecnie trwają poszukiwania nowych obszarów, jakich dotyczyć może system zarządzania środowiskowego. Zauważyć można, przede wszystkim, coraz bardziej rosnące znaczenie eko-etykietowania, które stanowi odpowiedź na coraz częstsze wystąpienia polityków specjalistów i grup społecznych, świadomych wagi problemów związanych
z ochroną środowiska. W celu oznaczenia i wypromowania wyrobów charakteryzujących się w swojej technologii, procesie produkcyjnym oraz utylizacji odpadów, szczególną troską
o środowisko, zaproponowane zostały znaki ekologiczne. W obszarze Unii Europejskiej znak ekologiczny stanowi uzupełnienie innych systemów znakowania wyrobów (np. znak zgodności „CE”). Dotychczas jednak poszczególne kraje posiadają własne ekoznaki
z odpowiednim opisem. Ich postrzegania w poszczególnych krajach jest uzależnione od poziomu zaawansowania świadomości ekologicznej mieszkańców. Obecnie trwają prace nad opracowaniem kryteriów dotyczących przyznawania ogólnoeuropejskiego znaku ekologicznego (podobnego do znaku jakości „Q” i „Keymark”).
Chronologię publikowania wytycznych dotyczących systemów zarządzania środowiskowego przedstawiono na rysunku 1.
BS 7750: 1992
Rys.1. Chronologia publikowania wytycznych dotyczących zarządzania środowiskowego
Źródło: [9].
Przegląd systemów zarządzania środowiskowego
Na początku lat 90-tych dostrzeżono potrzebę ujęcia rozwijającej się koncepcji się koncepcji zarządzania środowiskowego w bardziej formalne ramy. Pierwszą formalną próbą było wydanie w 1991 r. Przez Międzynarodową Izbę Gospodarczą Karty Biznesu dla Zrównoważonego Rozwoju (tzw. Karta Roterdamska), zawierająca 16 zasad, którymi powinny kierować się przedsiębiorstwa chcące przyczynić się do zrównoważonego rozwoju. Zasady te znalazły odzwierciedlenie we wszystkich kolejnych normach dotyczących systemów zarządzania środowiskowego.
Norma BS 7750
W 1990 roku rząd Wielkiej Brytanii skierował do British Standard Institution (BSI) instytucji odpowiedzialnej za opracowanie norm w Wielkiej Brytanii - wniosek o opracowanie standardu oceny zakładów przemysłowych pod względem oddziaływania na środowisko. W trakcie pracy eksperci BSI doszli do wniosku, że stopień oddziaływania na środowisko w dużym stopniu zależy od sposobu zarządzania przedsiębiorstwem. Postanowiono wtedy opracować normę dotyczącą systemu zarządzania środowiskowego, która opierałaby się na założeniach zbliżonych do normy BS 5570 (pierwowzór norm ISO serii 9000).
W wyniku tych prac BSI - norma BS 7750 - System Zarządzania Środowiskowego została wydana w marcu 1992 roku. Przez kolejne dwa lata prowadzono pilotażowy program wprowadzenia systemu, w którym wzięło udział ponad 200 przedsiębiorstw i na podstawie zebranych doświadczeń w styczniu 1994 roku opublikowano drugą wersję normy BS 7750. Poprawiona wersja stała się w dużym stopniu kompatybilna z opublikowanym w 1993 roku Rozporządzeniem Rady Unii Europejskiej „Eco-management and Audit Scheme - EMAS”.
Pomimo, że norma BS 7750 była normą krajową w Wielkiej Brytanii, stosowana była na całym świecie. Wkrótce po wejściu w 1996 roku w życie normy ISO14001 norma brytyjska została wycofana.
Uregulowanie EMAS
W 1993 roku opublikowano Rozporządzenie Rady Unii Europejskiej nr 1863/93
w sprawie dobrowolnego udziału przedsiębiorstw sektora przemysłowego w Systemie Zarządzania Środowiskowego i jego Audicie, zwane w skrócie EMAS (Eco-Management and Audit Scheme). W grudniu 1990 roku, na posiedzeniu Rady Unii Europejskiej, przedstawiono pomysł opracowania aktu prawnego dotyczącego systemów zarządzania środowiskowego. Początkowo zakładano nałożenie obowiązku podporządkowania się wymaganiom rozporządzenia przedsiębiorstwom z ponad 50 sektorów przemysłu. Ostateczna wersja EMAS została przyjęta 29 czerwca i opublikowana 13 lipca 1993 roku, a weszła
w życie po 21 miesiącach przeznaczonych na prace przygotowawcze - w kwietniu 1995 roku. Jako rozporządzenie EMAS automatycznie zostało wprowadzone we wszystkich krajach członkowskich Unii Europejskiej.
W regulacji EMAS ustawodawca określa jasno wymagania związane
z funkcjonowaniem systemu zarządzania środowiskowego w zakładzie. Ustawodawca oparł się na najnowszym orzecznictwie, zgodnie z którym każdy właściciel zakładu, którego procesy, wyroby lub usługi mogą stanowić zagrożenie dla środowiska, powinien podjąć starania, aby nie dopuścić do wystąpienia ryzyka ekologicznego.
EMAS nie jest dokumentem obligatoryjnym, ale stanowi świadectwo poważnego traktowania problematyki związanej ze środowiskiem naturalnym. Zastosowanie się do wymagań EMAS może być element przewagi konkurencyjnej oraz zapewnienia bilansowania i integracji interesów ekonomicznych i środowiska naturalnego.
Mimo iż EMAS nie jest normą w ścisłym tego słowa znaczeniu, wymagania dotyczące systemu zarządzania w nim zawarte wyznaczały standard dla Systemu Zarządzania Środowiskowego zbliżony do wymagań normy ISO 14001. Niestety system EMAS może być stosowany jedynie dla zakładów przemysłowych znajdujących się na terenie Unii Europejskiej.
W 2001 roku została opublikowana nowa wersja rozporządzenia (Rozporządzenie (EC) Nr 761/2001 Parlamentu Europejskiego i Rady z 19 marca 2001r. pozwalające na dobrowolny udział organizacji ze Wspólnoty w systemie ekozarządzania i auditowania (EMAS II). W dokumencie tym wymagania dla systemu zarządzania zostały przyjęte z normy ISO 14001:1996. Stosowanie tego rozporządzenia, podobnie jak rozporządzenia z 1993 roku jest dobrowolne. Zobowiązuje jedynie państwa członkowskie do zapewnienia odpowiednich warunków jego funkcjonowania, w tym akredytacji weryfikatorów środowiskowych
i utworzenia jednostki rejestrującej organizacje spełniające warunki podane
w rozporządzeniu. W przeciwieństwie do poprzedniego, obecne rozporządzenie ma zastosowanie do wszystkich organizacji, nie tylko do organizacji z sektora przemysłowego, tym samym usunięty został również inny istotny mankament poprzedniej wersji.
Nowe rozporządzenie jest uzupełnione wytycznymi wdrożenia, które są zawarte
w dwóch dokumentach przyjętych przez Komisję i opublikowanych w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej:
- Decyzja Komisji z 7 września 2001 roku dotycząca wytycznych wdrożenia Rozporządzenia (EC) Nr 761/2001 Parlamentu Europejskiego i Rady z 19 marca 2001r., pozwalającego na dobrowolny udział organizacji ze Wspólnoty w systemie ekozarządzania i auditowania (EMAS), w którym podano wytyczne zapewniające jednolite stosowanie Rozporządzenia, dotyczące:
- jednostek odpowiednich do rejestracji na zgodność z EMAS,
-programów weryfikacji organizacji na zgodność z EMAS, walidacji oświadczeń środowiskowych, corocznego ich uaktualniania i wyjątków od tej zasady oraz częstości auditów,
- stosowania logo EMAS.
- Zalecenie Komisji z 7 września 2001 r., dotyczące wytycznych wdrożenia Rozporządzenia (EC) Nr 761/2001 Parlamentu Europejskiego i Rady z 19 marca 2001 pozwalającego na dobrowolny udział organizacji ze Wspólnoty w systemie ekozarządzania i auditowania (EMAS), w którym podano wytyczne dotyczące:
- oświadczenia środowiskowego,
- udziału pracowników w EMAS,
- identyfikacji aspektów środowiskowych i oceny ich znaczenia,
- weryfikacji małych i średnich przedsiębiorstw, a szczególnie małych i bardzo małych firm.
Celem EMAS, zgodnie z artykułem 1 Rozporządzenia, jest promowanie ciągłego doskonalenia efektów działalności środowiskowej organizacji poprzez:
- ustanowienie i wdrożenie przez organizację systemu zarządzania środowiskowego,
- systematyczną, obiektywną i okresową ocenę funkcjonowania (wyników) takiego systemu,
-podanie informacji o efektach działalności środowiskowej i otwarty dialog ze społeczeństwem i innymi stronami zainteresowanymi,
- aktywne zaangażowanie pracowników organizacji i odpowiednie szkolenie, które umożliwi aktywny udział w ustanowieniu i wdrożeniu systemu zarządzania środowiskowego.
Aby uzyskać rejestrację na zgodność EMAS organizacja powinna:
- wykonać przegląd środowiskowy swoich działań, wyrobów i usług,
- wdrożyć system zarządzania środowiskowego wg ISO 14001,
- przeprowadzić audit środowiskowy,
- przygotować oświadczenie środowiskowe,
- mieć zweryfikowany przegląd środowiskowy, system zarządzania, procedurę auditu
i oświadczenie środowiskowe pod kątem spełnienia odpowiednich wymagań EMAS oraz oświadczenie środowiskowe,
-przekazać zwalidowane oświadczenie środowiskowe do kompetentnej jednostki w kraju członkowski, w którym jednostka starająca się o rejestrację jest umiejscowiona i po rejestracji podać je do wiadomości publicznej.
Po rejestracji organizacja może stosować logo EMAS. Przy czym nie można umieszczać go na wyrobach lub opakowaniu, ani w stwierdzeniach porównawczych dotyczących innych wyrobów, działań i usług. Wytyczne stosowania logo EMAS podane są w Decyzji Komisji 761/2001 z 7 września 2001 roku.
EMAS przywiązuje szczególne znaczenie do następujących elementów:
- zgodności z przepisami prawnymi,
- doskonalenia efektów działalności środowiskowej,
- komunikacji zewnętrznej,
- zaangażowania pracowników.
W rozporządzeniu EMAS wymaga się, aby organizacji rozważyła wszystkie aspekty środowiskowe swoich działań, wyrobów i usług oraz podjęła decyzję na podstawie publicznie dostępnych kryteriów uwzględniających prawodawstwo Wspólnoty, które to aspekty mają znaczący wpływ. Zgodnie z EMAS, organizacja powinna rozważyć aspekty środowiskowe bezpośrednie i pośrednie. Aspekty bezpośrednie są związane z tymi działaniami, wyrobami
i usługami organizacji, które organizacja może bezpośrednio nadzorować. Pośrednie aspekty środowiskowe określono w rozporządzeniu jako wynikające z działań, wyrobów i usług organizacji, które mogą być znaczące, ale nad którymi nie ma pełnego nadzoru.
Uwzględniono tutaj, np.:
- zagadnienia związane z wyrobem (projektowanie, rozwój, pakowanie, transport, użytkowanie oraz odzyskiwanie i likwidację odpadów)
- efekty działalności środowiskowej i praktyki wykonawców, podwykonawców i dostawców.
System CPEMS
Zarządzanie środowiskowe w porównaniu do zarządzania jakością jest stosunkowo nowym narzędziem, które w ostatnich latach z powodzeniem stosują różne gałęzie przemysłu, a promują organizacje międzynarodowe oraz rządy wielu państw. Przykładem takiego podejścia do problematyki zarządzania środowiskowego jest Program Czystszej Produkcji.
Czystsza Produkcja to zorganizowane, kompleksowe i ciągłe działania, których celem jest zapobieganie powstawaniu i systematyczna redukcja odpadów. Realizując Program Czystszej Produkcji organizacje, powinny w pierwszym rzędzie podejmować działania mające na celu minimalizację odpadów. Realizowania w zakładach Programu Czystszej Produkcji jest znakomitym przygotowaniem do wdrożenia systemu zarządzania środowiskowego według wymagań normy EN ISO 14001. Zakłady takie są kandydatami do szybkiego opracowania i wdrożenia Systemu Zarządzania Środowiskowego[19].
Działania:
Rys.2. Podstawowe składniki Czystszej Produkcji
Źródło: [2].
Czystsza produkcja wdrażana w przedsiębiorstwa systemowo może stanowić niesformalizowany system zarządzania środowiskowego CPEMS. W praktyce system taki wymusza prewencyjne i kompleksowe działania techniczno-organizacyjne mające na celu ograniczenie negatywnych skutków procesu wytwarzania na środowisko. Funkcjonowanie tego systemu w przedsiębiorstwie jest uwarunkowane wdrożeniem projektów Czystszej Produkcji realizowanych w ramach programów czystszej produkcji. Wdrażanie takich projektów w przedsiębiorstwie przebiega w oparciu o procedurę zaproponowana przez amerykańską Agencję ds. Ochrony Środowiska USEPA. Na rysunku 3 przedstawiono etapy realizacji projektów Czystszej Produkcji w przedsiębiorstwach.
Etapy procesu realizacji projektów Czystszej Produkcji
w przedsiębiorstwach
Rys.3. Etapy realizacji projektów Czystszej Produkcji w przedsiębiorstwach
Źródło: [3].
Etap planowania i organizacji obejmuje między innymi [3]:
- podjęcie świadomej decyzji kierownictwa
- oraz powołanie zespołu projektowego
W skład oceny projektu wchodzą:
- szczegółowa analiza dotychczasowych procesów technologicznych,
- zaproponowanie możliwych opcji udoskonalenia procesu technologicznego,
- przegląd proponowanych opcji,
- eliminacja opcji mało atrakcyjnych,
- ustalenie listy tych opcji, które są proponowane do realizacji.
Etap analizy wykonalności projektu obejmuje:
- ocenę technologiczną, ekonomiczna i ekologiczną projektu,
- wybór wariantów optymalnych zaproponowanych do realizacji,
- sporządzenie raportu będącego rekomendacją zaproponowanego projektu do realizacji.
Raport powinien zawierać informacje dotyczące:
- akceptacji kierownictwa firmy dla przedstawionej propozycji,
- sposobu realizacji projektu,
- planowanych kosztów przedsięwzięcia,
- środków technologicznych,
- okresu wdrożenia projektu,
- a także sposobu oceny po jego wdrożeniu.
Wdrażanie projektu Czystszej Produkcji wymaga między innymi:
- opracowania szczegółowego planu działań,
- ustalenia kolejności i zakresu działań,
- ustalenia osoby odpowiedzialnej za wdrożenie projektu,
- oraz technicznej realizacji projektu.
Ostatni etap to ocena uzyskanych rezultatów. Należy tu wymienić monitoring i ocenę uzyskanych wyników, które pozwalają określić rzeczywistą efektywność wdrożonego projektu.
Norma ISO 14001
Jedyną międzynarodową normą przedstawiającą wymagania dla Systemu Zarządzania Środowiskowego, na zgodność z którą przedsiębiorstwa mogą obecnie uzyskać certyfikat, jest norma ISO14001:1996 - Systemy Zarządzania Środowiskowego - Specyfikacja
i wytyczne stosowania. Norma międzynarodowa została wydana we wrześniu 1996 roku. Niemal natychmiast norma została przyjęta przez Europejski Komitet Normalizacyjny (CEN), a w 1998 roku również przez Polski Komitet Normalizacyjny (PKN). W związku z tym
w Polsce normę oznaczono symbolem PN EN ISO14001: 1998.
SYSTEM ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO WEDŁUG NORM ISO SERII 14000
Struktura norm ISO serii 14000
Celem opracowania norm ISO serii 14000 było zdefiniowanie podstawowych wymagań w odniesieniu do systemu zarządzania środowiskowego. Normy te stanowić mają instrument wspomagający świadome oddziaływanie ekologiczne przedsiębiorstwa realizowane
z korzyścią dla środowiska. Wdrażanie systemu zarządzania środowiskowego w zgodzie
z wymaganiami tych norm pozwala:
- metodycznie oceniać wpływy działalności swojego przedsiębiorstwa na środowisko naturalne,
- podejmować skuteczne działania w celu minimalizowania negatywnych oddziaływań na środowisko,
- kontrolować efekty swojej działalności w stosunku do otoczenia.
Objęte normami ISO serii 14000 obszary zarządzania środowiskowego przedstawiono na rys. 4, a odpowiadające im normy ISO oraz ich polskie odpowiedniki na rys. 5 i w tabeli 1.
Ocena systemu organizacyjnego Ocena produktu
Rys. 4. Obszary zarządzania środowiskowego
Źródło: [2 ].
Rys.5. Struktura norm ISO serii 14000
Źródło: [3].
Tabela 1. Dokumenty opracowane w ISO/TC 207 i ich polskie odpowiedniki
c.d. Tabeli 1.
ISO/TR 14048:2002 Environmental management - Life cycle impact assessment-Data documentation format Polska wersja raportu dostępna w PKN Zarządzanie środowiskowe - Ocena wpływu cyklu życia - Format dokumentowania danych
ISO/TR 14049:2000 Environmental management - Life cycle impact assessment- Examples of application of ISO 14041 to goal and scope definition and inventory analysis Polska wersja raportu dostępna w PKN Zarządzanie środowiskowe - Ocena cyklu życia - Przykłady stosowania ISO 14041 do określania celu i zakresu oraz analizy zbioru
ISO 14050:2002 Environmental management - Vocabulary PN-EN ISO 14050:2004 Zarządzanie środowiskowe - Terminologia
ISO/TR 14061:1998 Information to assist foresty oraganizations in the use of Environmental Managment System standards ISO 14001 and ISO 14004
ISO/TR 14062:2002 Environmental Managment - Integrating environmental aspects into product design and development PKN- ISO/TR 14062:2004 Zarządzanie środowiskowe - Włącznie aspektów środowiskowych do projektowania i rozwoju wyrobów
ISO 19011:2002 Guidelines for quality and/or environmental managment system auditing (norma opracowana wspólnie z ISO/TC176)
PN-EN ISO 19011:2003 Wytyczne dotyczące auditowania systemów zarządzania jakością i/lub zarządzania środowiskowego
ISO Guide 64:1997 Guide for the inclusion of environmental aspects in product standards Polska wersja przewodnika dostępna w PKN Wytyczne włączania aspektów środowiskowych norm wyboru
* Normy ISO 14001, ISO 14020, ISO 14021, ISO 14024, ISO 14031, ISO 14040, ISO 14041, ISO 14042, ISO 14043, ISO 19011 zostały przyjęte przez CEN, bez zmian, jako normy europejskie i jako normy europejskie są wprowadzone do Polskich Norm.
|
Źródło: [21 ].
Do najważniejszych norm ISO dotyczących systemów zarządzania środowiskowego należą:
- norma ISO 14001 - określająca wymagania umożliwiające sformułowanie polityki i celów
z uwzględnieniem wymogów prawnych i informacji o aspektach środowiskowych (omówiona w podrozdziale 2.3.),
- norma ISO 14004 - zawierająca informacje przydatne w procesie wdrażania systemów technik pomocniczych. Norma zawiera szczegółowe wytyczne wdrażania systemu zarządzania środowiskowego oraz szereg praktycznych przykładów ułatwiających wdrożenie Systemu Zarządzania Środowiskowego zgodnego z wymaganiami normy ISO 14001. Przykłady
i wytyczne zawarte w normie ISO 14004 nie są wiążące i często wybiegają poza wymagania normy ISO 14001. Mimo iż stosowanie się do wytycznych ISO 14004 nie może być przedmiotem auditu certyfikującego na zgodność z ISO 14001, to z pewnością pozytywnie wpłynie na jakość wdrażanego systemu.
- oraz norma ISO 19011- zawierające wymagania dotyczące zasad postępowania przy auditowaniu systemu zarządzania środowiskowego.
Koncepcja systemu zarządzania środowiskowego według normy ISO 14001
Koncepcja systemu zarządzania środowiskowego według normy ISO 14001, opiera się na zasadniczych elementach idei TQM. Dla zagadnień związanych z ochroną środowiska jest to zupełnie nowe podejście. Krytycy zarzucają, że norma ISO 14001 nie stawia konkretnych wymagań dotyczących oddziaływania na środowisko. Norma ta ustala metody zarządzania,
a nie ich wynik. Działania mające na celu wprowadzenie Systemu Zarządzania Środowiskowego opierają się na założeniu, że wprowadzenie lepszego zarządzania doprowadzi pośrednio do zmniejszenia negatywnego oddziaływania zakładu na środowisko. Przedsiębiorstwo musi podporządkować się wszelkim przepisom obowiązującym w kraju,
a dobre zarządzanie obejmuje także przewidywanie zmian w tych przepisach i wczesne dostosowanie się do tych zmian.
Wprowadzenie systemu ma na celu przede wszystkim uporządkowanie i ujednolicenie działań na rzecz ochrony środowiska oraz zademonstrowanie swoich starań w tym zakresie opinii publicznej. Ten drugi cel jest realizowany poprzez większą otwartość działań
i gotowość do dialogu z zainteresowanymi stronami. W przedsiębiorstwie, w którym wdrożono System Zarządzania Środowiskowego, przy podejmowaniu wszystkich decyzji brane są pod uwagę kryteria środowiskowe. Kryteria środowiskowe muszą być brane pod uwagę na równi z innymi, a to powoduje, że nie zawsze istnieje możliwość podjęcia decyzji najkorzystniejszej z punktu widzenia ochrony środowiska. Ważne jest, że decyzje te są świadome, a problemy środowiskowe są uwzględniane w dalekosiężnych planach oraz że nie dopuszcza się odstępstw od wymagań prawa ochrony środowiska.
Uwzględnianie kryteriów środowiskowych w procesie odejmowania decyzji wymaga dostępu do informacji . System Zarządzania Środowiskowego ma na celu zapewnienie, że informacja ta jest uporządkowana i pełna. Dostęp do informacji powinien umożliwić optymalne wykorzystanie dostępnych zasobów dla założonych celów.
Zupełnie nowe jest także podejście do kontroli działań przedsiębiorstwa. Zasadnicza część działań kontrolnych wykonywana jest przez samo przedsiębiorstwo. Trudno żeby było inaczej, jeżeli przedsiębiorstwo samo stawia sobie cele, które będzie realizować.
System zarządzania środowiskowego, zgodnie z przedstawioną filozofią TQM, bazuje na cyklicznych działaniach zmierzających do ciągłego doskonalenia według cyklu zaproponowanego przez W. Shewarta, a rozpowszechnionego przez W. E. Deminga.
Cztery następujące fazy tego cyklu wiążą się z następującymi działaniami:
Faza planowania - ustalanie wszystkich celów i zadań przedsiębiorstwa, opracowanie metod ich realizowania oraz sposobów postępowania.
Faza wprowadzania - wprowadzanie działań według przyjętego planu i realizacja ustalonych prac zmierzających do osiągnięcia celów przedsiębiorstwa i do utrzymania zgodności z założonymi sposobami postępowania.
Faza sprawdzania - kontrola skuteczności podjętych działań oraz porównywanie rezultatów z założonym planem.
Faza poprawiania - usuwanie wszelkich ujawnionych wad i niedoskonałości, ewentualna rewizja i adaptacja planu do zmienionych okoliczności oraz dostosowanie istniejących procedur.
Należy zwrócić uwagę na fakt, że proces jest ciągły i cykliczny. Każdy proces zaczyna się od planowania działań na rzecz ograniczenia wpływu na środowisko. W praktyce oznacza to identyfikację problemów środowiskowych oraz ustalenie celów środowiskowych
i opracowanie harmonogramu ich realizacji. Ponieważ niemal każde działanie może mieć wpływ na środowisko, planowanie powinno obejmować wszystkie aspekty funkcjonowania organizacji, w tym działania prowadzone poza jej lokalizacją, takie jak zagospodarowanie odpadów oraz oddziaływania powodowane przez jej poddostawców.
System zarządzania środowiskowego aby był skuteczny powinien umożliwiać realizację celów przedsiębiorstwa, które na ogół są ustawiane przez jego kierownictwo, zatem istotnym warunkiem skutecznego wdrożenia systemu zarządzania środowiskowego jest zaangażowanie i wsparcie za strony kierownictwa. Równie ważne jest także wzmacnianie zaangażowania pracowników poprzez podnoszenie ich świadomości i kwalifikacji. Pod koniec każdego cyklu przeprowadzany jest audit systemu (faza sprawdzania) oraz przegląd wykonywany prze
z kierownictwo (faza poprawiania), w wyniku których założenia systemu zostają weryfikowane i dostosowywane do aktualnej sytuacji, a cykl rozpoczyna się ponownie.
Z takiego podejścia wynika możliwość ciągłej poprawy - doskonalenia systemu, a co za tym idzie, ograniczenia negatywnego oddziaływania na środowisko. Niedoścignionym celem przedsiębiorstwa, utrzymującego system zarządzania środowiskowego powinien być „zerowy wpływ” na środowisko. Jest to kolejne nawiązanie do filozofii TQM, gdzie jedną z zasad jest dążenie do celu jakim jest „zero defektów”, czyli całkowite wyeliminowanie wad produktów.
System zarządzania środowiskowego powinien stanowić integralny element ogólnego systemu zarządzania przedsiębiorstwem i wywiera wpływ na zasadnicze jego elementy, takie jak:
- Misja - powinna uwzględniać konieczność ograniczania oddziaływania na środowisko,
- Strategia - zagadnienia środowiskowe są uwzględniane w biznesplanach całego przedsię-biorstwa,
- Struktura - istnieje odpowiednia struktura organizacyjna, która precyzyjnie określa zakresy odpowiedzialności i kompetencje pracowników zaangażowanych w działania na rzecz ochrony środowiska,
- Systemy - praktyki i procedury związane z wszystkimi procesami obejmującymi działania związane z ochroną środowiska (m.in.integracja z istniejącymi systemami zarządzania jakością , bhp, finansami),
- Pracownicy - odpowiedni pracownicy są dobierani i przygotowywani do wykonywania kluczowych zadań w ramach systemu, kwalifikacje i wiedza wszystkich pracowników pozwalają na realizację odpowiednich zadań,
- Styl zarządzania - osoby kierujące przedsiębiorstwem działają w sposób motywujący pozostałych pracowników do pozytywnych postaw.
Jeżeli zmiany w przedsiębiorstwie obejmują wszystkie wymienione zakresy ogólnego systemu zarządzania, można z dużym prawdopodobieństwem przewidzieć skuteczne wdrożenie systemu zarządzania środowiskowego.
Charakterystyka normy ISO 14001
Główną intencją twórców normy zarządzania środowiskowego było umożliwienie sformułowania przez jednostkę organizacyjną polityki i celów w zakresie zarządzania środowiskowego z uwzględnieniem wymagań formalno-prawnych oraz danych informujących o oddziaływaniu na środowisko. Wymagania opracowane zostały tak, aby zastosować je mogły przedsiębiorstwa niezależnie od rodzaju prowadzonej działalności oraz wielkości [9].
Podstawą do oceny Systemu Zarządzania Środowiskowego jest norma ISO 14001, której struktura przedstawia się następująco [15]:
Zakres normy
Normy powołane
Definicje
Wymagania dotyczące systemu zarządzania środowiskowego.
4.1. Wymagania ogólne
4.2. Polityka środowiskowa
4.3. Planowanie
4.3.1. Aspekty środowiskowe
4.3.2. Wymagania prawne i inne
4.3.3. Zadania i cele
4.3.4. Programy zarządzania środowiskowego
4.4. Wdrożenie i funkcjonowanie
4.4.1. Struktura i odpowiedzialność
4.4.2. Szkolenie, świadomość i kompetencje
4.4.3. Komunikowanie się
4.4.4. Dokumentacja Systemu Zarządzania Środowiskowego
4.4.5. Nadzór nad dokumentacją
4.4.6. Sterowanie operacyjne
4.4.7. Gotowość na wypadek awarii i reagowanie na awarie
4.5. Sprawdzanie i działania korygujące
4.5.1. Monitorowanie i pomiary
4.5.2. Niezgodność działania korygujące i zapobiegawcze.
4.5.3. Zapisy
4.5.4. Audit systemu zarządzania środowiskowego
4.6. Przegląd wykonywany przez kierownictwo.
Norma ISO 14001 ustanowiona w roku 1996 odgrywa na polu zarządzania środowiskowego podobną rolę jak normy ISO serii 9000 dla zarządzania jakością.
Podstawowe wymagania określone w tej normie dotyczą takich zagadnień jak:
- rozwój polityki środowiskowej,
- identyfikacja aspektów środowiskowych i ocena towarzyszących im wpływów
na środowisko,
- identyfikacja i przestrzeganie odpowiednich wymagań legislacyjnych/prawnych.,
- rozwój i utrzymanie realizacji zadań środowiskowych,
- wdrażanie udokumentowanego systemu, łącznie z elementami szkoleń i kontrolą działania,
- monitorowanie i pomiar działań operacyjnych,
- środowiskowy audit wewnętrzny,
- przeglądy zarządzania systemem w celu zapewnienia ciągłości jego efektywnego oddziaływania.
Normy ISO serii 14000 podobnie jak normy ISO serii 9000 są instrumentami dobrowolnymi dostarczającymi praktyczne i realne rozwiązania problemów środowiskowych oraz stanowiącym skuteczne i proste narzędzie ciągłej poprawy i doskonalenie systemu organizacyjnego przedsiębiorstwa.
Wdrażając system zarządzania środowiskowego, należy określić i udokumentować zadania, uprawnienia i odpowiedzialność w zakresie systemu na poszczególnych stanowiskach. Pracownicy powinni być wyszkoleni, kompetentni oraz świadomi swojej roli w systemie. W tym celu należy określić potrzeby szkoleniowe i planować szkolenia. Powinny być prowadzone stałe działania edukacyjne sprzyjające podnoszeniu świadomości wśród pracowników. Etap sprawdzenia i podejmowania działań korygujących stanowi główny element zarządzania środowiskowego zapewniający funkcjonowanie przedsiębiorstwa zgodnie z polityką ekologiczną. Należy prowadzić pomiary i monitorować operację
i działania, które mogą mieć znaczący wpływ na środowisko. Dodatkowo okresowo powinno być przeprowadzone oceny zgodności działań z przepisami prawnymi. Kierownictwo
w określonych przedziałach czasowych dokonuje przeglądu systemu. Przegląd powinien wskazać możliwą potrzebę zmian polityki, celów i innych elementów systemu zarządzania środowiskowego w świetle zmieniających się okoliczności zobowiązania do ciągłego doskonalenia.
Wprowadzenie systemu zarządzania środowiskowego przynosi firmie różnorodne korzyści, do których należą:
w obszarze zarządzania i finansów:
redukcja kosztów energii, surowców, usuwania odpadów,
redukcja kosztów ponoszonych za zaistniałe sytuacje awaryjne,
oszczędność czasu i ludzkiego wysiłku przy wykorzystaniu umiejętności i zasobów firmy,
racjonalne kalkulowanie kosztów ubezpieczeń,
szybsze wykrywanie i usuwanie nieprawidłowości,
możliwość wprowadzania działań zapobiegawczych przed wystąpieniem szkodliwych efektów środowiskowych,
w obszarze prawno-społecznym:
polepszenie wizerunku firmy w oczach klientów,
polepszenie stosunków z władzami i grupami zainteresowanymi,
spełnienie wymogów inwestorów i polepszenie dostępu do kapitału,
ułatwienia w otrzymywaniu odpowiednich zezwoleń poprzez prezentację właściwego stosunku do spraw ochrony środowiska.
Elementy systemu zarządzania środowiskowego według normy ISO 14001
Wymagania normy ISO 14001 są sformułowane dosyć lakonicznie i pozwalają na dużą elastyczność w interpretacji. Jest to korzystne szczególnie z punktu widzenia małych
i średnich przedsiębiorstw i ułatwia jej stosowanie w tym sektorze. Z jednej strony uważa się, że wymagania normy ISO 14001 są łagodniejsze od wymagań jej poprzedniczek (np. BS 7750), ale z drugiej strony duża elastyczność wymagań pozwala na dostosowanie systemu zarządzania środowiskowego do specyfiki organizacji. W wielu przypadkach, korzystanie
z tej normy może być bardziej korzystne niż np. z normy BS 7750, gdyż daje większą możliwość rezygnacji z elementów , które nie są konieczne dla danego przedsiębiorstwa.
Struktura wymagań normy opiera się na cyklu ciągłego doskonalenia Deminga. Wymagania normy ISO 14001 pogrupowano w następujące fazy:
Polityka środowiskowa,
Planowanie - odpowiednik fazy Planuj cyklu Deminga,
Wdrażanie i funkcjonowanie - odpowiednik fazy Wprowadź cyklu Deminga,
Sprawdzanie i działania korygujące - odpowiednik fazy Sprawdź cyklu Deminga,
Przegląd prowadzony przez kierownictwo - odpowiednik fazy Popraw cyklu Deminga.
Fazy te zostały przedstawione schematycznie na rysunku 6.
Rys.6. Model systemu zarządzania środowiskowego
Źródło: [9].
Wstęp do normy informuje o kilku istotnych zagadnieniach:
Stosowanie normy jest dobrowolne. Norma może być zastosowana niezależnie od charakteru i wielkości organizacji wdrażającej system. Nie ma więc żadnych przeciwskazań, żeby stosować ją w małych i średnich przedsiębiorstwach. Bardzo istotne jest, aby w funkcjonowanie systemu zaangażowane było szerokie grono pracowników,
a szczególnie kierownictwo. W małych przedsiębiorstwach oznacza to praktycznie wszystkich pracowników.System zarządzania środowiskowego powinien być zintegrowany z ogólnym systemem zarządzania. Norma ma za zadanie pomóc w efektywnym osiąganiu celów zarówno środowiskowych jak i ekonomicznych oraz zgodności z przepisami prawa ochrony środowiska. Norma nie podaje żadnych wymagań dotyczących wyników działań na rzecz ochrony środowiska, dlatego istnieje możliwość, że dwie organizacje prowadzące podobną działalność, ale wpływające w dużej mierze na środowisko, mogą w tym samym stopniu spełniać wymagania.
System zarządzania środowiskowego zgodny z ISO 14001 opiera się na tzw. znaczących aspektach środowiskowych, tj. tych elementach działań organizacji jej, wyrobów lub usług, które mogą wzajemnie oddziaływać na środowisko. Są to te elementy, które organizacja może nadzorować.
Polityka środowiskowa
Polityka środowiskowa jest to deklaracja najwyższego kierownictwa dotycząca strategii działań organizacji w zakresie ochrony środowiska. Wymagane jest aby kierownictwo zobowiązało się do ciągłego doskonalenia systemu, zapobiegania zanieczyszczeniom oraz przestrzegania odpowiednich wymagań prawnych. Polityka jest podstawą dla określenia celów i zadań środowiskowych.
Polityka środowiskowa zgodnie z normą ISO 14001 powinna zostać określona przez najwyższe kierownictwo przedsiębiorstwa oraz powinna zostać udokumentowana.
Polityka ta powinna być:
odpowiednia do charakteru, skali oraz wpływów jej działań, wyrobów lub usług na środowisko,
zawierać zobowiązanie do ciągłego doskonalenia oraz zapobiegania zanieczyszczeniom,
zawierać zobowiązanie do spełniania odpowiednich wymagań wynikających
z ustawodawstwa i przepisów prawnych dotyczących środowiska oraz innych wymagań, które dotyczą organizacji,stanowić ramy do ustalenia i przeglądu celów oraz zadań środowiskowych,
udokumentowana , wdrożona i utrzymywana oraz zakomunikowana wszystkim zatrudnionym,
publicznie dostępna.
Zobowiązania zawarte w polityce środowiskowej
Norma ISO 14001 wymaga , aby w polityce znalazły się trzy konkretne zobowiązania, które stanowią trzy filary polityki - a jednocześnie systemu zarządzania środowiskowego:
Zobowiązanie I - do ciągłego doskonalenia systemu zarządzania środowiskowego - rozumiane jako zobowiązanie do ciągłej poprawy w zakresie oddziaływania na środowisko,
Zobowiązanie II - do zapobiegania zanieczyszczeniom,
Zobowiązanie III - do utrzymywania zgodności z prawem ochrony środowiska i innymi uregulowaniami środowiskowymi, które odnoszą się do danego przedsiębiorstwa.
Zobowiązanie I
W polityce następuje zobowiązanie do tego, że w wybranych obszarach (procesy, produkty, usługi) będzie dochodziło do poprawy w kontekście oddziaływania a środowisko
i że proces poprawy będzie wbudowany w kulturę firmy , a nie będzie wydarzeniem losowym lub działaniem okazjonalnym. W rozumieniu normy ISO 14001 ciągłe doskonalenie jest to proces, w którym system zarządzania środowiskowego ulega usprawnieniu prowadzącemu do osiągnięcia poprawy w działaniach na rzecz ochrony środowiska. Spełnienie zobowiązania polityki środowiskowej do ciągłego doskonalenia następuje przede wszystkim poprzez realizację zadań i osiąganie celów środowiskowych zgodnych z wymaganiami normy ISO 14001.
Zobowiązanie II
W polityce następuje zobowiązanie do tego, żeby minimalozować u źródła ilość szkodliwość wytwarzanych zanieczyszczeń. Problem polega na tym, że zajmowanie się już wytworzonymi odpadami lub ściekami to za mało, aby móc wykazać się spełnieniem normy. Przedsiębiorstwo powinno szukać możliwości zapobiegania powstawaniu odpadów czy ścieków. Nie oznacza to lekceważenia prawidłowości prowadzenia gospodarki już wytworzonymi ściekami lub odpadami. oznacza to, że należy poszukiwać możliwości zastosowania koncepcji czystej produkcji.
Przykłady z wielu przedsiębiorstw w Polsce potwierdzają fakt, że zapobieganie zanieczyszczeniom jest możliwe do wprowadzania (zmniejszenie ilości wytwarzanych odpadów, zmniejszenie zużycia wody, zmniejszenie zużycia ciepła itp.). Co więcej udaje się uzyskać konkretne korzyści finansowe, które powodują, że zwrot nakładów poniesionych dla zastosowania czystszej produkcji następuje w okresach nawet rzędu 1 miesiąca.
Spełnienie zobowiązania polityki środowiskowej do zapobiegania zanieczyszczeniom następuje przede wszystkim poprzez uwzględnienie w programie zarządzania środowiskowego działań mających charakter zastosowań czystszej produkcji, a nie tylko neutralizacji skutków wytwarzania zanieczyszczeń. Program zarządzania środowiskowego (w tym osiąganie celów środowiskowych) powinien być zgodny z modelem, którego cechy zostały określone w punkcie 4.3.4 normy ISO 14001.
Zobowiązanie III
W polityce środowiskowej przedsiębiorstwo (jego kierownictwo) zobowiązuje się do utrzymywania zgodności z wszelkimi regulacjami środowiskowymi, które je obowiązują. Warto zauważyć, że właśnie to zobowiązanie jest jedynym wyznacznikiem tego jakie konkretne wymagania co do oddziaływania na środowisko stawia ISO 14001. Poprzez zobowiązanie do spełniania przepisów środowiskowych następuje nawiązanie do konkretnych wymagań jakie w Polsce muszą spełniać przedsiębiorstwa prowadzące dany rodzaj działalności. Wymagania te mają swoje źródło w aktach prawnych o charakterze ogólnie obowiązującym (ustawy, rozporządzenia), jak również w decyzjach administracyjnych wydawanych indywidualnie dla każdego przedsiębiorstwa (pozwolenia wodnoprawne, decyzje o dopuszczalnej emisji i inne) oraz o umowach cywilno-prawnych (np. związanych ze zrzutem ścieków do kanalizacji). Norma zawiera również odniesienia do innych uregulowań środowiskowych, przez co najczęściej rozumie się wszelkiego rodzaju zobowiązania związane z ochroną środowiska, które deklarowane są przez przedsiębiorstwo lub podmiot nadrzędny (np. w przypadku przedsiębiorstwa funkcjonującego w strukturze holdingu). Zobowiązania takie wynikać mogą np. z polityki środowiskowej przedsiębiorstwa lub
z umów zawartych z administracją ochrony środowiska albo bezpośrednio z lokalną społecznością.
Identyfikacja wszelkich zobowiązań związanych z omawianą deklaracją polityki środowiskowej spełnić powinna wymagania opisane w punkcie 4.3.2. normy ISO 14001. Utrzymywanie zgodności ze zobowiązaniami następuje przede wszystkim poprzez realizację wymagania 4.4.6 normy ISO 14001, czyli m.in. postępowanie zgodnie z ustalonymi procedurami.
Cechy polityki środowiskowej wynikające wprost z postulatów normy ISO 14001 można określić następująco:
musi być ona odpowiednia do charakteru organizacji i jej oddziaływań środowiskowych oraz stanowić podstawę do wyznaczenia i weryfikacji celów środowiskowych,
musi być udokumentowana i przekazana pracownikom w taki sposób, że wszyscy oni rozumieją, co przedsiębiorstwo stara się osiągnąć,
deklaracja polityki środowiskowej, spisana strategia kierownictwa w zakresie zagadnień ochrony środowiska musi być dostępna dla zainteresowanych stron.
Planowanie działań
Planowanie skupia się na zidentyfikowaniu aspektów środowiskowych, analizie wymogów prawych, określeniu celów i zamierzeń ekologicznych oraz opracowaniu programu środowiskowego. Kierownictwo powinno dostarczyć niezbędnych środków dla wprowadzenia i kontrolowania systemu zarządzania środowiskiem. Środki te powinny obejmować zasoby ludzkie, wiedzę specjalistyczną, środki techniczne i finansowe.
W tym punkcie normy ISO 14001 pojawiają się bardzo konkretne wymagania, których prawidłowe wypełnienie ma podstawowe znaczenie dla kształtu systemu zarządzania środowiskowego. Norma wymaga określenia oraz wdrożenia procedury, która ustala sposób w jaki w przedsiębiorstwie identyfikuje się aspekty środowiskowe. Celem tego procesu ma być wyznaczenie i aktualizowanie informacji o tzw. znaczących aspektach środowiskowych. Dodatkowo zaznacza się, że identyfikacji musza podlegać ta aspekty środowiskowe, które przedsiębiorstwo może nadzorować oraz te, na które przypuszczalnie może mieć wpływ . Po wyznaczeniu znaczących aspektów środowiskowych należy pamiętać, że powinny być one uwzględniane przy formułowaniu celów i zadań środowiskowych. Nadrzędnym celem działania systemu zarządzania środowiskowego ma być zmniejszenie oddziaływania na środowisko.
System zarządzania środowiskowego ma być narzędziem rozwiązywania problemów środowiskowych, poprzez odpowiednie zarządzanie. Problemy środowiskowe trzeba więc najpierw zidentyfikować . Norma ISO 14001 wprowadza w tym celu pojęcie „aspekt środowiskowy”.
Aspekt środowiskowy w rozumieniu normy ISO 14001 odnosi się do działalności przedsiębiorstwa, do jego wyrobów lub do jego usług. Oznacza te elementy działalności, te cechy lub komponenty produktu lub usługi, w wyniku których można mówić o oddziaływaniu na środowisko, o skutkach środowiskowych związanych z tą działalnością, usługą lub
z wyrobem. W celu określenia aspektów (ISO 14001, p.4.3.1 ) ,, ...organizacja powinna ustanowić i utrzymywać procedurę (y) identyfikacji aspektów środowiskowych związanych ze swoimi działaniami, wyrobami lub usługami, które może nadzorować i na które może wpływać.''
Proces oceny wpływów na środowisko (oceny aspektów) składa się z 4 etapów:
identyfikacja działań, wyrobów i/lub usług,
identyfikacja aspektów środowiskowych z nimi związanych,
identyfikacja wpływów na środowisko związanych z aspektami,
ocena istotności tych wpływów według wcześniej ustalonych kryteriów.
Identyfikacja działań , wyrobów i/lub usług
Punktem wyjścia jest sprecyzowanie procesów, działań, usług, wyrobów, które mają być objęte systemem zarządzania środowiskowego. Wiąże się z tym także ustalenie niejako granic systemu zarządzania środowiskowego, a więc granic wpływu czy nadzoru organizacji. Czynniki, które są pomocne przy ich określaniu to: tytuł własności terenu, zakres odpowiedzialności prawnej , zobowiązania wynikające z zawartych umów, zobowiązania wobec społeczności, strategia i decyzje firmy, procesy, które organizacja nadzoruje oraz procesy, na które wpływa.
Wpływ organizacji na aspekty środowiskowe może dotyczyć między innymi:
- dostawców usług , wyrobów czy materiałów,
- współużytkowników terenu, podwykonawców realizujących na terenie organizacji,
- serwisu, eksploatacji czy likwidacji wyrobów,
- a także zachowań klienta lub dostawcy.
Zakres i możliwości oddziaływania będą decydowały, czy powyższe przykłady zostaną uwzględnione w systemie zarządzania środowiskowego. Można włączyć do systemu tylko te aspekty, którymi organizacja jest w stanie zarządzać. W odniesieniu do dostawców, zakres wpływu zależeć będzie od wzajemnej relacji organizacji i dostawcy. Praktyczny jest podział działalności i obszaru fizycznego firmy ze względu na odpowiedzialność za dany funkcjonujący obszar (czyli na procesy, działania itp. na nim prowadzone), bądź też według wspólnej cechy np. fizycznej lokalizacji danych procesów, działań.
Innym sposobem grupowania działań, wyrobów i usług jest odniesienie ich do elementów środowiska, na które one oddziałują, w tym m.in. do:
powietrza,
wody,
ziemi,
krajobrazu,
obciążenia odpadami,
uwalniania energii (hałas, ciepło, pola elektromagnetyczne, drgania).
Celem takiego grupowania jest zidentyfikowanie wspólnych lub podobnych aspektów środowiskowych. W praktyce warto dokonać obu grupowań. Pierwsze pozwoli kierownictwu odpowiedzialnemu za dany obszar mieć wiedzę, co na jego terenie się dzieje, natomiast drugie zestawienie w układzie elementów środowiska umożliwi całościowy pogląd na sposób, w jaki organizacja oddziałuje na środowisko, ułatwi weryfikację polityki środowiskowej oraz późniejsze ustalanie celów i zadań środowiskowych w ścisłym powiązaniu ze znaczącymi aspektami środowiskowymi.
Identyfikacja aspektów środowiskowych
Aspekty środowiskowe zdefiniowane są w normie jako element działań, wyrobów i usług danej organizacji, które oddziałują na środowisko. Na przykład aspekty środowiskowe mogą być związane z emisją, zrzutami, zużyciem lub powtórnym wykorzystaniem materiałów, bądź też powstawaniem hałasu. Norma określa, że organizacja musi zidentyfikować wszystkie aspekty środowiskowe, które może nadzorować oraz te, na które może wpływać.
Aspekty środowiskowe mogą być związane z działaniami organizacji, takimi jak projektowanie i rozwój, realizacja i dostarczanie wyrobów lub usług oraz z samymi wyrobami i usługami np. aspekty związane z eksploatacją i likwidacją zużytych wyrobów.
Przy indentyfikowaniu aspektów pomocne będą wcześniej zebrane informacje na temat:
materiałów na wejściu i wyjściu - łącznie z energią i mediami, w rozumieniu ilości i jakości,
procesów stosowanych technologii, lokalizacji, metod dostarczania wyrobów i materiałów,
opinia zainteresowanych,
przepisów prawnych, pozwoleń i innych norm lub branżowych kodeksów postępowania czy opracowań naukowych [18].
Identyfikacja wpływów na środowisko.
Zmiany w środowisku spowodowane aspektami środowiskowymi, mogą być zarówno negatywne jak i pozytywne. Przykładem wpływu na środowisko jest zanieczyszczenie wód, zanieczyszczenie powietrza lub zachowanie zasobów naturalnych. Związek pomiędzy aspektem środowiskowym a wpływem na środowisko ma charakter przyczynowo-skutkowy. Przyjęta metoda identyfikacji wpływów powinna dostarczyć informacji czy wpływ:
jest pozytywny czy negatywny,
z jakim elementem środowiska jest związany (powietrze, woda, gleba, odpady, hałas),
jaki jest charakter tego wpływu,
czy jest on zaszły , obecny czy potencjalny.
Organizacja jest zobowiązana rozważyć wszystkie wpływy związane z każdym aspektem środowiskowym. Wpływ może dotyczyć działań, wyrobów, usług lub ich kombinacji. Z jednym aspektem może być związany więcej niż jeden wpływ. Informacji, które byłyby pomocne w określeniu tych wpływów mogą dostarczyć:
raporty z oceny oddziaływania na środowisko,
wyniki auditów środowiskowych,
raporty z wstępnego przeglądu środowiskowego,
dokumenty zawierające dane techniczne wyrobu, materiałów, surowców,
karty charakterystyk substancji chemicznych,
raporty z incydentów i awarii środowiskowych,
analizy związane z bezpieczeństwem i zdrowiem w pracy,
uwagi lub umowy z tzw. zainteresowanymi stronami [18].
Wdrażanie i funkcjonowanie systemu
Norma ISO 14001 wymaga aby określić i udokumentować zakresy obowiązków, odpowiedzialności i uprawnień. Zakresy te powinny być zakomunikowane pracownikom. Poza tym norma wymaga od kierownictwa organizacji zapewnienia wszelkich niezbędnych środków do wdrożenia i funkcjonowania systemu oraz powołania swojego przedstawiciela, który ma za zadanie nadzorować funkcjonowanie systemu i spełnianie wymagań normy. Do jego zadań należy także informowanie kierownictwa o funkcjonowaniu systemu.
Norma ISO 14001 nie stawia konkretnych wymagań w zakresie struktury organizacyjnej przedsiębiorstwa. Wymaga jednak aby została ona jasno zdefiniowana
w zakresie działań związanych z ochroną środowiska. W praktyce oznacza to dodanie obowiązków i uprawnień poszczególnym pracownikom.
Założeniem normy ISO 14001- zgodne z koncepcją TQM jest włączenie w działania na rzecz ochrony środowiska znacznie szerszego niż zazwyczaj grona osób. Norma wymaga, aby zakres obowiązków, uprawnień i odpowiedzialności został udokumentowany i przekazany do wiadomości pracownikom. W większości przypadków stosowane procedury i instrukcje opisują rolę poszczególnych osób. W niektórych przypadkach opisuje się nowe zakresy obowiązków i uprawnień do dokumentów określających ogólny zakres zobowiązań pracownika. Norma nakłada na kierownictwo zakładu odpowiedzialność za zapewnienie zasobów niezbędnych do funkcjonowania systemu. Zasoby, o których mowa nie powinny ograniczać się jedynie do środków finansowych. Na rysunku 7 przedstawione zostały pytania, jakie powinno zadać sobie kierownictwo przedsiębiorstwa, aby upewnić się, że jest w stanie zapewnić niezbędne środki.
Rys.7. Zasoby niezbędne do funkcjonowania systemu
Źródło: [ 9 ].
Organizacja jest zobowiązana określić i udokumentować odpowiedzialność
i uprawnienia niezbędne do tego, aby system zarządzania środowiskowego mógł być skutecznie wdrożony.
Rola, odpowiedzialność i uprawnienia muszą być określone co najmniej dla:
przedstawiciela kierownictwa ds. systemu zarządzania środowiskowego,
oraz osób, które realizują i nadzorują działania związane za znaczącymi aspektami środowiskowymi.
Włączenie wszystkich pracowników w system zarządzania środowiskowego będzie gwarantowało jego skuteczne wdrożenie. Opisy odpowiedzialności i uprawnień poszczególnych stanowisk np. w postaci kart stanowiskowych oraz odpowiedzialności przedstawione w instrukcjach i procedurach mogą spełniać wymagania tego rozdziału normy. Trzeba pamiętać, aby uprawnienia były także określone na wypadek awarii. Na przykład musi być jednoznacznie określone, kto może zatrzymać proces produkcyjny w wypadku wycieku substancji toksycznej czy innej awarii. Szczególnie kiedy jest to często decydującym czynnikiem wpływającym na konsekwencje zdarzenia. Należy także uwzględnić zmianowość pracy, aby na drugiej czy nocnej zmianie były zawsze osoby posiadające stosowne uprawnienia.
Najwyższe kierownictwo musi zapewnić środki w postaci zasobów ludzkich - ludzi
o niezbędnych kwalifikacjach, zasobów finansowych odpowiednich do właściwego nadzoru działań mających znaczący wpływ na środowisko.
Przedstawiciel kierownictwa jest to mianowana przez najwyższe kierownictwo osoba, która powinna posiadać odpowiednie uprawnienia, aby móc skutecznie koordynować opracowaniem systemu zarządzania środowiskowego, a następnie egzekwować jego wdrożenie i utrzymanie. W przypadku problemów środowiskowych, dostęp do przedstawiciela kierownictwa powinien być bardzo szybki. Przedstawiciel kierownictwa musi mieć bezpośredni dostęp do najwyższego kierownictwa. W mniejszych organizacjach funkcje przedstawiciela kierownictwa może pełnić sam dyrektor.
Na rysunku 8 przedstawiono przykładowy schemat obciążenia pracowników obowiązkami związanymi z wdrożeniem i utrzymywaniem Systemu Zarządzania Środowiskowego.
Sytuacja przedstawiona na schemacie opiera się na założeniu, że szef zespołu wdrażającego staje się administratorem systemu a zespół wdrażający przekształca się
w wewnętrzne ciało doradcze. Wartości przedstawione w nawiasach oznaczają obciążenie obowiązkami po wdrożeniu wyrażane w procentach czasu pracy.
Do obowiązków przedstawiciela kierownictwa należy przedstawianie raportów kierownictwu o stanie wdrożenia i funkcjonowaniu systemu. Informacja ta powinna umożliwiać kierownictwu ocenę odpowiedzialności systemu, jego skuteczność, identyfikowanie niezgodności i zagrożeń w systemie oraz inicjowanie działań korygujących
i zapobiegawczych. Informacja ta powinna być wystarczająca do oceny postępu w realizacji celów i zadań środowiskowych.
Rys. 8. Przykładowy schemat obciążenie pracowników obowiązkami związanymi z wdrożeniem i utrzymaniem Systemu Zarządzania Środowiskowego
Źródło: [ 9 ].
Norma ISO 14001 w punkcie 4.4.2. wymaga zidentyfikowania potrzeb szkoleniowych oraz przeszkolenia pracowników, których praca może mieć znaczący wpływ na środowisko.
Pracownicy powinni mieć świadomość:
dlaczego ważne jest, aby działać zgodnie z polityką środowiskową, ustalonymi procedurami i instrukcjami,
dlaczego muszą przestrzegać procedur i instrukcji, jakie kryteria ich pracy decydują
o zgodności z polityką, procedurami.jakie są ich obowiązki i uprawnienia na wypadek awarii, jakie awarie mogą się zdarzyć na ich stanowisku pracy, wydziale,
jakie mogą być skutki nieprzestrzegania ustalonych procedur i instrukcji.
Można również wyróżnić trzy rodzaje szkoleń :
szkolenia o charakterze ogólnym podnoszące świadomość w zakresie oddziaływania na środowisko, sposobie zmniejszania tego wpływu (wszyscy pracownicy bez względu na stanowisko pracy powinni być uświadomieni w zakresie polityki środowiskowej oraz ich roli w systemie zarządzania środowiskowego),
szkolenia przeznaczone dla danych grup pracowników - operatorów, mechaników, podwykonawców, dotyczące znaczących aspektów środowiskowych związanych z ich pracą,
szkolenia na wypadek awarii.
Szkolenia mogą być realizowane wewnętrznymi i zewnętrznymi siłami. Szczególnie
w małych organizacjach warto pamiętać, że spotkania, nawet krótkie, na których omawiane są kwestie środowiskowe związane z wykonywaną pracą w organizacji czy instruktaże są także formą szkolenia.
Uczestnictwo w szkoleniu nie jest wystarczające, aby spełnione były wymagania tego rozdziału normy. Istotny jest element świadomości, który może być zweryfikowany przez monitorowanie wyników działań, poprawę w przestrzeganiu procedur i instrukcji, czy też w wyniku rozmowy auditowej.
Kolejny punkt normy 4.4.3. to komunikowanie się . Wymagania zawarte w tym rozdziale mówią o ustanowieniu procedury komunikowania się wewnątrz i na zewnątrz organizacji w obszarze aspektów środowiskowych i systemu zarządzania środowiskowego.
W odniesieniu do komunikowania się wewnątrz organizacji oznacza to, że należy ustanowić skuteczny sposób przepływu informacji w kwestiach związanych ze znaczącymi aspektami. Oczekuje się, że formalny przepływ informacji odbywa się w odniesieniu do:
polityki środowiskowej, celów, odpowiedzialności, wymagań operacyjnych wyników monitorowania w obu kierunkach,
incydentów, wyników auditu, problemów, sugestii, wyników działania,
problemów, rozwiązań zdobytych doświadczeń, działań korygujących wzajemnego uczenia się na błędach pomiędzy komórkami organizacyjnymi.
Komunikowanie się jest bardzo ważne także z punktu złożonej przez kierownictwo deklaracji do zaangażowania się w sprawy środowiska. Wyniki monitorowania wpływu na środowisko powinny być przekazywane wewnątrz organizacji tym, którzy odpowiadają za powodowanie tego wpływu. Ponadto otwartość informacyjna pomaga w motywowaniu pracowników i ułatwia zrozumienie przez społeczność pro-aktywnego działania przedsiębiorstwa na rzecz środowiska. Do tego celu można wykorzystać wewnętrzne biuletyny, informacje umieszczane na tablicach ogłoszeniowych, poczta elektroniczna, pisma do kierowników, okresowe spotkania z załogą.
W odniesieniu do komunikowania zewnętrznymi stronami, organizacja zobowiązana jest ustanowić procedurę otrzymywania, dokumentowania i udzielania odpowiedzi. Obejmuje to skargi, reklamacje, współdziałanie z jednostkami władzy samorządowej, jednostkami kontrolnymi, a także komunikację z mediami, szczególnie w wypadku incydentów czy awarii. Komunikacja zewnętrzna to także działanie pro-aktywne np. organizowanie dni otwartych dla studentów, uczniów, umieszczenie raportu środowiskowego w witrynie www w Internecie, umieszczenie raportu w formie interaktywnej prezentacji na nośniku elektronicznym.
Zgodnie z wymaganiami normy w zakresie dokumentacji systemu zarządzania środowiskowego, wszystkie zasadnicze dokumenty systemu w formie pisemnej lub jako zapis elektroniczny powinno zawierać odnośniki do dokumentacji związanej z systemem. Wymagania ilości dokumentacji zależy od użytkowników systemu. Najważniejszą sprawą jest posiadanie koniecznej i wystarczającej ilości dokumentacji, która zapewni, że wdrożony system jest efektywny. Informacja o systemie powinna zostać przekazana zatrudnionym, aby zapewnić zarówno zrozumienie zasad działania, jak też uzyskać zaangażowanie w realizacji postawionych celów i zadań. Przyjęło się, że opis ten stanowi księga zarządzania środowiskowego, która może być samodzielna lub też włączona do księgi jakości istniejącego systemu zarządzania jakością.
Dokumentacja systemu zarządzania środowiskowego powinna obejmować:
politykę środowiskową,
cele i zadania oraz programy zarządzania,
schemat organizacyjny oraz podział obowiązków i uprawnień,
opis lub streszczenie (np. w postaci księgi zarządzania środowiskowego), w jaki sposób spełnione są poszczególne wymagania normy ISO 14001, np. jak identyfikowane są
i oceniane aspekty środowiskowe, jak spełniane są wymagania prawne, jak monitorowane są działania i procesy,procedury systemowe - procedury i instrukcje nadzoru nad danymi działaniami i procesami,
inne dokumenty, jak plany na wypadek awarii, plan szkoleń.
W celu zapewnienia skutecznego sterowania procesami, zalecane jest ustanowienie procedur i instrukcji operacyjnych, technologicznych opisujących, jak wykonać poprawnie poszczególne operacje związane ze znaczącymi aspektami wraz z określeniem kryteriów wykonania, jak reagować w wypadku niezgodności, czy awarii. Dokumentacja może ponadto obejmować opis procesów systemu zarządzania środowiskowego: jak przegląd zarządzania, identyfikacja aspektów i ocena związanych z nimi wpływów, audity systemu zarządzania środowiskowego, działania korygujące i zapobiegawcze, nadzór nad dokumentacją, szkolenia.
Dokumentacja, która powstała w ramach systemu, lub która jest wykorzystywana dla potrzeb systemu, musi być nadzorowana. Oznacza to, że musi być przypisana do danej organizacji, działu, funkcji; okresowo przeglądana i w razie potrzeby nowelizowana przez uprawnioną osobę, zatwierdzona przed przekazaniem do użytkowania; wersja lub wydanie powinno być uwidocznione na dokumencie. Dokumentacja powinna być dostępna
w miejscach jej stosowania, a dokumenty nieaktualne szybko wycofywane z miejsc użytkowania.
Na sterowanie operacyjne składają się niezbędne procedury, które są potrzebne w danej jednostce do wdrożenia polityki, celów i zadań. Wszystkie działania oraz procesy związane ze znaczącymi aspektami środowiskowymi musza być nadzorowane. Nadzór odbywa się poprzez zaplanowanie sposobu prowadzenia danego działania, procesu, np. w postaci udokumentowanej procedury, ustalenie kryteriów operacyjnych, parametrów prowadzenia procesu, monitorowania realizacji, prowadzenia zapisów, korygowanie procesu, jeśli występuje taka potrzeba.
Przy wdrażaniu systemu należy uwzględnić następujące etapy:
należy znaleźć procesy, które oddziałują na środowisko i sprecyzować warunki, w jakich są realizowane,
należy zidentyfikować sytuację, w której brak sterowania operacyjnego może prowadzić do niezgodności z polityką - można tego dokonać przez audity, przeglądy, rozmowy, analizy uszkodzeń lub zastosowaniu innych metod, a narzędziem stosowanym do ilościowego opisu tych sytuacji jest bilans materiałowy zdefiniowany jako precyzyjny rachunek mas na wejściu i wyjściu procesu technologicznego,
należy zagwarantować, aby kryteria operacyjne były zastrzeżone, a także zapewnić, aby wszystkie istotne procedury były identyfikowalne i dostępne dla dostawców
i kontrahentów.
Istotnym elementem jest także gotowość na wypadek awarii i reagowanie na awarie. Należy upewnić się, że na stanowiskach pracy są niezbędne procedury, opisujące sposób reagowania na potencjalne lub istniejące zagrożenia i wypadki. Możliwe do przewidzenia sytuacje awaryjne najlepiej określić w procesie identyfikacji aspektów środowiskowych.
W stosunku do nich należy ustalić sposób reagowania oraz zapewnić odpowiednie środki umożliwiające zmniejszenie wpływu na środowisko.
Procedury powinny przewidzieć:
awaryjną emisję do powietrza,
awaryjny zrzut zanieczyszczeń do wody lub ziemi,
szczególne wpływy na środowisko i ekosystem spowodowane awaryjnymi uwolnieniami.
Procedury na wypadek awarii mogą zawierać:
odpowiedzialności i organizację na wypadek awarii,
listę kluczowych osób z telefonami i adresami,
szczegóły dotyczące jednostki straży pożarnej i innych służb ratowniczych,
rodzaj działań podejmowanych na wypadek poszczególnych sytuacji awaryjnych,
informacje o substancjach niebezpiecznych, w tym wpływ każdej z nich na środowisko oraz środki jakich należy użyć w przypadku ich uwolnienia.
plany szkoleniowe i plany sprawdzające skuteczność gotowość.
zasady udzielania informacji mediom.
Sprawdzanie i działania korygujące
System Zarządzania Środowiskowego jest budowany wokół realizacji ciągłej poprawy istniejącego stanu w zakresie oddziaływania na środowisko. W tym punkcie zawarte są wymagania, które odnoszą się wyraźnie do wszelkiego rodzaju emisji. Dotyczą one:
monitoringu i pomiarów: odpowiednie procedury powinny wskazywać parametry ważne
w aspekcie ochrony środowiska i metodykę ich kontroli, z zachowaniem zasad dokumentowania wyników i utrzymaniem zgodności z przepisami,niezgodności i działań korygujących i zapobiegawczych: odpowiednie procedury powinny ujmować niezbędne szczegóły, z koniecznością dokumentowania postępowań,
zapisów: utrwalanie istotnych faktów o znaczeniu dokumentalnym,
auditów Systemu Zarządzania Środowiskowego: realizowane okresowo, według odpowiedniego planu oraz wykazywać prawidłowości wdrożenia oraz funkcjonowania systemu oraz dostarczyć kierownictwu organizacji informacji o stanie sytemu.
Monitorowanie rozumiane jest jako pomiar lub ocena dokonywana w czasie. Zgodnie
z wymaganiami rozdziału normy ISO 14001 p.4.5.1. „organizacja powinna opracować udokumentowaną procedurę określającą prowadzenie pomiarów i monitorowanie kluczowych charakterystyk operacji i działań, które mogą mieć znaczący wpływ na środowisko”.
Informacje te muszą być zapisywane i wykorzystane do śledzenia postępu w realizacji celów i zadań oraz oceny skuteczności zastosowanych środków nadzoru. Wyniki monitorowania musza być zachowywane. W przypadku przekroczenia wymagań prawa organizacja powinna odnotować ten fakt oraz jak najszybciej podjąć działania korygujące
i zapobiegawcze.
Procedura działań korygujących i zapobiegawczych powinna zawierać podstawowe elementy, takie jak:
określenie przyczyny wystąpienia niezgodności,
określenie niezbędnych działań korygujących,
korekta sposobu działania, zmiana procedury postępowania w celu uniknięcia powtórzenia niezgodności.
Zapisy są to dowody, że działania wykonano zgodnie z tym, co zaplanowano. Norma ISO 14001, p.4.5.3 mówi, że „organizacja powinna ustanowić i utrzymywać procedury identyfikacji, utrzymywania i dysponowania zapisami środowiskowymi. Powinny one obejmować zapisy dotyczące szkoleń oraz wyników auditów i przeglądów”.
Przegląd prowadzony przez kierownictwo
Najwyższe kierownictwo zakładu jest odpowiedzialne za zapewnienie, że działania korygujące i zapobiegawcze zostały wdrożone zgodnie z wymaganiami. Jest to praktyczne
i systematyczne działanie w kierunku weryfikacji efektywności Systemu Zarządzania Środowiskowego. Wymaganie to zaleca udokumentowanie działań w formie zapisów. Konieczność tworzenia i zachowania zapisów związana jest z potrzeba wykazania, że prowadzone działania są zgodne z wymaganiami prawnymi. Zapisy te, to np.:
informacja o mających zastosowanie przepisach prawnych,
wymagania prawne,
umowa na zrzut ścieków do kanalizacji,
pozwolenia na emisję, wytwarzanie odpadów itp.,
wyniki analizy ścieków,
sprawozdania z badań emisji do powietrza,
pomiary emisji do powietrza,
wyliczenia opłat za emisję,
ewidencja odpadów,
dowody przekazania, unieszkodliwiania odpadów,
dowody potwierdzające osiągnięcie wymaganego przepisami poziomu odzysku
i recyklingu opakowań, wyrobów,program gospodarki odpadami niebezpiecznymi,
opłaty za korzystania ze środowiska,
pomiary hałasu,
zalecenia kontrolne.
Należy pamiętać o określeniu czasu oraz miejsca przechowywania zapisów, uwzględniając przy tym wymagania prawne. Najczęściej jest to okres 5 lat.
AUDIT SYSTEMU ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO
Rodzaje auditu
Zgodnie z jedną z podstawowych zasad wdrażania systemów zarządzania jakością: ciągłym doskonaleniem, wdrożone systemy zarządzania w organizacjach muszą podlegać okresowej kontroli działania. Proces przeglądu organizacji lub jej części, w celu zebrania obiektywnych dowodów pozwalających na dokonanie oceny statusu systemu zarządzania na podstawie faktów, nazywamy auditem. Każda organizacja, która wdraża system zarządzania jakością lud środowiskowy zmuszona jest przez normę do przygotowania oraz wprowadzenia w życie procedury auditu. Jest to jedna z sześciu wymaganych procedur o jakich konieczności wprowadzenia mówi zarówno norma EN ISO 9001:2000 jak i EN ISO 14001. Organizacje powinny poddawać stosowany system zarządzania procesowi przeglądu co najmniej raz do roku ( jest to wymóg pochodzący z normy). Coroczne audity dokonywane są przez jednostki certyfikacyjne, w celu uzyskania dowodów, na podstawie których możliwe stanie się przedłużenie certyfikatu spełnienia wymagań Systemów Zarządzania Jakością lub Środowiskowego.
Najczęściej stosowanym podziałem auditów jest ich podział ze względu na formę przeprowadzonych działań (Rys. 9).
Audity dzieli się na [12]:
- wewnętrzne
- i zewnętrzne.
Audity wewnętrzne - pierwszej strony: przeprowadzone w celach wewnętrznych przeprowadzone przez pracowników danej organizacji lub w jej imieniu, stanowią dla organizacji dowód spełnienia wymagań systemów zarządzania: są wymagane przez normę
i każda organizacja posiadająca system zarządzania musi posiadać udokumentowaną procedurę auditu: stanowi podstawowy mechanizm wykorzystywany przez kierownictwo do wykrycia niezgodności oraz jest podstawowym instrumentem poprawy jakości. W każdym przypadku osoba przeprowadzająca audit powinna być niezależna od auditowanych działań, obiektywna, bezstronna i odpowiednio przeszkolona.
Rys.9. Rodzaje auditów
Źródło: [6].
Norma wymaga, aby organizacja wdrożyła procedurę auditów wewnętrznych jako metodę uzyskiwania przez kierownictwo dokładnej informacji, czy:
system zarządzania środowiskowego jest zgodny z zaplanowanymi działaniami związanymi z zarządzaniem środowiskiem oraz czy zapewnia realizację ustalonej polityki i celów środowiskowych,
system zarządzania środowiskowego jest właściwie wdrożony i utrzymywany, jest nadal właściwy, czy też wymaga zmiany polityki i celów w świetle zebranych obiektywnych dowodów.
Audity wewnętrzne mają krytyczne znaczenie dla skuteczności system zarządzania środowiskowego. Systematyczna identyfikacja i przedstawianie kierownictwu niedostatków system zarządzania środowiskowego umożliwia:
- stałe koncentrowanie się na zagadnieniach środowiskowych,
- zapewnienie jego skuteczności,
- oraz doskonalenie systemu zarządzania środowiskowego.
Częstość auditów powinna być zależna od charakteru działalności i aspektów środowiskowych oraz wpływów na środowisko.Identyfikacja i ocena aspektów środowiskowych prowadzi do ustalenia miejsc i rodzajów działalności, w których występuje najwyższy stopień ryzyka dla organizacji i środowiska. Te bardziej istotne od innych powinny być auditowane częściej i dokładniej od obszarów mniej istotnych.
Przy planowaniu auditów wewnętrznych należy również uwzględniać potrzebę zmiany programu auditów w przypadku:
- wprowadzanie nowych wyrobów/ procesów,
- zgłoszenia poważnej skargi,
- wystąpienia sytuacji awaryjnej.
Programy auditów powinny być elastyczne i zdolne do reagowania na uwarunkowania występujące w organizacji.
Audity zewnętrzne - obejmują audity nazywane ogólnie auditami drugiej strony i strony trzeciej. Audity strony drugiej są to audity dostawców czy podwykonawców, z którymi organizacja współpracuje i są wykonywane przez samą organizację lub inne osoby występujące w jej imieniu. Wykorzystywane są do oceny dostawców podwykonawców pod kątem ich oddziaływania ich na środowisko. Może to być ocena systemu zarządzania środowiskowego dostawcy( jeśli dostawca nie ma certyfikowanego systemu) lub ocena poszczególnych działań itp. w zakresie związanym ze współpracą organizacji i dostawcy.
Audity strony trzeciej - (audity certyfikujące) polegają na ocenie systemu zarządzania środowiskowego w odniesieniu do wymagań normy ISO 14001 i są przeprowadzane przez niezależne organizacje zewnętrzne, takie jak te, które prowadzą certyfikację lub rejestrację na zgodność z wymaganiami ISO 14001. Niezależny audit wykonany jest przez stronę trzecią i certyfikacja systemu zarządzania środowiskowego pozwala na wykazanie klientom organizacji i innym stronom zainteresowanym, że organizacja działa w sposób przyjazny dla środowiska. Pozwala również na unikanie kosztów i zakłóceń związanych z auditami wykonywanymi przez klientów w zakresie systemu zarządzania środowiskowego, a kierownictwu organizacji uzyskać odpowiedni stopień pewności co do skuteczności wdrożonego systemu zarządzania środowiskowego w zakresie wspomagania działań na rzecz zarządzania ryzykiem środowiskowym.
Ceryfikowany system zarządzania środowiskowego to obiektywny dowód zaangażowania w poprawę i ochronę środowiska. Pierwszą i podstawową sprawą jest ustalenie podczas auditu systemu zarządzania środowiskowego, czy organizacja spełnia wymagania prawne i inne, które mają do niej zastosowanie i czy ma wszystkie niezbędne pozwolenia związane z jej działalnością. Sprawdzanie zgodności z normą ISO 14001 to również ustalenie czy organizacja wie jak wpływa na środowisko , czy ma plany poprawy, czy je realizuje i czy sprawdza skuteczność swoich działań, a więc czy ma miejsce ciągłe doskonalenie. Przy ocenie wpływu na środowisko należy uwzględnić wpływ działań, wyrobów i usług, ale należy patrzeć również na działania dostawców i podwykonawców,
z którymi organizacja współpracuje, ponieważ przez nich również oddziaływuje na środowisko. Narzędziem do oceny odpowiedniego wdrożenia i utrzymania systemu zarządzania środowiskowego oraz określenia obszarów potencjalnych udoskonaleń do niedawna były normy: ISO 14010:1996, ISO 140011:1996, ISO 14012:1996, a obecnie norma ISO 19011:2002.
Norma ISO 19011 ma zastosowanie do przeprowadzenia auditów wewnętrznych
i zewnętrznych systemów zarządzania jakością i/lub systemów zarządzania środowiskowego. Zawiera wytyczne dotyczące zasad auditowania, zarządzania programami auditów, prowadzenia auditów oraz wytyczne dotyczące kompetencji auditorów. Stanowi narzędzie doskonalenia systemów zarządzania, ułatwi integrację systemów i wykonywanie jednego auditu systemów zarządzania co pozwoli na zmniejszenie kosztów i zakłóceń w pracy auditowanych jednostek. Jeżeli systemy zarządzania jakością i zarządzania środowiskowego są auditowane razem, to mamy do czynienia z „auditem połączonym”, a jeżeli dwie lub więcej organizacji auditujących współpracuje w celu przeprowadzenia razem auditu jednego auditowanego jest to „audit wspólny”.
Auditowanie według ISO 19011 charakteryzowane jest w oparciu o 5 zasad, dzięki którym audit jest efektywnym narzędziem wspierającym politykę kierownictwa i nadzór przez niego wykonywany, dostarcza informacji, na podstawie których organizacja może doskonalić swoje wyniki działania. Trzy z zasad stosują się do auditorów : postępowanie etyczne, rzetelna prezentacja i należyta staranność zawodowa; pozostałe dotyczą procesu auditu. Jest to niezależność będąca podstawą bezstronności i obiektywności wniosków
z auditu oraz dowód - racjonalna podstawa uzyskiwania wiarygodnych i odtwarzalnych wniosków z auditu w systematycznym procesie auditu. Zasady te są warunkiem uzyskania wiarygodnych wniosków z auditu i są podstawą pozostałych wytycznych zawartych w ISO 19011 dotyczących zarządzania programami auditów, prowadzenia działań auditowych
i kompetencji auditorów.
Norma ISO 19011 zaleca, aby organizacja wdrożyła efektywny i skuteczny program auditów i zarządania nimi. Program auditu jest zdefiniowany jako zestaw auditów, jednego lub więcej, zaplanowanych w określonych ramach czasowych i mających określonych cel. Celem programu auditów jest zaplanowanie rodzaju i liczby auditów oraz zidentyfikowanie
i zapewnienie zasobów koniecznych do ich przeprowadzenia. W zależności od wielkości, charakteru oraz złożoności organizacji, która ma być auditowana, program auditorów może obejmować jeden lub więcej auditów, auditów połączonych i wspólnych.
Zarządzanie programami auditów z zastosowaniem cyklu Planuj, Wykonaj, Sprawdź,Działaj przedstawiono na rysunku 10.
Rys.10. Zastosowanie cyklu „Planuj, Wykonaj,Sprawdź,Działaj”
do zarządzania programem auditów (ISO 19011).
Źródło: [14].
Przebieg auditu
Proces prowadzenia działań związanych z auditem jest również elementem systemu, który podlega pewnej regulacji. Audit zasadniczo dzielony jest na siedem etapów (Rys. 11).
DOKUMENTÓW
Rys.11. Etapy auditu
Źródło: [12].
Inicjowanie auditu
Działania w poszczególnych etapach mogą różnić się nieznacznie w zależności od systemu, jednak możemy wyróżnić pewne zasadnicze działania, które musza być uwzględnione bez względu na wprowadzoną procedurę auditu [12]:
- Wyznaczenie auditora wiodącego: auditor wiodący musi być osobą posiadająca odpowiednie uprawnienia, mającą odpowiednie doświadczenie zebrane przy wcześniejszych auditach oraz odpowiednie cechy osobowości. Auditor wiodący wybierany jest każdorazowo przez kompetentne osoby.
- Określenie, celu, zakresu i kryteriów: konieczne jest określenie celów auditu (np. ocena zdolności systemu do zapewnienia zgodności z wymaganiami wynikającymi z normy, przepisów lub umowy), zakresu adutitu (obszaru i granic takich jak: lokalizacja, jednostki organizacyjne, działania i procesy, normy czasowe) oraz kryteriów adutitu (odniesień
w stosunku do których określana jest niezgodność: np. polityki, procedur, normy).
- Określenie wykonalności auditu: czy posiadamy wystarczającą i odpowiednią do planowania ilość informacji? Czy możliwa jest kooperacja z auditowanym oraz określenie czasu i zasobów niezbędnych do sprawnego i prawidłowego przeprowadzania działań?
- Ustalenie zespołu audytującego: konieczne jest powołanie odpowiednio licznego
i kompetentnego zespołu auditów oraz osób towarzyszących (przewodników, obserwatorów, ekspertów), który prowadził będzie działania związane z auditem. Podczas doboru pozostałych członków zespołu, należy rozważyć: cel i zakres, kompetencje członków, wymagania stawiane przez przepisy, zapewnienie niezależność działań, język auditu oraz inne uwarunkowania przedstawione przez auditowanego.
- Nawiązanie pierwszego kontaktu z auditowanym: najczęściej jest on przeprowadzany
w formie formalnej (np. wizyty) lub nieformalnej (np. rozmowy telefonicznej). Celem kontaktu jest przede wszystkim: ustalenie kanałów komunikacji, potwierdzenie uprawnień do auditowania, przekazanie informacji dotyczących czasu oraz składu zespołu , sprecyzowanie ustaleń, uzgodnienie zasad bezpieczeństwa oraz poufności.
Przeprowadzenie przeglądu dokumentów
W trakcie odbywania pierwszego kontaktu z auditowanym, obowiązkiem auditora wiodącego jest zwrócenie się z prośbą o dostarczenie zespołowi niezbędnej dokumentacji związanej z poddawanym przeglądowi systemem zarządzania. W skład tej dokumentacji musza wchodzić: księga jakości wraz z załącznikami, procedury, instrukcje, zapisy, raporty
z poprzednich auditów oraz krótki opis firmy. Zespół auditorów po otrzymaniu dokumentacji przystępuje do jej przeglądu. Przegląd ten ma na celu zaznajomienie auditorów z wdrożonym w organizacji systemem zarządzania, poznanie zachodzących w niej procesów oraz umożliwia wykrycie pierwszych niezgodności lub błędów, jakie można odnaleźć
w dokumentacji z kryterium auditu oraz przystąpienie do kolejnych etapów [18].
Przygotowanie działań auditowych na miejscu
Przygotowania działań auditowych na miejscu obejmuje [12]:
- Przygotowanie planu auditu : plan auditu powinien zawierać cele, kryteria i dokumenty odniesienia , zakres ( zawierający identyfikację jednostek organizacyjnych i funkcjonalnych oraz procesów), daty i miejsca działań auditowych, przewidywane godziny i czas trwania działań, role i odpowiedzialności członków zespołu, opis przydzielonych zasobów, język pracy oraz raportu, tematy raportu, deklaracje poufności wszystkich prowadzonych działań.
- Przydzielenie zadań członkom zespołu auditującego: jest to zadanie auditora wiodącego. Musi on określić jakie osoby będą odpowiedzialne za prowadzenie auditó w konkretnych jednostkach organizacyjnych. Przy przydzielaniu odpowiednich osób do konkretnych miejsc powinien brać on pod uwagę: fachowość, doświadczenie, znajomość tematu oraz cechy osobowości.
- Przygotowanie dokumentów roboczych: przed przystąpieniem do auditu członkowie zespołu powinni opracować dokumenty, które będą używane w trakcie przeprowadzania działań auditowych na miejscu. Konieczne staje się opracowanie takich dokumentów jak: listy pytań kontrolnych, formularzy niezgodności, formularzy rejastrujących przebieg auditu. Opracowanie dokumentów roboczych ma na celu ułatwienie przeprowadzenia działań auditowych, zapewnia odpowiednią szybkość i tempo auditu oraz zmniejsza obciążenie auditora.
Przeprowadzenie działań auditowych na miejscu
Przeprowadzenie działań auditowych na miejscu wymaga uwzględnienia następujących elementów:
- Spotkanie otwierające: spotkanie otwierające prowadzone przez przedstawiciela auditowanego, ma na celu przede wszystkim planu auditu, przeprowadzenie zakresu
i przebiegu działań auditowych, określenie kanałów komunikacji oraz zapewnienie auditowanego o możliwości zadawania pytań, bieżącego informowania na temat odkrytych niezgodności, przebiegu auditu oraz o poufnej formie wszystkich działań. Spotkanie otwierające ma na celu również zapoznanie się auditowanych oraz zespołu auditorów, co umożliwi w późniejszym czasie szybsze przejście do działań związanych z auditem.
- Komunikacja podczas auditu: w trakcie trwania auditu, koniecznym zadaniem auditora wiodącego jest okresowe przedstawianie auditowanemu oraz klientowi auditu wszelkich uwag związanych z prowadzonymi działaniami. Taki system okresowej komunikacji ma na celu umocnienie wizerunku profesjonalizmu auditorów, dzięki nim możliwe staje się również nawiązanie bliższego kontaktu między stronami oraz wyjaśnienie wszelkich niezgodności, uwag lub problemów jakie mogą pojawić się w trakcie działań.
- Przewodnicy oraz obserwatorzy: ważną rolę w trakcie auditu odgrywają przewodnicy. Ich zadaniem jest pomoc członkom zespołu auditorów w swobodnym poruszaniu się po terenie organizacji, zapewnienie odpowiednich warunków do zbierania informacji (dowodów), określenie czasu i długości wizyt w poszczególnych obszarach, zapoznanie z obowiązującymi procedurami bezpieczeństwa oraz dostarczanie wszelkiej innej pomocy w zbieraniu prawidłowych informacji. Najczęściej przydziela się po jednym przewodniku dla każdego auditora, który oprócz wyżej wymienionych zadań może pełnić także rolę świadka.
- Zbieranie i weryfikowanie informacji: po przeprowadzeniu spotkania otwierającego, zespoły auditorów przystępują do pracy. Ich zadaniem jest badanie wszystkich wymagań stawianych przez auditowany system zarządzania. Zbieranie informacji najczęściej odbywa się poprzez rozmowę, obserwację działań, przegląd dokumentów. W trakcie prowadzenia przeglądu auditorzy najczęściej proszą zaprezentowanie pewnych procedur obowiązujących w danym dziale, a następnie w momencie pojawienia się nieścisłości lub niezgodności starają się je wyjaśnić. Zadaniem auditorów nie jest szukanie niezgodności za wszelką cenę, lecz sprawdzenie czy system spełnia wymagania i czyjest stosowany. Zbieranie informacji powinno przebiegać sprawnie, auditorzy powinni starać się trzymać ustalonego harmonogramu. Jednak w przypadku wykrycia niezgodności i konieczności dokładniejszego zgłębienia danego problemu, po konsultacji z auditorem wiodącym możliwe staje się porzucenie harmonogramu i prowadzenie dalszych działań w danym dziale. Wszelkie wątpliwości jakie powstają w trakcie gromadzenia informacji, zawsze rozstrzygane są korzyści auditowanego.
- Ustalenia z auditu: zebrane informacje w formie dowodów z auditu muszą zostać ocenione pod względem kryteriów auditu w celu opracowania ustaleń z auditu. Najczęściej ustalenia
z auditów są opracowywane po zebraniu wszelkich informacji, jednakże obecnie coraz częściej organizuje się spotkania przeglądowe ( najczęściej pod koniec dnia lub podczas długiej przerwy), na których auditorzy mogą poczynić pewne ustalenia. W trakcie takich spotkań dokonuje się przeglądu niezgodności, monitoruje się postęp auditu oraz wyjaśnia wszelkie wątpliwości lub nieporozumienia. Opracowywanie ustaleń z auditu polega na kwalifikowaniu zaobserwowanych niezgodności. Niezgodność jest to pogwałcenie wymagań związanych z warunkami kontraktu, wymaganiami normy lub klientów, przepisów prawnych lub dokumentacji. Niezgodności zasadniczo możemy podzielić na małą (mającą małe znaczenie dla całego systemu) oraz niezgodność dużą (dyskwalifikującą system).
W przypadku klasyfikowania niezgodności konieczne jest zachowanie ostrożności. Zakwalifikowanie niezgodności jako dużą może, w niektórych przypadkach prowadzić do złożenia wniosku o cofniecie lub nie przyznanie certyfikatu na zgodność z wymaganiami normy. Dlatego też konieczne staje się w pełni fachowe oraz poważne podejście do tego etapu auditu.
- Wnioski z auditu: spotkanie zamykające powinno być poprzedzane wewnętrznym spotkaniem zespołu auditorów (obecni są jedynie auditorzy). Spotkanie to ma na celu przygotowanie wniosków z auditu poprzez skompletowanie wszelkich niezgodności oraz ich ponowną analizę. Wnioski z auditu zawierają najczęściej informację dotyczącą zakresu zgodności z kryteriami auditu (niezgodności) , opis dobrych i złych działań, zalecenia związane z doskonaleniem oraz przyszłymi działaniami auditowymi. Spotkanie powinno być zaplanowane w taki sposób, ażeby zespół miał wystarczająco dużo czasu na przeprowadzenie niezbędnych działań. W trakcie tego spotkania najczęściej planuje się także przebieg spotkania zamykającego.
- Spotkanie zamykające: po opracowaniu wniosków z auditu następuje ostanie spotkanie zespołu auditorów z auditowanym, tzw. spotkanie zamykające. Jest to spotkanie prowadzone przez auditora wiodącego, na którym obowiązkowo (podobnie jak na spotkaniu otwierającym) obecne powinny być władze organizacji auditowanej. W trakcie tego spotkania auditor wiodący przekazuje wnioski z auditu, które zostały ustalone na spotakniu zespołu. Auditor wiodący w imieniu całego zespołu składa podziękowania za sprawne przeprowadzenie auditu oraz za pomoc jaka została im udzielona. Ponownie przywoływany jest cel oraz zakres auditu a następnie określone zostają wszelkie ograniczenia jakie zostały napotkane przez zespół auditorów. Spotkanie kończy podsumowanie oraz ustalenie wszelkich wymagań dotyczących terminu oraz sposobu doręczenia raportu z auditu.
Przygotowanie, zatwierdzenie i rozpowszechnienie raportu z auditu
Za przygotowanie raportu z auditu odpowiedzialny jest auditor wiodący. W skład raportu powinny wchodzić następujące elementy: cel auditu, zakres auditu (z pełną identyfikacją jednostek), identyfikacja auditora wiodącego oraz członków zespołu, data
i adres działań, kryteria auditu, wnioski oraz ustalenia z auditu. Czasami dodatkowo (w miarę potrzeb) dodatkowo do raportu dołączane są informacje związane z :planem auditu, lista przedstawicieli auditowanego podsumowanie procesu auditu, potwierdzenie, że cele auditu zostały osiągnięte, wyszczególnienie obszarów nie objętych pomimo ich obecności, nierozstrzygnięte wątpliwości między zespołem a auditowanym, rekomendacje dotyczące doskonalenia, uzgodnione plany działań poauditowych oraz deklaracja poufności raportu. Raport jest formą oceny organizacji prze zespół auditorów opartej na stwierdzonych faktach oraz na podstawie przebiegu całego auditu. Określa on stopień skuteczności systemu, obszary mocne i słabe, podsumowuje i opisuje wszystkie niezgodności oraz zawiera propozycje rozwiązań. Raport z auditu jest najważniejszym dokumentem związanym z auditem. Na jego podstawie przyznaje się certyfikaty spełnienia wymagań lub przedłuża się ważność posiadanego certyfikatu.
Za zatwierdzenie i rozpowszechnienie raportu odpowiedzialny jest auditor wiodący. Po sporządzeniu raportu z auditu jest on zobowiązany do wysłania go do centrali jednostki certyfikującej w celu zatwierdzania go przez kierownictwo. Ważne jest aby termin przesłania raportu nie był odwlekany, gdyż raport musi być przekazany klientowi w uzgodnionym terminie. Po zatwierdzeniu go raport jest przekazywany klientowi oraz ewentualnie innym stronom (w przypadku auditu drugiej strony, raport przekazywany jest klientowi oraz auditowanemu). Raport stanowi własność klienta auditu i nie może być rozpowszechniany bez jego pisemnej zgody. Jakiekolwiek wnioski, niezgodności , ustalenia oraz propozycje związane z auditem mają najwyższą klauzulę poufności i nie mogą być prezentowane na ogólnym forum.
Zakończenie auditu
Audit uznany jest za zakończony dopiero po zakończeniu wszystkich działań opisanych w planie. Wszelka dokumentacja dotycząca auditu powinna być zachowana lub zniszczona
w zależności od ustaleń lub zgodnie z procedurami.
Przeprowadzenie działań poauditowych
Auditowany po przekazaniu mu raportu z auditu, na jego podstawie, ma obowiązek określenia i podjęcia niezbędnych działań korygujących, zapobiegawczych lub doskonalących w zakresie zaprezentowanym przez audit. Działania te powinny zostać podjęte w jak najszybszym terminie, a ich termin zakończenia powinien zostać jasno określony. O statusie podejmowanych działań, mających na celu doskonalenie systemu zarządzania, auditowany zobowiązany jest powiadomić klienta (w przypadku auditu drugiej strony). Przebieg wszystkich działań korygujących (zapobiegawczych) musi być na bieżąco odnotowywany oraz kontrolowany. Zakończenie oraz skuteczność wdrożenia działań poauditowych powinny zostać poddane weryfikacji podczas kolejnych przeglądów systemu.
Prowadzenie auditu z uwzględnieniem powyższego modelu daje pewność, że audit zostanie przeprowadzony prawidłowo a podjęte działania doskonalące będą właściwe
i skuteczne. Możliwe jest stosowanie odstępstw od zaprezentowanego modelu, jednak większość firm prowadzi audity zgodne z przedstawionym modelem.
PODSUMOWANIE
System zarządzania środowiskowego definiowany jest jako część ogólnego systemu zarządzania, która obejmuje strukturę organizacyjną, planowanie, odpowiedzialność, zasady postępowania, procedury, procesy i środki potrzebne do opracowywania, wdrażania, realizowania, przeglądu i utrzymywania polityki środowiskowej. Wprowadzenie systemu wspomaga organizację w określaniu wpływu jego działalności na środowisko
i dostosowywaniu się do wymogów ustawodawstwa w zakresie ochrony środowiska. Umożliwia on również lepsze planowanie działań w kierunku obniżania niekorzystnego oddziaływania na środowisko. W wyniku takiego planowania powstają programy poprawy uwzględniające możliwości realizacji przez organizację, jak również korzyści zarówno dla środowiska jak i dla organizacji takie jak np. ograniczenie produkcji odpadów, zmniejszenie zużycia energii i wody, eliminacje kar za zanieczyszczanie środowiska itp., co pozwala obniżyć koszty związane z tymi aspektami.
System wspomaga również procesy doskonalenia obejmujące m.in. sukcesywne zmniejszanie oddziaływania na środowisko poniżej limitów określonych przez prawo. System potwierdzony certyfikatem ISO 14001 pozwala również na kreowanie w otoczeniu pozytywnego wizerunku firmy, co może mieć znaczenie dla zdobywania zamówień przy rosnącej konkurencji.
Coraz częściej posiadanie certyfikatu brane jest pod uwagę przy zawieraniu kontraktów, pozyskiwaniu kredytów, zawieraniu umów ubezpieczeniowych. Trzeba jednak zdawać sobie sprawę, że korzyści będą widoczne dopiero po upływie dłuższego czasu.
Korzyści z wdrożenia Systemu Zarządzania Środowiskowego można podzielić na korzyści wewnętrzne i zewnętrzne.
Do korzyści wewnętrznych zaliczyć można:
redukcję kosztów,
bardziej racjonalną gospodarkę surowcami ,
oszczędność energii i materiałów,
zmniejszenie ilości wytwarzanych odpadów i zanieczyszczeń,
podniesienie zyskowności,
zgodność z przepisami, eliminacja kar oraz redukcja opłat środowiskowych,
lepszą podstawę do uzyskania kredytów bankowych,
ułatwienie w otrzymaniu pozwoleń na działalność,
wzrost świadomości proekologicznej pracowników,
zwiększenie bezpieczeństwa na stanowiskach pracy,
łatwiejsze wykrywanie i usuwanie wszelkich niedogodności
wzrost samokontroli i odpowiedzialności.
Korzyści zewnętrzne to:
poprawa wizerunku przedsiębiorstwa w oczach opinii publicznej,
poprawa stanu środowiska naturalnego,
zwiększenie liczby klientów,
zwiększenie wiarygodności firmy w oczach klientów oraz administracji publicznej pod względem ochrony środowiska,
poprawa stosunków z organizacjami samorządowymi, władzami lokalnymi i centrami reprezentującymi interes społeczny .
System Zarządzania Środowiskowego pozwala więc na maksymalizowanie korzyści ekonomicznych danych przedsięwzięć przy jednoczesnym minimalizowaniu ich niekorzystnych wpływów na środowisko.
LITERATURA
Bagiński J., Górska E., Zintegrowane systemy zarządzania, Oficyna Wydawnicza PW, Warszawa 1999.
Berdowski J.B., Chrzanowska L., Malinowski H., Aktualny stan i perspektywy wdrożenia systemów zarządzania środowiskowego na podstawie norm ISO serii 14000, ABC Jakości, nr 4 (1997).
Fijał T., Ekologiczne i ekonomiczne efekty realizacji strategii czystszej produkcji
w wybranych przedsiębiorstwach, Wydawnictwo AE w Krakowie, Seria specjalna: Monografie, nr 169, Kraków 2005.Gałka J., Gruszka A., Międzynarodowa działalność normalizacyjna w zakresie zarządzania środowiskowego. Materiały konferencyjne, Warszawa 8 maj 1997.
Lisiecka K., Zagrożenia w działalności gospodarczej przedsiębiorstw a zintegrowane systemy zarządzania, Problemy Jakości, nr 3 (2001).
Mrożek N. M., Chmielewski J., Z certyfikatem do Unii Europejskiej. Konieczność i moda, Wydawnictwo Europex, Kraków 2003.
Pachula R., Szymański J., Standardy systemu zarządzania środowiskowego ich geneza i krótka charakterystyka. Biuletyn oddziaływania na środowisko, nr 24 (1997).
Pachula R., Wymagania norm ISO 1400, Problemy Ocen Środowiskowych nr 2 (1998).
Pochyluk R., Grudowski P., Szymański J., Zasady Wdrażania Systemu Zarządzania Środowiskowego zgodnego z wymaganiami normy ISO 14000, Gdańsk 1999.
Rothery B., ISO 14000 i ISO 9000, Agencja Informacji Wydawniczych IPS, Warszawa 1999.
Salerno-Kochan M., Audit systemu zarządzania jakością ISO 9000:2000, Materiały szkoleniowe studium podyplomowego „Systemowe Zarządzanie Jakością” KTOiZJ AE, Kraków 2003.
Salerno-Kochan M., Wdrażanie i certyfikacja systemu zarządzania jakością ISO 9000:2000, Materiały szkoleniowe studium podyplomowego „Systemowe Zarządzanie Jakością”, KTOiZJ AE, Kraków 2003.
Sas J., Certyfikacja jakości, Materiały do wykładów, Wydział Zarządzania AGH, Kraków 2000.
PN EN ISO 14000: Systemy zarządzania środowiskowego. Wymagania, PKN, Warszawa 2001.
PN EN ISO 14001: Systemy zarządzania środowiskowego. Specyfikacja i wytyczne stosowania, PKN, Warszawa 2001.
PN-EN ISO 14002 Systemy zarządzania środowiskowego. Wytyczne dotyczące zagadnień odnoszących się do małych i średnich przedsiębiorstw, PKN Warszawa 2001
PN-EN ISO 14004 Systemy zarządzania środowiskowego. Ogólne wytyczne dotyczące zasad systemów i technik wspomagających, PKN Warszawa 2001
Zarządzanie środowiskowe komentarz do norm serii ISO 14000, PKN Warszawa, 2004.
„Q jakości ”, kwartalnik nr 1(2003) Artykuł Koncepcja rozwoju systemów zarządzania środowiskowego -Pochyluk R., Macniak M.,- Polityka Gdańska.
SPIS RYSUNKÓW
Rys.1. Chronologia publikowania wytycznych dotyczących zarządzania środowiskowego
SPIS TABEL
Tabela 1. Dokumenty opracowane w ISO/TC 207 i ich polskie odpowiedniki
59
Środowiskowa ocena funkcjonowania
Auditowanie środowiskowe
Eko-etykietowanie
Aspekty środowiskowe w normach produktów
System zarządzania
środowiskowego
Ocena cyklu życia
Normy zarządzania
środowiskowego
środowisko
procesy
zintegrowane:
-powietrze
-woda
-gleba
strategia dla
zapobiegawcze
ograniczenie ryzyka:
ciągłe
wyroby
ludzie
ZASOBY
Czas:
Ile roboczogodzin będą wymagały poszczególne działania?
Czy pracownicy będą mogli wykonywać dodatkowe zadania w ramach czasu pracy?
Pieniądze:
Ile będzie kosztować realizacja danego zadania?
Ile będą kosztowały konsultacje zewnętrzne?
Technologie:
Czy technologia, która dysponujemy jest akceptowalna z punktu widzenia ochrony środowiska?
Czy zmiana technologii jest zasadna (możliwa)?
Prezes / Dyrektor
Zastępca 1
Zastępca 2
Przedstawiciel kierownictwa (10%)
Auditorzy
(10 %)
Specjalista ds.
Ochrony Środowiska
Szef zespołu wdrażającego
(80 %)
Administrator systemu
(40 %)
Pracownicy różnych komórek
Zespół ekspertów wewnętrznych (5- 10 %)
Zespół wdrażający ( 40% )
Pozostali pracownicy
( 1-5 %)
ISO 14062
Aspekty środowiskowe w normach na wyroby
(Environmental aspects in product standards - EAPS)
ISO 14031
ISO 14032
Audit środowiskowy
(Environmental auditing -EA)
Etykietowanie środowiskowe
(Environmental labelling- EL)
ISO 14010
ISO 14011
ISO 14012
ISO 14015
ISO 14001
ISO 14004
ISO 14020
ISO 14021
ISO 14024
ISO 14025
Systemy zarządzania
środowiskowego
(Environmental management systems -EMS)
NARZĘDZIA DOTYCZĄCE SZŚ I JEGO AUDITU
NARZĘDZIA UKIERUNKOWANE NA WYRÓB
ISO 14050
Terminy i definicje
Etapy procesu realizacji projektów Czystszej Produkcji w przedsiębiorstwach
Planowanie i organizacja
Ocena projektu
Analiza wykonalności projektu
Wdrażanie projektu
Ocena uzyskanych rezultatów
Karta Rotterdamska ICC: 1991
BS 7750: 1992
Rozporządzenie nr 1836/93 EMAS :1993
BS 7750 : 1994
Norma Irlandzka I.S. 310 : 1994
Norma kanadyjska CSA Z750 :1994
Norma amerykańska NSF110 :1994
EN ISO 14001: 1996
Wycofanie norm krajowych : 1996
ISO 14004 : 1996
ISO 14010 : 1996
ISO 14011 : 1996
ISO 14012 : 1996
ISO 14040 : 1997
ISO Guide 64 : 1997
PN EN ISO 14001 , 14004 : 1998
PN EN ISO 14010, 14011, 14012 : 1998
ISO 14050 : 1998
ISO/TR 14061 : 1998
ISO 14020 : 1998
ISO 14041 : 1998
ISO 14041 : 1998
Nowelizacja EMAS II: 2001
Ocena cyklu życia
(Life cycle assessment -LCA)
ISO 14040
ISO 14041
ISO 14042
ISO 14043
ISO 14047
ISO 14048
ISO 14049
Ocena efektów działalności środowiskowej
(Environmental performance evaluation - EPE)
systemu
wyrobu
procesu
punktu normy
procedury
instrukcji
systemu
wyrobu
procesu
podstawowy
nadzoru
odnawiający
planowany
doraźny
reaudit
oceny
nadzoru
Certyfikujący
Pierwszej
strony
Trzeciej
strony
Drugiej
strony
Wewnętrzny
Zewnętrzny
AUDIT
PRZEPROWADZENIE DZIAŁAŃ POAUDITOWYCH
ZAKOŃCZENIE AUDITU
PRZEPROWADZENIE, ZATWIERDZENIE I ROZPOWSZECHNIENIE RAPORTU Z AUDITU
PRZEPROWADZENIE DZIAŁAŃ AUDITOWYCH NA MIEJSCU
PRZYGOTOWANIE DZIAŁAŃ AUDITOWYCH NA MIEJSCU
NORMY ISO SERII 14000
PRZEPROWADZENIE PRZEGLADU DOKUMENTÓW
INICJOWANIE AUDITU
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Prezentacja praca dyplom
Praca dyplomowa Strona tytułowa etc
PRACA DYPLOMOWA BHP - ORGANIZACJA PRACY W PSP, TEMATY PRAC DYPLOMOWYCH Z BHP
praca dyplomowa 1 strona wzor, Szkoła, prywatne, Podstawy informatyki
d druku BIBLIOGRAFI1, cykl VII artererapia, Karolina Sierka (praca dyplomowa; terapia pedagogiczna z
Praca dyplomowa(1)
streszczenie panelu, Prace dyplomowe i magisterskie, praca dyplomowa, materiały z internetu
praca dyplomowa BR5VQ5NYN263L77S7YKAVS66LCHECBHKF2E3GEQ
praca dyplomowa informatyka programowanie 7B5PTOE5KXERFXSEJISGCMFJDQ5X6LRRZEBNOJY
praca dyplomowa
praca dyplomowa edycja wbn1 2011
PRACA DYPLOMOWA MAGISTERSKA OCZ SC TYPU LEMMNA
Internet - UE prawo, Studia - IŚ - materiały, Semestr 07, Praca dyplomowa
do druku ROZDZIAŁ III, cykl VII artererapia, Karolina Sierka (praca dyplomowa; terapia pedagogiczna
PRACA DYPLOMOWA SPIS TREŚCI, TEMATY PRAC DYPLOMOWYCH Z BHP
strona tytulowa, WNPiD, moje, praca dyplomowa
inżynierska praca dyplomowa wzorzec
Wytwarzanie biogazu - wysypisak śmieci., Studia - IŚ - materiały, Semestr 07, Praca dyplomowa
więcej podobnych podstron