PRAWO MIĘDZYNARODOWE.

ZAGADNIENIA OGÓLNE

POJĘCIE PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

Prawo międzynarodowe - normy prawne, które wyrosły na podłożu stosunków międzynarodowych i są ich odbiciem.

Prawo międzynarodowe - jest zespołem norm regulujących stosunki między państwami → niepełna definicja

1. podmiot → państwo

2. funkcja → regulowanie stosunków międzynarodowych

Prawo międzynarodowe - zespół norm regulujących stosunki międzynarodowe w szerokim znaczeniu, tzn. stosunki miedzy państwami oraz państwami a innymi podmiotami (tzn. różnymi, niezależnymi od siebie i nie podlegającymi jakiejś wspólnej władzy państwowej podmiotami).

PRAWO MIĘDZYNARODOWE PUBLICZNE A PRAWO MIĘDZYNARODOWE PRYWATNE

P.m. prywatne - prawo wewnętrzne poszczególnych państw → zespół norm wskazujących na system prawny właściwy do zastosowania w dany+m przypadku (normy kompetencyjne/kolizyjne).

NAZWA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

• prawo międzynarodowe publiczne

• prawo narodów → naród jako synonim państwa

• Law of Nations <ang>, droit des gens <fr>, Völkerrecht <niem>.

FUNKCJE (PRZEDMIOT) PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

Najważniejsze zadania:

1. utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa

2. tworzenie reguł współpracy państw

Regulowanie stosunków zewnętrznych państw:

1. określa sytuację państwa w stosunku do innych państw (tzw. prawa zasadnicze)

2. ustala ogólne zasady postępowania (np. zasada nieagresji)

3. reguluje konkretne stosunki miedzy państwami

4. ustala formy wzajemnych stosunków (min. prawo konsularne, dyplomatyczne)

5. reguluje zasięg terytorialny państw

6. ustala reguły postępowania na obszarach nie podlegających niczyjej władzy (np. przestrzeń kosmiczna)

Oddziaływanie na stosunki wewnętrzne państw:

• coraz szerszy zasięg koniecznej regulacji (związany głównie z postępem technicznym, internacjonalizacją, globalizacją), np. kwestie ochrony środowiska, komunikacji.

• konieczność uregulowania w prawie wewnętrznym takich spraw jak immunitet dyplomatyczny

• normy dotyczące praw człowieka, pracownika i in.

• sposób oddziaływania na stosunki wewnętrzne → brak bezpośredniego regulowania, chyba że umowa coś takiego wprowadza (np. prawo UE)

STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE (= OBRÓT MIĘDZYNARODOWY)

Stosunki międzynarodowe - szerokie znaczenie - stosunki społeczne (międzyludzkie) przekraczające granice jednego państwa. Uczestnicy to:

1. państwa i organizacje nie podlegające władzy → stosunki o charakterze jakby urzędowym

• stosunki międzynarodowe

osoby fizyczne i osoby prawne → stosunki nie mające charakteru urzędowego

Obrót międzynarodowy - całokształt stosunków utrzymywanych przez podmioty prawa międzynarodowego.

Polityka międzynarodowa danego państwa określana jest przez:

• interes państwa

• możliwości realizacji celów politycznych

Nauka o stosunkach międzynarodowych

• nie tylko aspekt prawny

• też ekonomiczny, socjalny, historyczny, geograficzny i in.

• nie można badać prawa międzynarodowego w oderwaniu od stosunków międzynarodowych, gdyż prowadziłoby to do formalizmu.

CECHY CHARAKTERYSTYCZNE PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

1. ZASADA RÓWNOŚCI (FORMALNEJ) PODMIOTÓW

2. TWORZENIE PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO (BRAK USTAWODAWCY)

• podstawą obowiązywania normy p.m. jest zgoda (wyraźna lub dorozumiana) danego państwa, obojętnie w jakiej formie wyrażona

• niesformalizowane i zdecentralizowane

• poprzez zawarcie umowy lub stosowanie danej praktyki (prawo zwyczajowe) → partykularyzm prawa

• w San Francisco w 1945 r. delegacja Filipin wystąpiła z wnioskiem, by ONZ mogła ustanawiać prawa bezwzględnie wiążące → nie przeszło.

• Rada Bezpieczeństwa wydaje decyzje - tj. akty stosowania prawa na podstawie Karty NZ, a nie tworzenia

• UE - rozporządzenia są wiążące, ale tylko w państwach członkowskich

• PRZYMUS W PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO (BRAK ZORGANIZOWANEGO PRZYMUSU)

• potępienie wojny, przy jednoczesnej próbie budowy międzynarodowego aparatu przymusu (1-wsza - Liga Narodów - nieudana) → teraz ONZ - ma prawo stosowania przymusu (sankcji) na podstawie decyzji Rady Bezpieczeństwa, ale tylko dla obrony lub przywrócenia pokoju, ale nie w przypadku każdego naruszenia.

• wg S.E. Nahlik - 3 rodzaje sankcji w p.m.:

1. sankcje natury psychologicznej - np. poprzez formalna rezolucję czy orzeczenie organu międzynarodowego

2. sankcje natury odwetowej - stosowane indywidualnie lub z pomocą innych państw → retorsje i represalia

3. sankcje zorganizowane - stosowane przez właściwy organ międzynarodowy

• sankcje organizacyjne (np. wydalenie z organizacji)

• sankcje gospodarcze

• sankcje polityczne

• sankcje wojskowe

• stosowanie tych sankcji napotyka na trudności rzeczywistej realizacji (np. słabe państwo, czy brak sprawnego działania ONZ)

• BRAK OBOWIĄZKOWEGO SĄDOWNICTWA MIĘDZYNARODOWEGO

• kiedyś tylko sądy polubowne (arbitrażowe), ad hoc

• teraz → Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w Hadze (ONZ) - statut MTS stanowi część karty ONZ, ale można nie być w ONZ, ale być stroną statutu (np. Szwajcaria do 2000)

• Trybunał Arbitrażowy → możliwość natychmiastowego procedowania.

• stały - Haga - na podstawie konwencji haskiej o pokojowym rozstrzyganiu sporów (stały sekretariat, listy arbitrów, stały regulamin)

• ad hoc - państwa mają wpływ na skład i procedurę → z reguły podpisuje się umowę o nazwie Kompromis i określa reguły arbitrażu i arbitrów.

• sądy międzynarodowe nie mają kompetencji obowiązkowej → państwa muszą wyrazić zgodę, a jeśli ją wyrażą wyrok jest bezwzględnie obowiązujący.

• po zaistnieniu sporu - zgoda ex post albo poprzez umowę albo dwa akty jednostronne (np. uznanie powództwa, czyli zgoda na sądzenie sprawy przez MTS lub TA)

• przed zaistnieniem sporu:

• klauzula sporu(MTS)/arbitralna(TA) → jeśli powstaną spory na tle interpretacji lub stosowania danej umowy

• klauzula fakultatywna - MTS art. 36 § 2 statutu - możliwość złożenia deklaracji (jest ich ok. 60), że dane państwo wyraża zgodę na kompetencje MTS dla sporów z innym państwem, które też złożyło taką deklarację → MTS wydaje najpierw wyrok kompetencyjny, tzn. sprawdza czy jest kompetentny do rozpatrywania sprawy.

• STOSOWANIE P.M. I JEGO MOC WIĄŻĄCA

• SKUTECZNOŚĆ → choć jest słaba organizacja przymusu i brak sądownictwa to jednak państwa stosują normy p.m.

• P.M. jest PRAWEM → bo wszystkie państwa uznają jego istnienie i moc prawną (do p.m. odwołuje się Karta NZ). Nawet państwa, które łamią p.m. nie negowały jego istnienia.

STRUKTURA I CHARAKTER NORM WSPÓŁCZESNEGO PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

Normy powszechne i partykularne (wielostronne lub bilateralne)

→ w razie kolizji - lex specialis derogat legi generali.

Sprzeczne prądy w p.m. (L. Ehrlich) - istnienie norm z różnych okresów historycznych i norm rożnie interpretowanych.

Ius cogens → większość norm to ius dispositivum, ale niektóre uznawane są za ius cogens, tzn. takie, które są wyrazem interesów całej społeczności:

• konwencja wiedeńska o prawie traktatów - art. 53 - określa istnienie takich norm, jeśli zgodzą się wszystkie państwa

• kontrowersyjny katalog, ale: zasada nieagresji, zakaz interwencji, prawo do samostanowienia, niektóre normy humanitarne (zakaz ludobójstwa)

Hierarchia norm prawa międzynarodowego.:

• jednakowa moc wiążąca

• lex specialis derogat legi generali i lex posterior derogat legi priori.

• ale:

• istnienie ius cogens

• Karta NZ - art. 103 - pierwszeństwo mają zobowiązania wynikające z Karty, a potem z innych umów → umowa o charakterze jakby konstytucyjnym (zobowiązania członków ONZ musza być zgodne z kartą NZ)

P.M. A PRAWO WEWNĘTRZNE. STOSOWANIE P.M. WEWNĄTRZ PAŃSTWA

• rozwiązania teoretyczne

• rozwiązania normatywne (ujęte w dwojaki sposób):

1. wychodząc od norm powszechnego prawa międzynarodowego → czyli co p.m. stanowi w tej materii

2. wychodząc od prawa wewnętrznego → co prawo wewnętrzne stanowi, ale na przykładzie konkretnego państwa

Dualizm - p.m. i prawo wewnętrzne to dwa zupełnie odmienne systemy prawne, więc nie można stosować p.m. wewnątrz państwa. Należy je przetransformować w prawo wewnętrzne.

Monizm - p.m. i prawo wewnętrzne to jeden system prawny, o hierarchicznie podporządkowanym prawie wewnętrznym.

• kelsenowska szkoła prymatu p.m. → prawo wewnętrzne to pochodna p.m., wydana na podstawie jego delegacji → niezgodne z faktami historycznymi, p.m. i praktyką.

• zewnętrzne prawo państw to p.m. - prawo wewnętrzne ma prymat → odrzucone.

• Uznano, że p.m. i prawo wewnętrzne to dwa odrębne systemy prawne, ale mające punkty styczne.

Obowiązek dostosowania prawa wewnętrznego do p.m. - pacta sunt servanda → państwo nie może powołać się na prawo wewnętrzne jako powód nie wywiązania się z zobowiązania (wiele dokumentów międzynarodowych i orzecznictwo, min. art. 27 K.W. o prawie traktatów). inaczej p.m. byłoby fikcją.

→ nie ma sprzeczności z suwerennością, bo państwo samo decyduje o tym jakie zobowiązania przyjąć.

Sposoby harmonizacji prawa wewnętrznego z międzynarodowymi zobowiązaniami

• z reguły istnieje swoboda w wyborze regulacji

• czasem umowa międzynarodowa z góry określa

• bezpośrednie stosowanie

• transformacja w prawo wewnętrzne poprzez ratyfikacje, ogłoszenie w dzienniku urzędowym

• generalna inkorporacja

• system anglosaski - wielka Brytania - jako część porządku prawnego, ale wg orzecznictwa niektóre wymagają zgody parlamenty. USA - jako najwyższe prawo krajowe wg SN.

• POLSKA

• art.91 ust. 1 K - ratyfikowana umowa międzynarodowa po ogłoszeniu staje się częścią porządku prawnego, bezpośrednio stosowana chyba, że musi być wydana ustawa.

• ust. 2 - ma pierwszeństwo

• ust. 3 - prawo stanowione przez organizację, której Polska jest członkiem ma pierwszeństwo

• norma p.m. jako lex specialis w stosunku do prawa wewnętrznego

• prawo zwyczajowe - art. 9 K - RP przestrzega wiążącego ją p.m. → ale nie ma pierwszeństwa, tak samo umowy nieratyfikowane.

MIEJSCE PRAWA WEWNĘTRZNEGO W STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH

• początkowo STSM uznał, że nie jest powołany do interpretowania prawa wewnętrznego (sprawa z roku 1926 dot. niemieckich interesów na polskim Górnym Śląsku). Zmienił jednak zdanie już w 1929 r. (sprawa pożyczek serbskich i brazylijskich) stwierdzając, że choć nie ma obowiązku znać prawa wewnętrznego, to może być zobowiązany do uzyskania znajomości prawa wewnętrznego. Tzn. że gdy dojdzie do wniosku, że należy zastosować prawo wewnętrzne, powinien je stosować tak jakby było stosowane w tym państwie.

• powyższe doprowadziło do zmiany art. 38 statutu MTS z „Trybunał stosuje 1. umowy międzynarodowe, ... 2. zwyczaj międzynarodowy ...” na „Trybunał, którego zadaniem jest rozstrzygać zgodnie z prawem międzynarodowym stosuje ...” - czyli rozstrzygać nie wyłącznie na podstawie p.m.

• p.m. czasem odsyła do prawa wewnętrznego lub wiąże skutki prawnomiędzynarodowe z wewnętrznym prawem, np. art. 46 KW o prawie traktatów - oczywiste pogwałcenie prawa wewnętrznego widoczne dla innych państw stanowi przyczynę nieważności traktatu.

• p.m. jest prawem niekompletnym, dlatego czasem konieczne jest odwoływanie się do prawa wewnętrznego (np. sprawa spółki Barcelona Traction, Light and Power Company dot. osobowości prawnej i uprawnień akcjonariuszy)

• czasem jednostronna decyzja państwa ma skutki w p.m., np. delimitacja morskich obszarów przybrzeżnych (sprawa z 1951 w sprawie sporu anglo-norweskiego)

KOMPLEMENTARNOŚĆ WEWNĘTRZNEGO I MIĘDZYNARODOWEGO PORZĄDKU PRAWNEGO

→ p.m. i prawo wew. stanowią odrębne systemy prawne, ale nie są izolowane od siebie, tak w zakresie procesu tworzenia, jak i przedmiotu regulacji i stosowania miejsce prawa wewnętrznego w międzynarodowym porządku prawnym określa p.m., a miejsce p.m. w wewnętrznym porządku prawnym określa prawo wewnętrzne.

SPOŁECZNOŚĆ MIĘDZYNARODOWA - ogół państw.

Lech Antonowicz → 3 cechy społeczności międzynarodowej:

1. mała liczba uczestników - ok. 200 (120 w ONZ)

2. równouprawnienie i suwerenność

• suwerenna równość (ONZ wypracował to pojęcie) - 2 definicje (szersza i węższa) w Karcie NZ i jej interpretacja.

• suwerenność w aspekcie zewnętrznym to samowładność, a w aspekcie wewnętrznym to całowładność → teoria C. Berezowskiego.

• niewielki stopień zorganizowania

PODSTAWY OBOWIĄZYWANIA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

1. formalnoprawne

• Szkoła prawa natury - uzasadnienie praw zasadniczych p.m. - katalog (5):

1. prawo do istnienia

2. prawo do niezawisłości

3. prawo do równości

4. prawo do czci

5. prawo do obrotu

2. Szkoła pozytywna - szkoła woli zgody - uzasadnia całą resztę prawa.

• Ehlrich - prawo obowiązuje na zasadzie dobrej wiary, która przejawia się w praktyce państw poprzez zwyczaj międzynarodowy i umowy międzynarodowe.

• materialnoprawne

• pobudki, które powodują by państwo przestrzegało prawa:

1. siła - gwarant wykonania niektórych umów, ale jedynie w stosunku do agresora umowa egzekwowana/narzucona siłą może być uznana za zgodną z prawem

2. wzajemność - „wobec niewypełniającego nie wypełniaj”; np. nietykalność posłów innych państw

3. wspólny interes całej społeczności międzynarodowej - np. prawo kosmiczne, czy eksploatacja mórz i oceanów poza obszarami państw (organizacja Dna Morskiego) → dochody dystrybuowane pomiędzy wszystkie państwa świata, ze szczególnym uwzględnieniem państw rozwijających się

Źródła prawa międzynarodowego

POJĘCIE ŹRÓDEŁ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

3 znaczenia źródeł p.m.

• znaczenie materialne - zespół czynników, które doprowadziły do powstania konkretnych norm p.m.:

• współpraca;

• współzawodnictwo;

• walka państw;

• znaczenie formalne - formy, w których tworzone są normy p.m. (tzn. przejawia się w nich wola podmiotów p.m.);

• u.m.;

• prawo zwyczajowe;

• znaczenie poznawcze - zbiory dokumentów, z których czerpie się znajomość p.m.;

• zbiory u.m.;

• zbiory praktyki państw w dziedzinie stos. m.;

Teorie źródeł p.m.:

• teorie pozytywistyczne (woluntarystyczne) - podstawą norm p.m. jest uzgodniona wola państw, wyrażona w sposób wyraźny lub dorozumiany aktualnie przyjęte;

• teorie naturalistyczne (obiektywistyczne) - podstawą norm p.m. są czynniki niezależne (np. przyrodzony porządek rzeczy, solidarność społeczna) od woli państw, a formalne źródła są sposobem stwierdzenia norm p.m., a nie jego tworzenia;

ART. 38 STATUTU MIĘDZYN. TRYBUNAŁU SPRAW. A ŹRÓDŁA PR.MIĘDZYN.

art. 38 ust. 1 “Trybunał, którego zadaniem jest rozstrzygać przedłożone mus pory zgodnie z p.m., stosuje:

1. u.m., bądź ogólne bądź partykularne, ustanawiające normy wyraźnie uznane przez państwa spór wiodące;

2. zwyczaj m. jako dowód powszechnej praktyki, przyjętej jako prawo;

• bez wątpliwości - oba są głównymi źródłami p.m.;

• ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane;

• kontrowersje:

• sformułowanie „narody cywilizowane” obecnie należy rozumieć jako „wszystkie narody”;

• czy odnosi się do ogólnych zasad p.m. czy prawa w ogóle:

• bez przymiotnika międzynarodowe (inaczej niż w a) i b));

• ogólne zasady p.m. mieszczą się w pojeciu zwyczaj m.;

• istnieją zasady uznane przez wszystkie państwa tak w prawie wew. jak i p.m. niezależnie od ich pochodzenia, np. nemo plus iuris transfere potest quam ipse habet; nemo potest commodum capere de iniuria sua propria (nikt nie może wyciągać korzyści z własnego bezprawia); lex specialis derogat legi generali; nemo iudex in causa sua; res iudicata; ne bis in idem procedatur; inadimplenti non est adimplendum (nie wypełniającemu nie wypełniaj);

• wprowadzenie tego miało zapobiec niemożności roztrzygnięcia ze względu na brak prawa;

• wiele sądów powoływało się na te zasady, ale nie na art. 38 SMTS;

• z zastrzeżeniem art. 59, wyroki sądowe tudzież zdania najznakomitszych znawców p. publicznego różnych narodów, jako środek pomocniczy do stwierdzenia przepisów prawa;

• orzecznictwo i doktryna nie są odrębnymi źródłami, a jedynie środkiem do jego poznania;

ust. 2. Przepis niniejszy nie wyłącza prawa Trybunału rostrzygnięcia sprawy ex aequo et bono, jeżeli strony wyrażą na to zgodę;

• nie było dotąd takiego przypadku;

Art. 38 wymienia podstawy/źródła wyrokowania MTS (tak Berezowski i Klefkowski) i choć częściowo pokrywają się one ze źródłami p.m. nie wszystko wymienione w art. 38 musi być uznane za p.m.;

WSPÓŁCZESNE ŹRÓDŁA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

• umowy i zwyczaj m. → potwierdzenie w wielu u.m., min. w KW z 1969 r., dlatego że p.m. to prawo obowiązujące między państwami, jeśli jest na to zgoda wyraźna (umowy) lub dorozumiana (zwyczaj);

• próba podziału umów na umowy prawotwórcze (umowy-ustawy) i umowy-kontrakty, oparta na analogii do pr. wew., ale niesłuszna, bo państwa są twórcami wszystkich u.m. i brak hierarchii;

• uchwały organizacji m. → 2 aspekty:

• pr. wew. org. m. → zjawisko częste i bez wątpliwości;

• prawo wiążące dla państw poza org. → znacznie rzadsze, ale tak czy siak zgoda państw jest potrzebna;

• współudział org. m. w tworzeniu p.m. przez państwa → redaguje teksty, ale to są tylko projekty i nie tworzą żadnych norm prawnych, np. M. Org. Pracy uchwala konwencje pracy;

ŚRODKI POMOCNICZE DO STWIERDZENIA ISTNIENIA NORM P.M.

• judykatura i doktryna → nie są źródłami p.m., ale stanowią środek pomocniczy do stwierdzenia ich istnienia, ale dot. to judykatury i doktryny szerszej niż jedno państwo;

• dodatkowo mogą też wpływać na tworzenie p.m. przez wnioski de lege lata i de lege ferenda;

UMOWA MIĘDZYNARODOWA

• a zwyczaj → bardziej precyzyjna, ale mniejszy zakres podmiotowy obowiązywania;

• źródła prawa umów m. (prawa traktatów): głównie zwyczajowy, ale w 1969 r. skodyfikowano → KW o prawie traktatów (weszła w życie 1980 r., a Polska 1990);

• pojęcie u.m:

• umowa m. jest to wspólne (i zgodne) oświadczenie (z reguły 1 dokument, czasem tzw. wymiana not) podmiotów p.m. (gł. państwa, ale też org.m.), które tworzy prawo (czasem są wspólne oświadczenia nie majace prawotwórczego charakteru, np. wspólne komunikaty po oficjalnych wizytach), a więc uprawnienia i obowiązki;

• wg art. 2 KW → W rozumieniu niniejszej konwencji: „traktat” oznacza międzynarodowe porozumienie między państwami, zawarte w formie pisemnej i regulowane przez p.m., niezależnie od tego, czy jest ujęte w jednym dokumencie, czy w dwóch lub więcej dokumentach, i bez względu na jego szczególną nazwę ważne 6 elementów;

• dot. tylko umów między państwami, bo KW dot. tylko takich umów;

• forma - art. 3 potwierdza możliwość ustnej;

• regulowane przez p.m. → wyłączenie umów cywilnoprawnych, które są regulowane przez prawo cywilne danego państwa;

• wg ustawy o u.m. → różnice:

• też inne podmioty;

• bez względu na to czy zawierana w imieniu państwa, rządu czy ministra działowego;

• nazwa u.m. → nie ma znaczenia z punktu widzenia p.m;

• np. traktat, konwencja (z reguy bardziej uroczysta forma), umowa, układ, porozumienia, deklaracja, protokół, modus vivendi, pakt, statut, Karta (np. ONZ), Konstytucja (Np. UNESCO), konkordat (umowy ze Stolicą Apostolską dot. kościołów);

• rodzaje umów:

kryterium formalnoprawne:

• tryb zawierania → umowy zawierane w trybie złożonym (wymóg ratyfikacji lub zatwierdzenia) lub prostym;

• organ, który występuje w imieniu państwa:

• państwowe (głowa państwa);

• PL - traktaty pokojowe, ukłądy o przyjaźni i dobrym sąsiedztwie, dot. regulacji zastrzeżonych dla ustawy, dot. obrotu prawnego z zagranicą;

• rządowe;

• PL - gdy nie spełniają warunków zaliczenia ich do w/w i gdy dot. 2 lub więcej resortów;

• resortowe;

• PL - zawierane przez ministra, a zatwierdzane przez RM lub premiera;

• liczba stron → bilateralne i wielostronne;

• możliwość przystąpienia innych podmiotów:

• zamknięte;

• otwarte:

• bezwarunkowo;

• warunkowo - z reguły statuty org. m. i umowy sojusznicze;

kryterium materialne (dot. treści):

• dot. konkretnych dziedzin stos. m. → polityczne (graniczne, sojusznicze, dot. dobrosąsiedzkich stosunków) i inne (np. gospodarcze, komunikacyjne, naukowe, techniczne);

kryterium zgodności z p.m.:

• zgodne z normami powszechnie obowiązującymi p.m. (ius cogens) oraz z Kartą NZ;

kryterium dot. równości stron

• równoprawne i nierównoprawne (stwarzają jednostronne obowiązki i naruszają zasadę suwerenności i równości; obecnie zakazane);

• budowa u.m.:

• brak przepisów dot. budowy, ale długoletnia praktyka (w PL: instrukcja stanowiąca zał. do zarządzenia nr. 20 premiera z 1969 r. w sprawie formy u.m.);

• z reguły składa się z:

tytuł umowy → zawiera oznaczenie nazwy umowy (państwowa/resortowa/rządowa), wskazanie jej stron (oficjalne nazyw), określenie treści;

wstęp umowy (preambuła) → może zawierać określenie organów zawierających, podanie motywów, celu , okoliczności, stwierdzenie określonej zasady czy poglądu stron, wzmianka dot. pełnomocników, stwierdzenie uzgodnienia tekstu;

dyspozycja → merytoryczna część, z reguły podzielona na art., §, pkt.;

• postanowienia typowe:

• klauzula wzajemności → traktowanie ich jak oni nas

• czasem dorozumiana;

• klauzula narodowa → traktowanie ich jak naszych obywateli;

• np. szkolnictwo, uchodźcy; apatrydzi;

• KNU;

• klauzule arbitrażowe/sądowe;

• z reguły następny rozdział to powołanie arbitrażu ad hoc;

postanowienia końcowe → min.:

• klauzule derogacyjne - reguły kolizyjne w celu uporządkowania stanu prawnego;

• postanowienia dot. sposobu związania się u.m. → czy sam podpis czy ratyfikacja;

• klauzula ratyfikacyjna → 2 elementy:

• umowa podlega ratyfikacji;

• wymiana dokumentów ratyf. w miejscowości X;

• niedopuszczalne stwierdzenie, że umowa „będzie” ratyfikowana lub podanie daty (nie wolno tworzyć zobowiązań);

• klauzula o zróżnicowanym przyjęciu - „umowa podlega przyjęciu zgodnie z prawem każdej ze stron, co zostanie stwierdzone przez wymianę not”;

• zapis o prowizorycznym stosowaniu umowy - gdy całość lub część ma być stosowana przed wejściem w życie;

• klauzula retroaktywna - niedopuszczalna, chyba, że dot. korzyści;

• postanowienia dot. czasu obowiązywania, ew. trybu jej wypowiedzenia;

Składanie podpisów:

• reguła alternatu - na egzemplarzu jednej strony jej wzmianki pierwsze;

• porządek alfabetyczny;

• dot. też kolejności języków;

Języki. Tekst autentyczny

• kiedyś łacina, XVIII w. - francuski, a po I w.ś. też angielski;

• z reguły języki stron;

• języki uznawane za języki światowe to angielski, francuski, rosyjski, hiszpański, chiński → np. Karta NZ w tych językach;

• czasem trudności interpretacyjne jeśli teksty w kilku językach równoprawnych;

Strony umów m.

• państwa → mają pierwotne prawo zawierania umów (wynikające z samego istnienia) → art. 6 KW;

• państwa złożone - z reguły władze centralne, ale decyduje o tym pr. wew.;

• inne podmioty, którym za wolą państw zostało przyznane ius contrahendi (ius tractatum), np. Stolica Apostolska (Watykan), org. m., strona wojująca, powstańcy, org. narodu walczącego o wyzwolenie;

ZAWIERANIE UMÓW MIĘDZYNARODOWYCH

- kilka etapów, zależą od ilości stron i od przyjętego trybu;

ROKOWANIA (negocjacje)

• u. bilateralne - forma ustna lub pisemna, przed przedstawicieli na szczeblu uzgodnionym przez strony;

• u. wielostronne - najczęściej na forum konferencji międzynarodowych, ale często projekt wstępny przygotowuje jakaś org. m., np. KPM ONZ;

• przyjęcie w wyniku zgody wszystkich państw (art. 9 ust. 1), lub w drodze głosowania gdy 2/3 biorących udział w konferencji m.;

PARAFOWANIE

• oznacza, że tekst został przygotowany do podpisania, jest ostateczny i nie można już w nim nic zmieniać, a parafa potwierdza autentyczność;

• stosowane gł. gdy osoba negocjująca nie ma upoważnienia do podpisania → art. 7 ust. 1 - konieczne pełnomocnictwo, ale wynika z praktyki; art. 7 ust.2 - bez pełnomocnictw:

• do wszelkich czynności - głowy państw, szefowie rządów, MSZ;

• do przyjęcia tekstu między państwem wysyłającym a przyjmującym - szef misji dypl.;

• do przyjęcia tekstu na konf. m., przy org. m. lub w jej organach - akredytowany przedstawiciel;

• parafa to może być zgoda na związanie się u.m. gdy państw się tak umówiły (wyraźnie lub w sposób dorozumiany), np. w PL tylko resortowe w trybie prostym;

PODPISANIE

• podpisanie przez upoważnionych, a bez podpisywania to tylko konwencje uchwalane przez M. Org. Pracy (od razu podlegają ratyf.) oraz umowy w formie wymiany tzw. not werbalnych;

• jeśli podpisanie nie oznacza wyrażenia zgody na związanie się umową, to wg art. 18 KW państwo podpisujące ma obowiązek do nie działania w celu udaremnienia traktu do czasu aż nie ujawni, że chce stać się stroną;

RATYFIKACJA

• jej tryb uregulowany jest w pr. wew. → PL:

• Konstytucja:

• art. 146 ust. 4 pkt. 10 - RM zawiera u.m. wymagające ratyfikacji oraz zatwierdza i wypowiada inne umowy;

• art. 133 ust. 1 pkt. 1 - Prezydent RP ratyfikuje i wypowiada u.m. o czym zawiadamia Sejm i Senat

• ustawa o u.m. z 2000 r. - art. 12 ust. 1 - zwiazanie RP u.m. wymaga wyrażenia zgody w drodze ratyfikacji lub zatwierdzenia:

• 3 rodzaje ratyfikacji:

• tzw. duża ratyfikacja (art. 89 ust. 1) - wymagana uprzednia zgoda Sejmu;

• ratyfikacja w trybie art. 90 dot. umów o przekazaniu niektórych kompetencji org. m.;

• tzw. mała ratyfikacja (art. 89 ust. 2) - premier powiadamia Sejm o zamiarze przedłożenia umowy do ratyfikacji;

• 2 rodzaje zatwierdzenia:

• tryb złożony → 2 oświadczenia woli - jedno to zgoda na podpisanie, drugie to zgoda na związanie Polski umową udzielana uchwałą RM (tak umowy wielostronne);

• tryb prosty → 1 oświadczenie - zgoda na związanie Polski umową → przyjęcie fikcji prawnej, że zgoda na podpisanie wystawiona przed negocjacjami jest tożsama z uchwała RM o zatwierdzeniu;

• gdy ustawa upoważnia do tego trybu;

• gdy u.m. ma charakter wykonawczy do innej u.m. i nie wypełnia przesłanek z art. 89 ust. 1 i art. 90;

• gdy u.m. zmienia u.m. i nie wypełnia przesłanek z art. 89 ust. 1 i 90;

• są inne szczególne okoliczności i nie wypełnia przesłanek z art. 89 ust. 1 i 90;

• praktyka państw:

• przyjęło się, że ratyfikowane z udziałem parlamentu są tylko umowy o zasadniczym znaczeniu;

• nie ratyfikuje się:

• deklaracji o treści politycznej przyjęte na spotkaniach mężów stanu;

• umowy resortowe;

• umowy zawierane podczas wojny przez dowódców wojskowych dot, min. zawieszenia broni, kapitulacji (= kartele);

WYMIANA LUB ZŁOŻENIE DOKUMENTÓW RATYFIKACYJNYCH

• ratyfikacja to akt wew., nie wywołuje skutków prawnych;

• wymiana → z reguły przy umowach dwustronnych i jeśli podpisanie w jednym państwie, to wymiana w drugim;

• złożenie → duża liczba stron, wtedy składane u depozytariusza (pastwo, gdzie zawarto umowę lub org. m.), który ma pewne obowiązki:

• obowiązki informacyjne (o dokumentach, zawiadomieniach i in);

• funkcje quasi-notarialne (kontrola);

• zarejestrowanie w sekretariacie ONZ;

REJESTRACJA

• pierwsza w Lidze Narodów → sankcja nieważności, ale w sferze faktycznej nieskuteczna;

• w Karcie NZ → sankcja to niemożność powoływania się na tą u.m. przed organami NZ (sankcja realna);

• United Nations Treaty Series (we wszystkich jezykach autentycznych i angielskim i francuskim);

PUBLIKACJA WEWNĘTRZNA

• nie ma znaczenia dla p.m.; ale ma w pr. wew.;

OBOWIĄZYWANIE UMOWY MIĘDZYNARODOWEJ. WAŻNOŚĆ

• aby umowa była ważna niezbędne jest wyrażenie zgody przez wszystkie państwa, ale wg KW gdy u.m. zawierana jest na konferencji m. przyjęcie tekstu następuje w drodze głosowania (2/3 uczestników za);

• art. 11 KW - sposób wyrażenia zgody może być dowolny uznany przez strony (podpisanie, wymiana dokumentów, ratyfikacja, przyjęcie, zatwierdzenie przystąpienie, i in.)

• pacta sunt servanda (zasad świętości umów) - norma zwyczajowa p.m., co potwierdzone w wielu u.m., np. Deklaracji Londyńskiej z 1871 r, Karta NZ, art. 26 KW;

• by umowa była ważna p.m. wymaga, by:

• decyzja o związaniu się umową podjęta prawidłowo (swobodnie, kompetentne organy, nie była wynikiem błędu/oszustwa);

• wyrażona przez upełnomocnionego przedstawiciela;

• przedmiot u.m. zgodny z prawem;

• art. 42 KW → domniemanie ważności u.m., chyba, że co innego zostanie ustalone zgodnie z postanowienia traktatu;

• przyczyny nieważności u.m. w KW → 3 grupy:

• związane z naruszeniem pr. wew. kontrahentów dot. zawierania umów → nie można powoływać się na to prawo, chyba, że jego pogwałcenie było oczywiste (tzn. obiektywnie widoczne dla każdego państwa postępującego w danej sprawie zgodnie z normalną praktyką i w dobrej wierze) i dot. normy o zasadniczym znaczeniu swoiste rozwiązanie, które nie zostało przyjęte w praktyce;

• art. 46 KW;

• wady oświadczenia:

• art. 47 - przekroczenie przez przedstawiciela upoważnienia, tylko jeśli inne państwa znały ograniczenie;

• art. 48 - błąd - istotny, dot. faktów → zasada estopel;

• art. 49 - oszustwo w stosunku do państwa;

• art. 50 - przekupstwo przedstawiciela bezpośrednie lub pośrednie;

• art. 51 i art. 52 → przymus wobec przedstawiciela jest zawsze przyczyną unieważnienia, ale przymus wobec państwa tylko jeśli polegał na użycia siły lub groźbie jej użycia oraz jeśli był niezgodny z p.m. (np. traktaty pokojowe w stosunku do państwa agresora);

• niezgodność z ius cogens → art. 53 (istniejącą) i art. 64 (nową);

nieważność bezwzględna:	nieważność względna:
art. 51, 52, 53, 64 KW; nieważna ex lege; może dochodzić teoretycznie każdy, a w praktyce każda strona; nie można konwalidować umowy; nie możliwa jest podzielność traktatu (art. 44 ust. 5)	art. 46-50 KW; strona nie musi powołać się na nieważność umowy; może dochodzić tylko poszkodowany; może być konwalidowana w wyniku wyraźnej lub dorozumianej zgody państwa; możliwa jest podzielność traktatu

ZAKRES CZASOWY OBOWIĄZYWANIA I STOSOWANIA UMOWY MIĘDZYNARODOWEJ

obowiązywanie u.m. → od momentu jej uprawomocnienia się, tzn. od czasu kiedy strony w sposób definitywny wyraziły zgodę na związanie się umową i kiedy dokonano wszelkich czynności niezbędnych (np. zgoda przez ratyf., a dla uprawomocnienia konieczna jeszcze wymiana dok. ratyf.) → staje się prawem wiążącym dla stron;

wejście w życie → czasem później niż moment uprawomocnienia się;

stosowanie u.m. → czas od momentu uprawomocnienia się umowy do momentu jej wygaśnięcia (możliwe zawieszenie stosowania mimo, że nie wygasła);

• art. 70 KW - stanowi, że umowa która wygasa nie wiąże już stron → jeden wyjątek - stwierdzenie nieważności z istniejącą ius cogens (art. 53 w zw. z art. 71 ust. 1).

lex retro non agit w p.m. to jedynie domniemanie, a nie bezwzględny nakaz;

wejście w życie UMOWY MIĘDZYNARODOWEJ

• decydują jej postanowienia → typowe rozwiązania:

• 30-60 dni od daty podpisania lub w momencie podpisania;

• data i godzina przy umowach wojskowych;

• spełnienie warunku (zawieszającego), np. zawarcie innej umowy;

• z chwilą wymiany not/dok. ratyf.;

• w przypadku u. wielostronnych często warunkiem jest osiągnięcie określonego progu ilościowego lub jakościowego (np. Karta NZ - ½ państw i 5 mocarstw);

WYGAŚNIĘCIE UMOWY

Klasyfikacja przyczyn wygaśnięcia umowy

1. Przyczyny wyraźnie przez umowę przewidziane - wg KW państwa mają swobodę w kreowaniu tych postanowień, a przykładowe to:

• upływ czasu na jaki zawarto umowę;

• typowa przyczyna wygaśnięcia → albo na okres x lat, albo do x dnia;

• klauzule prolongacyjne - pozwalają na milczące przedłużenie umowy → stosowane przeważnie w krótkotrwałych umowach (poniżej pięciu lat)

• spełnienie się warunku rozwiązującego;

• rzadko stosowany samoistnie, raczej wraz z warunkiem upływu czasu

• np. obowiązywanie innej u.m., czasem spadek poniżej progu ilościowego/jakościowego, zaistnienie okreslonej sytuacji;

• może mieć charakter dorozumiany, np. wycofanie się z Karty NZ stałego członka RB;

• wypowiedzenie umowy zgodnie z jej postanowieniami;

• są też umowy bezterminowe (graniczne, pokojowe, kodyfikujące PM);

• określony tryb wypowiedzenia (np. notyfikacja) oraz czas potrzebny na uprawomocnienie się wypowiedzenia (w tym czasie można wycofać swoje oświadczenie o wypowiedzeniu);

• z reguly ograniczenie czasowe (np. dopiero po roku od zawarcia);

• kompetencja do wypowiedzenia umowy - ta sama co do zawarcia umowy, ale nie musi być to ten sam organ (nie ma zasady acte contraire, ale w PL tak);

• Przyczyny nie przewidziane w umowie

z mocy prawa wygaśniecie umowy w ogóle (bezwzględne wygaśnięcie umowy) bądź w stosunku do danego państwa (względne wygaśnięcie umowy):

• zgodna wola stron

• wg KW jeden warunek - by było to poprzedzone konsultacjami;

• desuetude - państwa wielokrotnie powoływały się przed MTS, ale beskutecznie;

• całkowite wykonanie umowy

• kontrowersyjne może być zdefiniowanie, ale pomimo, że w KW nie wymienione w doktrynie przyjmowane;

• zniknięcie podmiotu umowy

• albo w sensie fizycznym - np. na wyspie (przykład Nauru) → wtedy umowa wygasa

• albo w sensie prawnym (utrata podmiotowości) - związane z kwestią sukcesji państw;

z inicjatywy strony/stron (to raczej podstawa do wypowiedzenia/żądania uznania umowę za wygasłą)

• zasadnicza zmiana okoliczności (klauzula rebus sic stantibus) → art. 62 KW zakaz powoływania się na ta regułę, ale wyjątki:

• okoliczności (MTS: to też normy p.m.) = istotna podstawa zgody a obowiązki i prawa stron radykalnie się zmieniły (MTS: musi dot. zwiększenia ciężarów strony powołującej się);

• nie dot. granicznych;

• nie można się powołać, jeśli samemu się to wywołało;

• art. 45 KW → państwo nie może się na to powołać jeśli dowiedziało się wyraźnie i nie zrobiło nic;

• naruszenie umowy przez partnera (art. 60 KW)

• istotne, tzn. odrzucenie traktatu w sposób nieprzewidziany w konwencji lub pogwałcenie postanowienia istotnego dla celów u.m.;

• umowy dwustronne → podstawa wygaśnięcia, inna procedura w przypadku umów wielostronnych;

• art. 45 KW → państwo nie może się na to powołać jeśli dowiedziało się wyraźnie i nie zrobiło nic;

• nie można się powołać, gdy u.m. dot. traktatów humanitarnych;

• powstanie sytuacji uniemożliwiającej wykonanie umowy (art. 61 KW)

• trwałe zniknięcie/zniszczenie przedmiotu niezbędnego do wykonania umowy, przy zachowaniu dobrej wiary;

• niezgodność z nowo powstałą normą ius cogens (art. 64 KW)

• wygaśnięcie i nieważność od momentu powstania normy;

• wypowiedzenie umowy nieprzewidziane w jej postanowieniach (art. 56 KW)

• zakaz, ale można, gdy ustali się że strony miały zamiar dopuścić tą możliwość lub gdy można domniemywać to z charakteru traktatu (np. przymierza, umowy handlowe, statuty org.);

• konieczność notyfikowania stronom na 12 m-cy wcześniej i w razie sporu rozwiązanie w procedurze z KW;

• wygaśnięcie w skutek zawarcia późniejszej umowy (art. 59) → milcząca abrogacja umowy - gdy nowa umowa jest nie do pogodzenia z zawartą wcześniej, a strony są te same (moga być też nowe);

Procedura w związku z nieważnością, zawieszeniem, wygaśnięciem traktatu:

notyfikacja 3 m-ce czekamy na sprzeciw gdy jest sprzeciw 12 m-cy na pokojowe rozwiązanie sporu gdy nadal brak zgody to w KW klauzula sądowa do MTS/arbitrażu, gdy spór dot. art. 53 i 64, a gdy innych art. to komisja pojednawcza, która w razie braku zgody może jedynie stwierdzić jej brak;

ZAKRES PODMIOTOWY OBOWIĄZYWANIA UMOWY MIĘDZYNARODOWEJ

• zasada, że u.m. obowiązuje i tworzy prawa i obowiązku dla jej stron (pacta tertiis nec nocet nec prosunt), a wg art. 34 kw państwu nie można niczego narzucić → wyjątki:

• umowa na korzyść państwa trzeciego (in favorem terii) → konieczna zgoda państwa trzeciego (też domniemana), a państwo to nie może dochodzić korzyści póki ich nie dostało, a odwołanie niemożliwe bez zgody państwa trzeciego, jeśli za takie było uważane;

• np. wolność żeglugi na Kanałach Sueskim, Panamskim;

• umowa na niekorzyść państwa trzeciego (in detrimentum tertii) → konieczna jest zgoda (też do zmiany i odwołania), chyba, że dot. państwa agresora;

ZAKRES TERYTORIALNY OBOWIĄZYWANIA I STOSOWANIA UMOWY MIĘDZYNARODOWEJ

• art. 26 kw → na całym terytorium chyba że umowa stanowi inaczej;

• czasem wyraźnie zlokalizowane, np. tworzące strefę zdemilitaryzowaną;

• klauzula kolonialna (klauzula terytoriów zależnych) → na jej mocy umowa zawarta przez państwo kolonialne obowiązywała tylko na terytorium metropolii, a rozciągnięcie jej na obszary zależne wymagały dodatkowego oświadczenia. Szczególnie krytykowana w przypadku umów o charakterze humanitarnym. Obecnie bez znaczenia ze względu na rozpad systemu kolonialnego;

• klauzula federalna - obowiązuje w częściach składowych federacji, w których zostanie zaakceptowana przez ich władze;

ZAKRES RZECZOWY/PRZEDMIOTOWY OBOWIĄZYWANIA UMOWY MIĘDZYNARODOWEJ

• regułą jest, że wiąże całość, ale czasem możliwe jest związanie się tylko częścią;

• zastrzeżenie jest to jednostronne oświadczenie złożone przez państwo podczas podpisywania, ratyfikacji, przyjęcia, zatwierdzenia lub przystąpienia do umowy, za pomocą którego zmierza ono do uchylenia lub modyfikacji skutków prawnych określonych postanowień umowy w ich zastosowaniu do tego państwa;

• czasem uchylenie lub inne znaczenie danej części u.m.;

• tylko w fazach zawierania u.m.;

• dot. tylko umów wielostronnych;

• coraz powszechniejsze → coraz więcej umów wielostronnych i zmiana procedury ich przyjmowania (na 2/3);

• można gdy umowa dopuszcza, a czasem pewne postanowienia obowiązkowe → jeśli umowa milczy to zgodnie z opinią doradczą MTS z 1951 r. i art. 19 KW dopuszczalne o ile nie jest sprzeczne z przedmiotem i celem ustawy;

• sprzeciw wobec zastrzeżeń:

• zwykły → nie mają zastosowania postanowienia, których zastrzeżenie dot. pomiędzy państwem zastrzeżenia a sprzeciwu;

• kwalifikowany → nie ma zastosowania cała umowa tylko pomiędzy państwem zastrzeżenia a sprzeciwu;

• z reguły zasada wzajemności;

Interpretacja UMOWY MIĘDZYNARODOWEJ

• tylko tekst autentyczny, a nie tłumaczenia;

• szkoły interpretacji:

• szkoła subiektywistyczna - w świetle intencji stron w chwili zawarcia;

• szkoła tekstylna (obiektywna) - tylko na podstawie egzegezy tekstu, najczęściej wykładnia językowa. Podkreślają, że każda strona ma inne intencje, a tekst umowy to wypadkowa tych intencji;

• szkoła teleologiczna (funkcjonalna) - z punktu widzenia celu i przedmiotu konwencji. Tzw. interpretacja dynamiczna - interpretacja w świetle dzisiejszych potrzeb stron;

• podmiot interpretujący:

• doktrynalna → brak mocy wiążącej;

• urzędowa → bezwzględnie wiążąca: dokonywana przez strony umowy

• autentyczna → gdy wspólnie;

• quasi-autentyczna/uzualna → wynikająca ze zgodnego postępowania stron;

• sądowa → za zgodą stron, przez sąd arbitrażowy lub MTS i jest wiążąca dla stron umowy, uczestniczących w procesie oraz dla interwenientów w procesie;

• dokonana przez org. m. → zwłaszcza dot. statutów tych org. i wiąże organy org., czasem też państwa członkowskie, jeśli dot. działalności w danym organie;

• ogólne zasady interpretacji:

• art. 31 KW - zasada ogólna → w dobrej wierze, zgodnie ze zwykłym znaczeniem słów (w ich kontekście) oraz w świetle przedmiotu i celu u.m., a inne znaczenie, jeśli taki była zamiar stron;

• kontekst to prócz tekstu (wstęp i załączniki) też porozumienie dot. tekstu oraz dokumenty jednostronne, przyjęte przez inne strony u.m.;

• art. 32 KW - uzupełniające środki interpretacji (min. prace przygotowawcze do traktatu i okoliczności jego zawarcia) stosuje się, by potwierdzić znaczenie wynikające z interpretacji z art. 3 lub by ustalić znaczenie, jeśli wyniki interpretacji z art. 31 okazały się absurdalne i nierozsądne lub dwuznaczne;

ZWYCZAJ MIĘDZYNARODOWY

Zwyczaj to zgodne postępowanie państw (element obiektywny/materialny) tworzące prawo (element subiektywny, tzw. opinio iuris sive necessitatis).

• art. 38 ust. 1 pkt. b S.MTS → „...jako dowód powszechnej praktyki, przyjętej jako prawo” → krytyka tego sformułowania, bo powszechna praktyka jest dowodem istnienia zwyczaju, a nie na odwrót, ale MTS nigdy nie miał z tym problemu i badał praktykę jako dowód istnienia zwyczaju;

2 elementy:

• praktyka:

• działalność organów państw (wszystkich organów i osób) dot. dziedziny wykraczającej poza sferę wewnętrzną w imieniu państwa;

• dzieli się na:

• zbiorową (umowy, działalność org. m.);

• indywidualna:

• zewnętrzna (działalność dyplomatyczna);

• wewnętrzna (działalność ustawodawcza, sądowa, administracyjna);

• zgodna, tj, jednolita i nieprzerwana - ale też powstawała nie tylko na podstawie współpracy państw, ale też i walki, jak np. w przypadku wolności morza pełnego (walka Anglii i Holandii vs Hiszpania i Portugalia);

• czas - zależy od okoliczności i intensywności obortu m., np. 1945 r. USA wysuwa roszczenia co do prawa wyłączności badania dna morskiego, a w 1958 r. KG potwierdziła istnienie zwyczaju;

• powszechność - niekoniecznie wszystkie państwa, tj. praktyka państw biorących udział w danej dziedzinie obrotu m. i milczenie pozostałych, ale jeśli jest konsekwentny sprzeciw przyjęcia pewnej praktyki, wtedy nie staje się ona prawem zwyczajowym (ale dot. to tylko etapu tworzenia się normy);

• problem państw nowo powstałych → szkoła woli zgody - są związane zwyczajem, gdyż chcąc nawiązać stosunki z innymi państwami, zgadzają się na zwyczaje (szkoła socjologiczna - wchodzą do klubu i przyjmują jego zasady);

• opinio iuris sive necessitatis - przeświadczenie, że praktyka ta tworzy prawo;

• casus Lotusa - sprawa Francja vs Turcja → władze tureckie pociągnęły do odpowiedzialności oficera za zderzenie. Francja powołała się na zwyczaj, że w takich sytuacjach państwa oddawały sprawę do sądów państwa bandery → MTS stwierdził, że państwa powstrzymywały się od wdrożenia postępowania, ale nie motywowały tego świadomością, że takie jest prawo/obowiązek;

• podobnie MTS orzekł w innych sprawach (1950, 1969), że to nie praktyka decyduje o powstaniu zwyczaju, ale przeświadczenie że jest się zobowiązanym przez prawo;

• może być badane w sposób obiektywny, gdyż przejawia się w:

• praktyce państw;

• oświadczeniach oficjalnych państw, które stwierdzają istnienie danej normy;

• uchwałach org. m. - wiąże jednak tylko tych, którzy się za nimi opowiedzieli;

• umowach m. - ale dot. tylko stron umowy;

• moment pojawienia się opinio iuris - trudny do uchwycenia;

• czasem opinio iuris jest orężem do wypracowania wspólnej praktyki;

• mogą się do tego przyczyniać wyroki sądowe, doktryna, uchwały org. m., zwłaszcza ONZ;

dowód istnienia zwyczaju:

• praktyka państw - najważniejszy dowód;

• ustawodawstwo wew. - choć nie musi być dowodem zwyczaju, ale istnieje domniemanie, że wydając akt normatywny państwo uważa go za zgodny z p.m. i jego zobowiązaniami m.;

• oświadczenia i przemówienia upełnomocnionych przedstawicieli państw, ale czasem dot. one wniosków jakie prawo powinno być;

• umowy m. - ale czasem strony mogły chcieć uregulować coś inaczej niż dotąd było regulowane;

pomocnicze środki dowodzenia istnienia normy zwyczaju

• judykatura - domniemanie, że sąd powołując się na normę zwyczajową działał prawidłowo, ale jest to domniemanie obalalne;

• duże znaczenie wyroków MTS (a wcześniej STSM);

• doktryna - mniejsze znaczenie dowodowe, bo potrzebna jest doktryna jednolita, a o taką trudno, przy czym pewne znaczenie mają towarzystwa, takie jak: Instytut PM, Komisja PM, ale one nie tylko zbierają prawo, ale również tworzą propozycje nowych norm;

Zwyczaj a umowa m.

• aspekt tworzenia - czasem ścisłe związki, np. kodyfikacja norm zwyczajowych, a dodatkowo umowy mogą przyczyniać się do tworzenia zwyczaju poprzez ujednolicenie praktyki i przyspieszenie powstania opinio iuris;

• aspekt znaczenia w stosunkach m.:

• stale powstają normy zwyczajowe;

• tam gdzie jest umowa, zwyczaj się też podmioty niebędące stroną umowy; umowę można wypowiedzieć;

• normy ius cogens muszą być normami zwyczajowymi;

• cały system p.m. istnieje w zwyczajach;

• aspekt obowiązywania i stosowania - umowa - tylko strony, a zwyczaj wiąże wszystkich, choć istnieją zwyczaje regionalne;

• umowa jest lex specialis do zwyczaju;

• MTS w sporze Nikaragua vs USA w 1986 r. potwierdził, że zwyczaj i umowy istnieją obok siebie;

Grzeczność międzynarodowa

• stosowana dla ułatwienia stosunków, ale nie prawnie wiążąca;

• min. wiele spraw związanych z protokołem dyplomatycznym;

• grzeczność może przekształcić się w zwyczaj i odwrotnie (np. ceremoniał morski kiedyś zwyczajem, teraz grzecznością);

UCHWAŁY PRAWOTWÓRCZE ORGANIZACJI MIĘDZYNARODOWYCH

• aby były uznane za źródła p.m. muszą spełniać 2 warunki:

• być prawnie wiążące → czasem niektóry takie uchwały początkowo nie mają mocy wiążącej, nabierają mocy prawnej w wyniku późniejszego działania państw (zatwierdzenie) lub zaniechania (brak sprzeciwu). To upodabnia je do umów m., ale procedura ich podejmowania oraz forma odmienna niż w przypadku umów, a przede wszystkim traktowanie ich przez państwa jako inne źródło niż umowy m.;

• tworzyć nowe normy prawne (charakter prawotwórczy) → dot. tylko generalno-abstrakcyjnych, a nie wykonawczych uchwał;

• takie uchwały dzieli się na 2 rodzaje:

• prawo wewnętrzne organizacji m. → związane z wewnętrzną strukturą i funkcjonowaniem samej organizacji, nie odnoszą się do działalności państw członkowskich poza organizacją. Adresatami są: organy org. m. i państwa w sferze ich działań w danej organizacji, np. wew. regulaminy i przepisy proceduralne, przepisy budżetowe i finansowe, przepisy dot. personelu czy spraw administracyjnych org.; przepisy dot. realizacji funkcji w zakresie kompetencji, przepisy dot. tworzenia organów pomocniczych;

• uprawnienia do tworzenia tego prawa z reguły wynikają ze statutu org. m., a jeśli nie to istnieje teoria kompetencji domniemanych w tym zakresie;

• pewne zagadnienia ujmowane są w statutach by zapobiec niebezpieczeństwu istotnego zmienienia pozycji państw członkowskich;

• kwestia sporna - charakter norm - czy jako nowy dział p.m. czy jako nowa gałąź prawa? → odp.: nowy dział, bo opiera się na p.m.;

• prawo stanowione przez organizację m. dla państw → normy prawne regulujące działalność państw poza org. Adresatami są: państwa członkowskie, a nie organy;

• musi mieć wyraźne uprawnienie do stanowienia takich norm, gdyż nie można ich domniemywać, ponieważ byłoby to sprzeczne z zasadą suwerenności państw;

• 3 procedury podejmowania przez organizację norm wiążących dla państw:

• uchwały podejmowane jednomyślnie przez organ złożony z przedstawicieli państw, np. OECD (Organizacja Współpracy i Rozwoju Gospodarczego);

• tzw. system contracting out <wyłączenie się z umowy> - państwo przegłosowane może skutecznie oświadczyć, że uchwała w całości lub części go nieobowiązuje, ale musi zgłosić to w określonym terminie;

• stosowany zazwyczaj przy tworzeni norm o charakterze technicznym;

• np. ICAO (Organizacja M. Lotnictwa Cywilnego), WHO (Światowa Org. Zdrowia), WMO (Światowa Org. Meteorologiczna);

• uchwały podejmowane większością głosów, z mocą wiążącą dla wszystkich państw - np. Wspólnota Europejska, Europejska Wspólnota Energii Atomowej);

• też inne org., o nie ponadnarodowym charakterze, jak org. telekomunikacyjne INTELSAT i INMARSAT;

• Org. Dna Morskiego ma szerokie kompetencje prawotwórcze w zakresie dostępu do zasobów m. obszaru dna morskiego → decyzje podejmowane w Radzie (36 państw) przez konsensus, apotem zatwierdzane przez Zgromadzenie większością 2/3 uczestniczących w danej sesji;

KODYFIKACJA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

• postulat kodyfikacji prawa = systematycznego ujęcia jego przepisów, ale trudne czasem bez ich sprecyzowania i uściślenia (rozwój), np. Karta NZ - ZO inicjuje badania w celu kodyfikacji p.m. i jego rozwoju;

• charakter prawny i moc wiążąca zależy od podmiotu dokonującego kodyfikacji, przy czym jedyną wiążącą to kodyfikacja ujęta w formę umowy m.;

• kodyfikacje prywatne - poszczególnych autorów lub utworzone przez organizacje takie jak Instytut P.M. (Gandawa, 1873) i Stowarzyszenie P.M. (ILA, 1873);

• kodyfikacje dokonywane przez poszczególne państwa - wiążące dla danego państwa, np. w USA Kodeks Liebera jako instrukcja dla armii podczas wojny secesyjnej;

• ważne konferencje haskie: pokojowe w 1899 i 1907 (prawo wojny lądowej i częściowo prawo wojny morskiej) oraz kolejne próby kodyfikacji w Hadze w 1930 dot. obywatelstwa, wód terytorialnych, odpowiedzialności państw za czyny popełnione na ich terytorium nie udane ze względu na rozbieżność stanowisk;

działalność kodyfikacyjna ONZ. Komisja P.M.

• art. 13 Karty NZ - uprawnienia ZO w tym zakresie → ZO w 1947 r. powołało Komisję P.M.;

• Karta NZ przewiduje zarówno:

• kodyfikację - „formułowanie w sposób bardziej ścisły i usystematyzowanie norm p.m. w sprawach, w których już istnieje znaczna praktyka państw, precedensy i opinie naukowe”;

• stopniowy rozwój - „redagowanie umów w sprawach, których jeszcze nie reguluje p.m. lub co do których prawo nie jest jeszcze dostatecznie rozwinięte”;

• w praktyce Komisja P.M. nie czyniła większej różnicy między tymi pojęciami;

• skład: 34 członków reprezentujących różne formy cywilizacji i główne systemy prawne świata;

• sesja coroczna → sprawozdanie (publikowane w Rocznikach);

• procedura kodyfikacyjna: przyjęcie tematu przez Komisję → wyznaczenie referenta → przygotowanie sprawozdania i projektów → dyskusja → projekt Komisji przedstawiany państwom → Komisja rewiduje projekt po uwagach państw → przedstawienie projektu ZO → ZO albo nie podejmuje żadnych działań albo może przyjąć projekt w formie rezolucji albo zdecydować o zwołaniu konferencji w celu opracowania umowy m.;

• wyniki prac Komisji P.M.

• prace, które stały się podstawą u.m.:

• 4 KW prawa morza z 1958 r.;

• KW o stosunkach dyplomatycznych z 1961 r.;

• KW o stosunkach konsularnych z 1963 r.;

• KW o prawie traktatów z 1969 r.;

• KW dot. reprezentacji państw w ich stosunkach z org. m. o charakterze powszechnym z 1975 r.;

• KW w sprawie sukcesji państw w stosunku do traktatów z 1978 r.;

• KW w sprawie sukcesji państw w stosunku do mienia, archiwów, długów państwowych z 1983 r.;

• KW w sprawie traktatów między państwami a org. m. i między org. m. z 1986 r.;

• wysoki poziom prac Komisji, ale krytyka powolności jej działalności;

• ostatnie prace Komisji dot. KNU, m. dróg wodnych dla celów innych niż żegluga; immunitety jurysdykcyjne państw i ich własność; kodeks zbrodni przeciwko pokojowi i bezp.; odp. m. za szkodliwe działania nie zakazane przez prawo; status kuriera dyplomatycznego i waliz dyplomatycznych; od 1997 r. obywatelstwo osób fizycznych w razie sukcesji; zastrzeżenia do u.m.; akty jednostronne państw; od 2001 r. zapobieganie szkodom transgranicznym powstałym w wyniku działalności o dużym stopniu ryzyka;

PODMIOTY PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

UWAGI OGÓLNE

• kwestia sporna - czy prócz państw są też inne rodzaje podmiotów p.m.? → różne teorie:

• nie + ewentualne wyjątki, np. Stolica Apostolska;

• (przeważa) tak, np. strony wojujące, org. m., jednostki;

• MTS w opinii doradczej w spr. odszkodowań w służbie ONZ z 1949 r. uznał: „Podmioty prawa, w systemie prawnym, niekoniecznie są identyczne co do zakresu ich praw; ich charakter zależy od potrzeby wspólnoty. Rozwój p.m. w ciągu jego historii odbywał się pod wpływem wymo­gów życia m., a stopniowy wzrost zbiorowych działań państw sprawił już, że pojawiły się przykłady działania wykonywanego w płaszczyźnie międzynarodowej przez pewne podmioty, które nie są państwami”;

• brak definicji podmiotów p.m. w prawie, ale istnieje tendencja do wprowadzania tego pojęcia do aktów prawnych, np. art. 3 KW;

• teoria podmiotowości prawnomiędzynarodowej - podmiotem p.m. jest ten, kto posiada prawa i obowiązki wynikające bezpośrednio z p.m.. Zazwyczaj podmiot posiada też zdolność do działania (czyli zdolności do wywoływania skutków prawnych przez swoje działanie, a wg. Klafkowskiego zdolność prawna jest warunkiem istnienia zdolności do działania;

• krąg tych podmiotów to kategoria historyczna (tzn. zmienna w czasie);

podział (rodzaje) podmiotów p.m.(wg. C. Berezowskiego)

zorganizowane						niezorganizowane (jednostki)
terytorialne					bezterytorialne (np. org. m.)
suwerenne		niesuwerenne
(np. państwa)
	trwałe		czasowe
	np. Andora, Monako, kiedyś Wolne Miasto Gdańsk		np. strona wojująca

• tylko państwa są pełnymi podmiotami p.m., a wszystkie inne są niepełnymi i pochodnymi, niesuwerennymi podmiotami

PAŃSTWO

Pojęcie i istota państwa

Pojęcie państwa

• państwo to suwerenna organizacja terytorialna → wskazanie na 3 elementy:

• określone terytorium;

• ludność zamieszkująca to teryto­rium;

• władza (rząd), która ma charakter władzy najwyższej, tj. suwerennej;

• wg Konwencji o prawach i obowiązkach państw istotnym elementem jest też zdolność do utrzymywania stosunków z innymi państwami;

• spór teoretyczny - na czym polega istota państwa? - decydujący element: suwerenność władzy państwowej, dlatego nie można mówić o państwach zależnych;

• dowodem na to kiedy organizacja terytorialna (np. tzw. państwa karłowate) staje się państwem może być przyjęcie do ONZ lub dopuszczenie do MTS (np. 1950 Liechtenstein, 1954 San Marino);

Pojęcie suwerenności państwowej

• suwerenność w p.m. oznacza, że władza państwowa jest władzą najwyższą (nie podlega żadnej innej władzy zewnętrzne) oraz ma charakter pierwotny (nie czerpie swoich uprawnień od żadnej innej władzy);

• suwerenność to innymi słowy suwerenność terytorialna (zwierzchnictwo terytorialne) - pełnia i wyłączność sprawowanej przez państwo na jego terytorium;

• nie istnieje suwerenność absolutna, tzn. państwowa suwerenność jest ograniczona przez suwerenność innych państw;

• nie ma znaczenia faktyczna zależność (gospodarcza, polityczna czy ideologiczna) dla prawnej suwerenności → ale formalna niezależność ułatwia walkę o faktyczną niezależność;

• ważna rezolucja ZO ONZ z 1970 r. Deklaracja zasad p.m. dot. przyjaznych stosunków i współdziałania państw, w której min. określono, że państwo nie może używać środków przymusu gosp., polit. i in. w celu podporządkowania jednego państwa drugiemu lub dla uzyskania korzyści;

Prawa zasadnicze państw

• są to prawa zwyczajowe, określające sytuację każdego państwa w społeczności międzynarodowej, przysługują każdemu państwu od czasu jego powstania przez cały czas jego istnienia i wymagają swojego poszanowania przez inne państwa;

• przysługują tylko państwom;

• od praw zasadniczych państw należy odróżnić prawa nabyte, które każde państwo może mieć inne;

• najczęściej wymienia się:

• prawo do istnienia;

• prawo do niezawisłości;

• prawo do równości;

• prawo do obrotu (utrzymywania stos. m.);

• prawo do czci;

Powstanie i upadek państwa

Prawo narodów do samostanowienia a powstawanie nowych państw

• jedna z podstawowych zasad p.m. (potwierdzona w Karcie NZ, w wielu aktach i rezolucjach ONZ, też w MPPC z 1966 r.) sprzeczne z p.m. są działania państw, które nie pozwalają na realizację prawa do samostanowienia narodów;

• powstanie państwa (geneza) - efekt procesu historycznego; okres ruchów wyzwoleńczych (emancypacyjnych) rozwijających się na obszarze przyszłego państwa lub poza jego granicami;

• drogą pokojową (gdy dotychczasowa władza uznaje ruch emancypacyjny) lub w wyniku walki narodowowyzwoleńczej (np. w Algierii, w Gwinei Bissau);

• to fakt, a wg. C. Berezowskiego o powstaniu nowego państwa decyduje powstanie nowej władzy i równocześnie zanik poprzedniej, a o istnieniu nowej suwerenności decyduje pierwszy przejaw władzy nowych organów państwowych;

• trudne jest ścisłe ustalenie daty, ale bardzo ważne, gdyż choć powstanie państwa jest faktem, ale faktem z którym p.m. wiąże określone skutki prawne, jak nabycie podmiotowości, praw i obowiązków w p.m.;

Sposoby powstania państwa

1. oderwanie się części terytorium państwa i utworzenie nowego niezależnego państwa (secesja);

• szczególny przypadek: oderwanie się terytorium zależnego w wy­niku procesu dekolonizacji, np. Indie i Pakistan - Anglia „dobrowolnie” przekazała im władzę na podstawie tzw. planu Mountbattena w 1947 r.; też: Erytrea od Etiopii w 1993 r.,

• rozpadnięcie się państwa na kilka nowych państw, np. powstanie Austrii, Węgier, Czechosłowacji w 1918 r., też: powstanie Czech i Słowacji w 1993 r.;

• połączenie się kilku państw i utworzenie nowego państwa, np. Tanzania powstała w 1964 r. z Tanganiki i Ludowej Republiki Zanzibaru i Pemby;

• utworzenie nowego państwa na terytorium nie podlegającym suwerenności żadnego państwa, np. uzyskanie niepodległości przez tzw. obszary powiernicze, w 1960 r. Kamerun, Togo, Somalia;

Powstanie państwa polskiego w 1918 roku

• wg C. Berezowskiego obszar na którym powstało państwo polskie to byłe Królestwo Kongresowe, okupowane w czasie wojny przez Niemcy i Austro-Węgry;

• decydujące znaczenie dla powstania państwa polskiego w 1918 r. miała rewolucja w Rosji oraz traktat pokojowy w Brześciu z 1918 r., w którym Rosja Radziecka zrzeka się swoich praw do obszaru byłego Królestwa Polskiego oraz dekret Rady Komisarzy Ludowych z 1918 r., który uznał umowy w sprawie rozbiorów Polski za uchylone jako sprzeczne z zasadą samostanowienia narodów;

• decydujące znaczenie dla powstania władz polskich miała klęska mocarstw centralnych i dopiero dzień rozbrojenia wojsk niemieckich w Warszawie 11.11.1918 r. uznawany jest za datę powstania państwa polskiego;

Upadek państwa

• to fakt historyczny, mający miejsce gdy zanika suwerenna władza państwowa na określonym terytorium i nad określoną ludnością;

• prawo do samoobrony wynika z prawa do istnienia (potwierdzone w art. 51 Karty NZ, w którym prawo to określone jest jako przyrodzone);

• Karta (art. 2 ust. 4) wprowadziła też zakaz niszczenia istnienia państwa (aneksji), co zostało rozwinięte w deklaracji zasad p.m. dot. przyjaznych stosunków i współpracy państw zgodnie z Kartą NZ z 1970 r.;

Sposoby upadku państwa

1. inkorporacja (aneksja/rozbiory) → włączenie jednego państwa lub jego części do innego państwa; obecnie prawnie zakazane (, np. w 1795 r. Polska), choć możliwa jest w wyniku swobodnie wyrażonej woli narodu;

2. rozpadnięcie się na kilka państw, np. Austro-Węgry czy Czechosłowacja;

3. połączenie się w jedno państwo, np. Tanzania czy Egipt i Syria w 1958 r. utworzyły Zjednoczoną Republikę Arabską (1961 r. Syria zerwała unię);

Ciągłość (identyczność) i sukcesja państw

• czy w przypadku:

• czasowej okupacji całego terytorium państwa,

• rewolucyjnej zmiany rządu, ewentualnie także ustroju społeczno-politycznego,

• istotnej zmiany granic państwowych

• nadal jest to samo państwo?

• wg praktyki utrzymano tezę o ciągłości państwa (też praw i zobowiązań m.), nawet gdy państwo przeszło przez wszystkie w/w zmiany, jak np. Polska po 1939 r. jeśli państwo po pewnym czasie zaczyna znów istnieć, a jego władze odzyskały możliwość suwerennego działania to uznaje się, że państwo istnieje nadal (określane czasem jako ius postlimini);

• pewne wątpliwości gdy nastąpiła rewolucyjna zmiana rządu wraz ze zmianą ustroju społeczno-politycznego, ale nawet wtedy uznawano ciągłość państwa, a nowe państwa (np. socjalistyczne, jak Polska, Czechosłowacja, Bułgaria, też Kuba, ChRL) starały się dostosować swoje zobowiązania m. do nowych założeń polityki, a jedynie wobec ZSRR trudno było mówić o ciągłości z Rosją;

• zmiany terytorialne nie wpływają na ciągłość podmiotowości państwa;

Zagadnienie sukcesji

• gdy dot. sukcesji w odniesieniu do części terytorium to przyjmuje się w stosunku do u.m. zasadę zmienności (przesuwalności) granic traktatowych, tzn. że umowa wiąże na całym nowym terytorium, a wyjątkiem są umowy zlokalizowane;

• problemy gdy powstaje nowe państwo i czy i w jakim stopniu wchodzi w prawa i obowiązki państw/a, którego terytoria objęło → brak jednolitej praktyki, a tym bardziej norm p.m. → problemem tym (głównie w związku z problemami dekolonizacji) zajęła się Komisja PM ONZ, na podstawie jej projektu przyjęto w 1978 r. KW o sukcesji państw w stosunku do traktatów;

• wg praktyki 4 główne teorie/systemy (nie jest to katalog enumeratywny):

• teoria tabula rasa - nowo powstałe państwo nie jest związa­ne żadnymi dawniejszymi u.m., więc nie przyjmuje praw i obowiązków dawnego suwerena - wg niektórych teoria ta jest najbardziej zgodna z prawem do samostanowienia narodów;

• teoria prawa wyboru - nowo powstałe państwo ma prawo dokonać wyboru i notyfikować, które z umów chce utrzymać w mocy;

• jako reguła do umów wielostronnych zastosowana przez Sekretarza Generalnego ONZ, który przedstawia do akceptacji umowy mające klauzulę kolonialną;

• teoria kontynuacji z prawem wypowiedzenia - między nowym państwem a dawnym suwerenem istnieje tzw. sukcesja generalna, ale zarówno nowe państwo jak i jego kontrahenci mają prawo wypowiedzenia, które powinno być dokonane zgodnie z postanowieniami samej umowy;

• teoria prawa do namysłu (doktryna Neyere) - tymczasowe utrzymanie w mocy umów dwustronnych w celu ich negocjacji co do przedłużenia lub zmiany, a umowy wielostronne wiążące na zasadzie wzajemności; zastosowana pierwszy raz przez Tanganikę (nazwa od nazwiska przywódcy);

• inne zasady dot. umów ustalających granice oraz tzw. umów zlokalizowanych, jak np. umowy o wolność żeglugi na kanale lub rzece, neutralizacja terytorium;

• generalnie nowe państwo nie ma obowiązku przyjęcia umów poprzedniego suwerena, ale obowiązek taki dot. umów zlokalizowanych;

• powszechna zasada p.m. że sukcesja nie wpływa na granice państw ani na prawa i obowiązki graniczne;

Konwencja Wiedeńska o sukcesji państw w stosunku do traktatów z 1978 r

• KW odmiennie uregulowała zagadnienia sukcesji w zależności od tego, jak powstało „państwo sukcesor”:

• tzw. państwa nowo podległe (powstałe w wyniku dekolonizacji) przyjęto teorię tabula rasa (art. 16) z prawem jednostronnego notyfikowania sukcesji w stosunku do umów wielostronnych (art. 17 i 18);

• wyłączone spod w/w zasady umowy graniczne, którymi nowe państwo związane jest ipso iure;

• powstanie przez zjednoczenie lub podział przyjęto zasadę kontynuacji zobowiązań umownych ipso iure (art. 30 i 34);

• powstała w związku z procesem dekolonizacji, ale nie ma w nim zastosowania, gdyż dot. sukcesji po wejściu jej w życie, a państwa powstałe w procesie dekolonizacji nie złożyły klauzul retroaktywnych;

• mniej kodyfikacji, więcej postępowego rozwoju;

• dot. sukcesji powstałych zgodnie z p.m. i Kartą NZ;

• reguluje 4 zasadnicze kwestie:

• sukcesja w odniesieniu do reżimów terytorialnych ustanowionych w traktatach (art. 11 i 12);

• sukcesja w odniesieniu do części terytorium (art. 15);

• powstanie nowego państwa niepodległego (art. 16-30);

• zjednoczenie i podział państw (art. 31-38);

• umowy zlokalizowane (inaczej terytorialne, realne, dyspozytywne) automatycznie przechodzą na państwo sukcesora, a odrębne zasady dot.:

• reżimów granicznych (art. 11):

• sukcesja ipso iure traktatowych ustaleń granicznych;

• zasadę trwałości granic wspiera art. 62 ust. 2 lit. a KW dot. zasadniczej zmiany okoliczności;

• MTS nawiązał do tego art. w 1982 r. (spór Tunezja vs Libia) w 1986 r. (spór Burkina Faso vs Mali);

• inne reżimy terytorialne (art. 12)

• zasada trwałości ze względu na to, że umowy takie są „przywiązane do terytorium”, a nie do władzy, niezależnie czy są to umowy dwu- czy wielostronne;

• nie dot. traktatów ustanawiających bazy wojskowe, bo są to zobowiązania polityczne;

• cesja - przejęcie części terytorium jednego państwa przez drugie, przy zachowaniu tożsamości tych państw;

• art. 15 - zasada przesuwalności granic traktatowych - traktaty państwa cedującego przestają obowiązywać na obszarze cedowanym, a zaczynają tam działań traktaty państwa nabywającego (norma zwyczajowa) → 2 wyjątki dot. traktatów państwa-sukcesora (decyduje treść tych traktatów lub inne ustalenia):

• traktaty, których zastosowanie do nowego terytorium byłoby niezgodne z ich przedmiotem i celem (w szczególności te, które same ograniczają swój zasięg terytorialny);

• traktaty, których zastosowanie do nowego terytorium radykalnie zmieniłoby warunki ich stosowania;

• art. 11 i 12 mają zastosowanie;

• różna praktyka związana z 4 w/w teoriami;

• art. 16 - nowe państwo nie ma obowiązku przejęcia traktatów państwa-poprzednika, ale ma do tego prawo, a sposób przejęcia zależy od traktatu:

• traktaty wielostronne może przyjąć poprzez jednostronny akt, notyfikowany depozytariuszowi na piśmie, a do czasu aż tego nie zrobi traktat jest zawieszony;

• wyjątek - umowy o ograniczonym uczestnictwie - za zgodą wszystkich stron;

• traktaty dwustronne może przejąć za zgodą drugiej strony w sposób wyraźny lub dorozumiany;

• art. 11 i 12 mają zastosowanie;

• 2 przypadki:

• zjednoczenie państw:

• art. 31 - reguła kontynuacji ipso iure, chyba że:

• inne ustalenia stron;

• stosowanie traktatu byłoby niezgodne z jego przedmiotem lub celem lub radykalnie zmieniłoby warunki;

• terytorialne traktaty nadal obowiązują na takim terytorium na jaki były ustalone;

• traktaty wielostronne otwarte - jednostronne przyjęcie; traktaty dwustronne i wielostronne zamknięte - za zgodą innych stron;

• podział państw:

• 2 sytuacje: rozpad (powstają nowe państwa) i secesja (powstaje państwo poprzednik i nowe państwo);

• wcześniej regułą dla rozpadu było przejęcie zobowiązań przez nowe państwa, a dla secesji - nowe państwo nie przejmowało zobowiązań państwa macierzystego, które miało nadal te same zobowiązania;

• KW nie rozróżnia sytuacji rozpadu i secesji → reguła kontynuacji ipso iure z wyjątkiem:

• inne ustalenia stron;

• sprzeczne z przedmiotem lub celem lub zasadnicza zmiana warunków; jeśli wcześniej obowiązywały na danym terytorium, to po podziale nadal obowiązują tam;

• inne rozwiązania dla państw powstałych w wyniku dekolonizacji → wtedy stosuje się rozwiązania dla nowo niepodległych państw (może być trudne do zaklasyfikowania konkretnych przypadków);

PAŃSTWO W STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH

Suwerenność i kompetencja własna państw

• zasada suwerenności państw to podstawowa norma p.m. i znalazła się w wielu dokumentach m. (dwu- i wielostronnych), w tym w Karcie NZ, gdzie jest najważniejszą zasadą postępowania państw jako zasada suwerennej równości, co zostało potwierdzone w wielu rezolucjach, w tym w Deklaracji zasad p.m. z 1970 r., wg której:

• „Wszystkie państwa korzystają z suwerennej równości. Mają one równe prawa i obowiązki oraz są równymi członkami wspólnoty m., niezależnie od różnic gospodar­czych, społecznych, politycznych lub innego rodzaju. W szczególności suwerenna równość obejmuje następujące elementy:

• państwa są równe pod względem prawnym,

• każde państwo korzysta z praw związanych z pełną suwerennością,

• każde państwo ma obowiązek szanowania osobowości innych państw,

• integralność terytorialna i niepodległość polityczna państwa są nienaruszalne,

• każde państwo ma prawo swobodnie wybrać i rozwijać swój system polityczny, społeczny, gospodarczy i kulturalny,

• każde państwo ma obowiązek wypełniać całkowicie i w dobrej wierze swoje zobowiązania międzynarodowe oraz współżyć w pokoju z innymi państwami”;

• też potwierdzona w statutach org. m. np. OPA, UA oraz w umowach wielostronnych o powszechnym charakterze, np. KW o stos. dypl; o stos. konsularnych, o prawie traktatów;

Wykonywanie władzy suwerennej

• z zasady suwerenności wynika domniemanie, że władze państwowe (tak wewnątrz jak i w stosunkach m.) mogą działać dowolnie i według własnego uznania, a granicą wykonywania przez nie władzy jest poszanowanie suwerenność innych państw oraz zobowiązania, które państwa przyjmują na siebie → każde państwo może więc robić wszystko, co nie jest zakazane przez p.m. wiążące to państwo;

• żadnych ograniczeń wykonywania suwerenności nie można domniemywać;

Kompetencja własna państwa (kompetencja wewnętrzna)

• kompetencja własna obejmuje zarówno sprawy wewnętrzne, jak i zewnętrzne (stos. m. i polityka zagraniczna);

• zgodnie z Kartą NZ - żadne postanowienia Karty nie upoważniają NZ do ingerencji w sprawy, które z istoty swej należą do kompetencji wewnętrznej członka;

• kompetencja własna zależna jest od aktualnego stanu zobowiązań prawnomiędzynarodowych, jest zmienna w czasie oraz zmienna podmiotowo (dla jednego państwa coś jest kompetencją wew., a dla innego nie);

• np. kwestia wolności obywatelskich, praw człowieka, stosunków i prawa pracy, też kwestia obywatelstwa często jest regulowana w u.m., by uniknąć bezpaństwowości lub kilku obywatelstw;

• wraz z rozwojem stos. m. i wzrostem wzajemnej zależności coraz bardziej ograniczona jest kompetencja wew. → pytanie czy wszystkie kategorie spraw mogą być wyłączone z kompetencji własnej nie, co wynika m.in. z Deklaracji zasad p.m., w której „Każde państwo ma prawo swobodnie wybrać i rozwi­jać swój system polityczny, społeczny, gospodarczy i kulturalny” (co wiąże się z prawem do samostanowienia), a umowa ograniczająca tą kompetencję byłaby nieskuteczna;

Zasada nieinterwencji

• zasada nieinterwencji wynika z zasady suwerenności i oznacza zakaz mieszania się państw w sprawy należące do kompetencji wew. innego państwa;

• historia: XIX/XX w. - doktryna Calvo-Drago (argent.) w 1902-03 r. - sformułowana po interwencji państw europejskich w Wenezueli w celu wymuszenia spłaty długów europejskich wierzycieli i głosiła, że wierzyciel zagraniczny nie ma uprzywilejowanej pozycji, a jego państwo nie ma prawa do interwencji → częściowo potwierdzona w II Konwencji Haskiej z 1907 r. w sprawie ograniczenia użycia siły w celu ściągnięcia długów zagwarantowanych umową;

• obecnie: jako podstawowa zasada pokojowego współistnienia, potwierdzona w wielu aktach (np. Karta NZ, Deklaracja zasad p.m., i in. rezolucje ONZ);

• wg Karty ani inne państwa ani sama ONZ nie ma prawa interweniować w sprawy innego państwa;

• wg. Deklaracji: zakaz mieszania się bezpośrednio lub pośrednio w sprawy wew. lub zew. innego państwa, a takie mieszanie się jest pogwałceniem p.m.;

• pomimo w/w istnieją przypadki bezprawnych interwencji:

• np. USA → Panama (1904), Kuba (1906), Haiti (1929-30), Nikaragua (1926-31), Dominikana (1965), Nikaragua (1981 → MTS potępił);

• np. Belgia → Kongo (1960) tzw. interwencja humanitarna, stosowana już w XIX w. przez mocarstwa, min. przeciwko Turcji. Interwencje takie prowadziły do nadużyć, a cele humanitarne były tylko pretekstem;

• środki interwencji → zbrojne, gospodarcze, dyplomatyczne;

• rodzaje interwencji → jawna i zamaskowana/pośrednia;

Równość państw i ich immunitet jurysdykcyjny

Równość państw

• równość państw oznacza, że są one równe wobec prawa i korzystają z jednakowej ochrony prawnej niezależnie od liczby ludności, wielkości terytorium oraz potencjału wojskowego i gospodarczego, a ich sytuacja w społeczności międzynarodowej jest jednakowo określona przez tzw. prawa zasadnicze państw;

• potwierdzone w wilu umowach wielostronnych, np. OPA, ONZ (połączona z suwerennością);

• na zasadę suwerennej równości wg interpretacji przyjętej na konferencji w San Francisco składają się m.in. takie elementy:

• państwa prawnie są równe,

• każde państwo korzysta z prawa pełnej suwerenności,

• osobowość państwa, jego integralność terytorialna i niezależność polityczna muszą być szanowane;

Konsekwencje równości państw

• konsekwencje:

• materialne;

• proceduralne;

• protokolarne;

• są to m.in.: niedopuszczalność narzucenia państwu norm prawnych wbrew jego woli;

• równość systemów prawa wewnętrznego państw;

• immunitet jurysdykcyjny;

• reguła alternatu;

• niektóre zasady proceduralne stosowane na konferencjach międzynarodowych;

• przepisy dot. precedencji przedstawi­cieli dyplomatycznych itd.;

• z zasady tej nie wynika, że wszystkie państwa mają całkowicie równe uprawnienia i obowiązki, poza tzw. prawami zasadniczymi, gdyż mają różne uprawnienia zależnie od dokonanych przez siebie czynności prawnych;

• wg. Karty też są uprzywilejowane państwa (tzw. wielka piątka) co związane jest z ich rzeczywistą rolą w stos. m., ale Karta nakłada na nie też dodatkowe obowiązki;

Immunitet jurysdykcyjny państwa

• to zakaz sądzenia jednego państwa przez drugie → jest to norma zwyczajowa, ale potwierdzona w wielu wyrokach sądowych (np. wyrok SN z 1925, 1948, 1958 r.);

• immunitet ten jest ograniczony w zasadzie do sfery iure imperi, a nie do sfery występowania jako podmiot praw prywatnych, gdy zajmuje się dział. gosp. (iure gestionis) [państwa socjalistyczne interpretowały go jednak szeroko], co zostało potwierdzone w aktach p.m., m. in.:

• KB z 1926 r. o immunitecie statków państwowych (immunitet tylko do statków w służbie rządowej niehandlowej);

• KG z 1958 r. i z 1982 r.;

• Konwencja o immunitecie jurysdykcyjnym państwa z 1972 r. (przyjęta przez Radę Europy);

• takie stanowisko też Komisji PM, która przygotowuje projekt w tej sprawie;

• TEŻ Foreign Sovereign Immunities Act z 1976 r. (USA);

• TEŻ State Immunity Act z 1978 r. (GB);

• immunitet jurysdykcyjny obcego państwa obejmuje jego organy i wszyst­kie agendy państwowe, siły zbrojne oraz własność;

• z reguły nie korzystają przedsiębiorstwa państwowe, które po­siadają odrębną osobowość prawną (tak np. w polskiej praktyce);

RODZAJE PAŃSTW

• dawny podział: na zależne (np. protektoraty, państwa wasalne) oraz niezależne obecnie ten podział jest zły, gdyż nie ma niesuwerennych państw, a jedynie niesuwerenne organizacje terytorialne;

Państwa jednolite i złożone (kryterium: struktura)

• państwo jednolite to takie, które reprezentowane jest przez centralny rząd, który nabywa uprawnienia oraz zaciąga zobowiązania w imieniu całego państwa;

• państwa o niejednolitej strukturze, ale o kompetencjach dot. stosunków m. należących wyłącznie do rządu centralnego są z punktu widzenia p.m. państwami jednolitymi, np. USA;

• jeśli poszczególne części składowe państwa mają kompetencje w zakresie stos. m. to takie państwo jest państwem złożonym, np. Szwajcaria, RFN;

• ZSRR - szczególny typ federacji, gdyż poszczególne republiki miały prawo utrzymywać stos. m., o ile zgodne były z ogólnymi zasadami ustalonymi przez związek, który decydował też o wojnie i pokoju, np. Ukraina i Białoruś były członkami pierwotnymi ONZ;

• konfederacja - luźny związek państw (np. od 1990 r. Rosja i Białoruś) oparty na umowie m. w celu prowadzenia wspólnej polityki zagranicznej, i z reguły nie ma scen­tralizowanej władzy. Państwa wchodzące w jego skłąd nadal pozostają suwerennymi podmiotami;

Państwa rozwijające się (kryterium: stopień rozwoju)

• początkowo określane jako „kraje gospodarczo zacofane”, ale już od 1961 r. w dokumentach ONZ zmieniono termin;

• nie ma normy p.m. regulującej zagadnienie przynależności do grupy państw rozwijających się, choć termin ten jest coraz częściej używany w dokumentach;

• początkowo była to grupa 77 państw, która wystąpiła z postulatem uzyskania pomocy gospodarczej (I Konferencja Handlu i Rozwoju UNCTAD w Genewie w 1964 r.) → stąd nazwa „Grupa 77”, choć obecnie zalicza się do niej ponad 100 krajów, choć są to bardzo zróżnicowane kraje (np. arabskie panstwa naftowe o dużym dochodzie narodowym na mieszkańca, biedne śródlądowe, państwa afrykańskie, państwa z Ameryki Łaciskiej o rozwiniętym przemyśle, państwa o prymitywnej gospodarce), a o przynależności do grupy decydowały 3 elementy:

• wola danego państwa;

• wola państw Grupy 77;

• uznanie przez państwa rozwinięte i socjalistyczne;

Państwa śródlądowe, państwa o niekorzystnym położeniu geograficznym i państwa archipelagowe (kryterium: położenie geograficzne)

• państwa śródlądowe → początkowo nie miały prawa do korzystania z obszarów morskich (brak prawa do bandery), co zmieniła Deklaracja Bolońska z 1921 r., ale nie mają prawa ustanawiać stref przybrzeżnych. Utrudniony dostęp do morza kompensują im różne przywileje tranzytowe w umowach m. oraz preferencje w dostępie do żywych zasobów stref ekonomicznych państw;

• państwa o niekorzystnym położeniu gospodarczym → mają dostęp do morza, ale ograniczony (nie mogą ustanawiać 200-milowej strefy ekonomicznej, np. Polska). Konwencja prawa morza z 1982 r. zalicza do tych państw:

• państwa nad morzem zamkniętym;

• państwa nad morzem półzamkniętym;

• państwa, które nie mogą ustanowić 200-milowej strefy ekonomicznej;

• wg K mają one szczególne preferencje w dostępie do żywych zasobów stref ekonomicznych innych państw;

• państwa archipelagowe → całe ich terytorium składa się z archipelagów i wysp (np. Indonezja, Filipiny, Fidżi). Wg K z 1982 r. mogą one zawłaszczać obszary morskie pomiędzy wyspami archipelagów (tzw. wody archipelagowe);

Państwa trwale neutralne (kryterium: możliwość uczestniczenia w konfliktach zbrojnych)

ograniczona zdolność do działania, ale wypływają z tego też określone korzyści;

1. nie może brać udziału w konfliktach zbrojnych;

2. nie może zaciągać zobowiązań, które mogą uwikłać je w wojnę (np. sojusze wojskowe, obce bazy na swoim terytorium);

3. musi powstrzymywać się od udziału w blokach politycznych;

4. może bronić swojego terytorium przez wszelkim zagrożeniem;

• trwała neutralność to instytucja prawna zależna od woli państwa i uznania go za takie przez inne państwa to nie to samo co polityka neutralności (niezaangażowania);

• Szwajcaria → od Kongresu Wiedeńskiego (1825 r.) - akt uznania i gwarancji wieczystej neutralności Szwajcarii i cz. Sabaudii;

• Liga Narodów - tak, ale zwolniona z systemu sankcyjnego;

• ONZ - dopiero od 2002 r.;

• Austria - od 1955 r. jeszcze przed podpisaniem tzw. traktatu państwowego Austria oświadczyła, że jest trwale neutralna (ustawa o neutralności) → potwierdzone przez ZSRR, USA, GB, Francję (po II wojnie światowej okupowały Austrię);

• ONZ - tak, a inne państwa się nie sprzeciwiły, co oznacza, że ONZ ma charakter powszechny i nie jest wymierzona przeciwko jakiemukolwiek państwu;

PODMIOTY PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO INNE NIŻ PAŃSTWA

• zakres podmiotowości niżej wymienionych podmiotów jest pochodny i ograniczony, gdyż przyznany przez państwa, a istotnym dowodem posiadania uprawnień wynikających bezpośrednio z p.m. jest zdolność do działania (wywoływania skutków prawnych swoim działaniem), gdyż implikuje ona zdolność prawną;

Organizacje międzynarodowe

• podmiotowość prawna to zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych;

• !!! opinia doradcza MTS z 1949 r. w sprawie odszkodowań za straty poniesione w służbie ONZ:

• MTS uznał, że ze względu na powierzenie ONZ pewnych funkcji ma ona osobowość prawną;

• MTS stwierdził, że ONZ jest podmiotem p.m., nie państwem czy superpaństwem, a innym rodzajem podmiotu p.m., co oznacza, że ma prawa i obowiązki;

• uprawnienia org. m. wynikają z ich statutów oraz innych u.m., też w sposób dorozumiany z funkcji zleconych i ich praktyki, a są to m.in.:

• prawo zawierania u.m. (ius contrahendi) - najczęściej posiadane przez org. m. uprawnienie:

• 4 typowe (wg Morawieckiego):

• w sprawie siedziby i czasowego przebywania;

• w sprawie udzielenia pomocy przez org.;

• w sprawie stowarzyszenia;

• o współpracy i koordynacji (z innymi org. m.);

• też inne, np. RB ONZ może zawierać umowy dot. przekazania do dyspozycji Rady sił zbrojnych koniecznych do zapewnienia pokoju i bezp. m. (art. 43 Karty NZ); EWG mogła zawierać umowy celne i handlowe z państwami trzecimi;

• przywileje i immunitety - wynikają ze statutów i in. u.m., np. nietykalność siedziby, immunitet sądowy i egzekucyjny majątku i aktywów, zwolnienia podatkowe, ułatwienia komunikacyjne, immunitety i przywileje funkcjonariuszy;

• ONZ - wg Karty - korzysta z z niezbędnych dla osiągnięcia swoich celów przywilejów i immunitetów na terenie swoich członków; też Konwencja dot. przywilejów i immunitetów NZ z 1946 r.;

• bierne prawo legacji - państwa (nie tylko członkowskie) ustanawiają swoje przedstawicielstwa (podobne do przedstawicielstw dyplomatycznych);

• też przywileje i immunitety jak w przedstawicielstwach dyplomatycznych;

• mogą występować z roszczeniami m. (tak w w/w opinii doradczej) oraz ponoszą odpowiedzialność m.;

Niesuwerenne organizacje terytorialne

• to organizacje terytorialne, nie stanowiące części terytorium żadnego państwa i nie będące państwami, ze względu na to, iż ich władze nie dysponują suwerennością, ograniczoną na rzecz innych państw lub org. m.;

• Wolne Miasto Gdańsk - powstało w 1920 r. (na mocy Traktatu Wersalskiego), w 1939 r. wcielone do Niemiec, a w 1945 r. na mocy układu poczdamskiego do Polski;

• jako niesuwerenna org. terytorialna pozostawało pod ochroną Ligii Narodów (przedstawiciel LN= Wysoki Komisarz);

• wiele uprawnień miała Polska - zawierała u.m. (nie z samą sobą), opieka dyplomatyczna, polska granica celna, prawo korzystania z dróg wodnych, kontrola i zarząd kolei, służby pocztowej, telegraficznej i telefonicznej, a na Westerplatte wojskowa przeładunkowa składnicy amunicyjna;

• Monako (Księstwo Monako, Principaute de Monaco) związane unią celną z Francją (u.m. z 1918 r. i z 1963 r.) Francja posiada prawo zatwierdzania u.m. zawartych przez Monako;

• Berlin Zachodni stanowił odrębną jednostkę polityczno-terytorialną, która nie była częścią RFN (jako terytorium odłączone);

• RFN mogła rozciągać swoje u.m. na teren Berlina Zach.;

• pewne uprawnienia 3 mocarstw zach., które okupowały Berlin Zach.;

Watykan — Stolica Apostolska

• tradycyjnie uważana za odrębny podmiot p.m., co nie zostało zmienione po włączeniu Państwa Kościelnego do Włoch w 1870 r. → nadal miała ius contrahendi (konkordaty) oraz wykonywała czynne i bierne prawo legacji;

• Traktat Laterański z 1929 r. (Włochy z SA) - powstało Państwo Watykańskie pod suwerenną władzą SA, które posiada ius contrahendi;

• odrębna osobowość prawna SA i Watykanu, ale związane m.in. osobą papieża (głowa PW) oraz brakiem własnych celów państwowych PW (jest tylko narzędziem i gwarantem swobody SA);

• PW → niesuwerenna org. terytorialna;

• SA - szczególny rodzaj org. bezterytorialnej;

• SA może zawierać u.m. w imieniu własnym i PW;

Podmiotowość prawnomiędzynarodowa narodu

• już dawniej uznawano za podmiot p.m. naród walczący o swą niepodległość, który w tym celu utworzył jakąś organizację (np. pod koniec I w.ś. Polaków, Czechów i Słowaków uznawano za naród), ale powszechnego charakteru nabrało to po uznaniu prawa narodów do samostanowienia, wtedy uznano narody za podmioty p.m. niezależnie od tego, czy dąży on do samodzielnego państwa czy nie.(tak wg kursu m. p. <ros>);

Powstańcy i strona wojująca

• w przypadku wojny domowej:

• uznanie za powstańców → gdy ze względów politycznych państwo nie chce uznać grupy walczącej za stronę wojującą;

• konsekwencje (niejasne) - państwo uznające stwierdza, że grupa ta sprawuje faktyczną władzę na danym terytorium i nawiązuje ograniczone stosunki dla ochrony własnych interesów;

• uznanie za stronę wojującą → gdy spełnione warunki:

• grupa powstańcza jest zorganizowana (posiada swoje władze);

• sprawuje kontrolę nad pewnym terytorium;

• przestrzega praw i zwyczajów wojennych;

• konsekwencje - grupa ta musi być traktowana jak podmiot praw i obowiązków, przysługujących państwu prowadzącemu wojnę;

• dawniej uważano że takie uznanie najpierw przez państwo macierzyste, ale obecnie praktyka bywa różna (głównie ruchy wyzwoleńcze w procesie dekolonizacji, np. Algieria);

• podmiotowość tych grup jest podmiotowoś­cią czasową, tzn. do powstania nowego państwa lub zakończenia walk z innych przyczyn (np. stłumienie powstania);

Zagadnienie podmiotowości prawnomiędzynarodowej jednostek

• bardzo sporna kwestia, gdyż z reguły jednostki nie mają praw wynikających bezpośrednio z p.m., dlatego że państwa zastępują je, gdy potrzebna jest ochrona jednostek na arenie m., więc przyznanie podmiotowości prawnomiędzynarodowej jest ograniczeniem wykonywania suwerennej władzy, dlatego umowy dot. praw jednostek tworzą obowiązki po stronie państw, a nie uprawnienia po stronie jednostek, np. MPPC z 1966 oraz MPPCiP, a odwrotna sytuacja jest wyjątkiem:

• gdy państwo zgadza się, żeby jego obywatele w określonych sprawach występowali samodzielnie na forum m., np.:

• 1907-1918 - Środkowoamerykański Trybunał Sprawiedliwości;

• 1922-37 - Górnośląski Trybunał Arbitrażowy (głównie mniejszość niemiecka przeciwko Polsce);

• EKPCiPW z 1950 r. - przed ETPC o ile dane państwo uzna tą kompetencję ETPC (ok. 40 państw, Polska tak);

• MPPCiP z 1966 r. - protokół fakultatywny - po wyczerpaniu drogi wew. jednostka może wystąpić przed Komitetem Praw Człowieka;

• gdy suwerenność danego państwa jest czasowo ograniczona, np.:

• Niemcy po kapitulacji z 1945 r. → proces norymberski;

• proces tokijski;

• prawnomiędzynarodowa odpowiedzialność jednostek za zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości i za zbrodnie wojenne;

• czasem jednostki zamieszkujące terytoria nie podlegające suwerenności żadnego państwa, np:

• prawo petycji mieszkańców obszarów powierniczych najpierw w systemie mandatowym Ligi Narodów, potem w systemie powiernictwa ONZ;

• w stosunkach między org. m. a ich funkcjonariuszami → regulowane przez prawo wew. org. m. (o ile uznaje się je za część p.m.), np.:

• ONZ - tzw. Przepisy Urzędnicze przyjęte przez ZO, spory przed Trybunałem Administracyjnym ONZ;

• cecha wspólna w/w wyjątków → ograniczony zakres podmiotowości;

Zagadnienie podmiotowości prawnomiędzynarodowej osób prawnych

• kwestia sporna - jak w przypadku jednostek ochrona praw realizowana przez państwo w ramach opieki dyplomatycznej;

• w kilku sprawach MTS uznał, że osoby prawne nie są podmiotami p.m.:

• sprawa Barcelona Traction, Light and Power Company Ltd. z 1970 r. → MTS uznał, że państwo może wykonywać opiekę dyplomatyczną jak uzna za stosowne, a odwołanie od tego dla osoby prawnej tylko w prawie wewnętrznym;

• sprawa Anglo-Iranian Oil Co z 1952 r. → MTS uznał, że umowy (np. koncesyjne) zawierane przez osoby prawne z państwami nie są u.m. i nie są chronione przez p.m.

• ale w kilku sytuacjach dopuszczono osoby prawne do działania m., np. INTELSAT, INMARSAT ( w obu podobne rozwiązania, INMARSAT członek Polska), też Organizacja Dna Morskiego:

• INMARSAT (1967 r.) → Konwencja o utworzeniu M. Org. Morskiej Łączności Satelitarnej oraz Porozumienie Eksploatacyjne to podstawa prawna działania tej organizacji;

• stroną Konwencji - tylko państwa, ale stroną Porozumienia mogą być też wyznaczone przez państwo jednostki organizacyjne prawa publicznego lub prywatnego (to postanowienie ze względu na USA, gdzie telekomunikacja uważana za działalność gospodarczą);

• Polska ratyfikowała Konwencję i Porozumienie (ogłoszone w Dz. U.) więc przyznano w tym zakresie ius contrahendi osobom prawnym;

• osoby prawne dopuszczone do Porozumienia mają prawa i obowiązki wynikającego z niego i Konwencji, choć nie są jej stroną, ale mogą być w Radzie, uczestniczyć w arbitrażu;

• Organizacja Dna Morskiego → też przez państwo wskazana jednostka danego państwa (publiczna lub prywatna) może prowadzić eksploatację zasobów dna morskiego oraz występować przed Izbą M. Trybunału Prawa Morza;

• zasadą jest, że osoby prawne prawa publicznego i prywatnego nie mają podmiotowości prawnej, ale w pewnych dziedzinach mają pewne uprawnienia → cechy wspólne takiej podmiotowości to ograniczony zakres oraz wymagana zgoda danego państwa i in.;

UZNANIE MIĘDZYNARODOWE

• uznanie jest to stwierdzenie przez podmiot udzielający uznania istnienia pewnych faktów i gotowość respektowania związanych z tym skutków prawnych;

• przedmiotem może być podmiotowość: nowo powstałe państwo; rząd, który doszedł do władzy w niekonstytucyjny sposób; naród walczący o niepodległość; powstańcy; strona wojująca;

• też inne zagadnienia jak zmiany terytorialne oraz normy p.m.

• nie zostało ani skodyfikowane ani określone w żadnej normie;

podstawy uznania

• czy istnieje obowiązek prawny uznania? → kwestia sporna:

• C. Berezowski - uznanie należy do kompetencji własnej państwa;

• K. Skubiszewski - zasada samostanowienia narodów krępuje swobodę uznania państwa; tym bardziej konieczne jest uznanie rządu, który wykonuje rzeczywistą władzę na całym lub części terytorium w sposób zgodny z wolą mieszkańców;

• Sekretarz Generalny ONZ w dokumencie dla Komisji PM ONZ - swoboda, ale w dobrej wierze i zgodnie z wymogami p.m.;

• gdy istnieją wszelkie przesłanki uznania, a jego brak może to być uznane za akt nieprzyjazny i niezgodny z zasadą rozwijania przyjaznych stosunków m. → ale brak roszczenia, choć powinno być uznanie dokonywane zgodnie z ogólnymi zasadami p.m. (w szczególności z zasadą samostanowienia i Kartą NZ);

charakter prawny uznania

• czy jest deklaratywne czy konstytutywne?

• wg. C. Berezowskiego w uznaniu mogą być elementy deklaratywne i konstytutywne w zależności od punktu widzenia podmiotu uznającego i uznawanego, jednak przeważnie jakieś przeważają:

• deklaratywne - uznanie państwa i rządu;

• konstytutywne - uznanie powstańców i strony wojującej;

formy uznania

• wyraźne → gdy państwo oświadcza, że uznaje nowy podmiot;

• dorozumiane (milczące) - polega na określonym zachowaniu, z którego wynika uznanie, np. nawiązanie stosunków dyplomatycznych i konsularnych, ale nie uczestnictwo w konferencji m. lub wielostronnej u.m.;

uznanie de iure i de facto

• de iure - pełne, ostateczne. Gdy uznawany podmiot spełnia wszelkie przesłanki uznania;

• de facto - niepełne, prowizoryczne, może być w każdej chwili cofnięte. Gdy podmiot nie spełnia wszystkich przesłanek, ale uznający ma interes w nawiązaniu z nim stosunków, np. 1918 r. Francja uznaje Finlandię, a następnie cofa uznanie po zawarciu sojuszu fińsko-niemieckiego;

• krytykowane za oparcie na przesłankach politycznych, a często stosowane jako element nacisku;

uznanie państwa

• akt jednostronny uznania za istniejącą suwerenną organizację terytorialną;

• uznanie de pleno osobowości, ale bez obowiązku nawiązania stosunków dyplomatycznych czy konsularnych;

• charakter deklaratywny → potwierdzone min. w Konwencji o prawach i obowiązkach państw z 1933 r. z Montevideo oraz w Karcie OPA z 1948 r. z Bogoty;

• ma duży wpływ na możliwość działania na arenie m. (np. NRD przez ponad 20 lat nieuznane → nie mogło być stroną u.m. wielostronnych);

uznanie rządu

• akt jednostronny uznania rządu za organ właściwy do reprezentacji swojego państwa i że uznający chce utrzymywać z tym rządem stosunki;

• kryterium efektywności → rzeczywista władza;

• deklaratywny, ale w razie braku duże trudności:

• doktryna Tobara (Ekwador MSZ, 1907) - uznanie takie rządu dopiero po potwierdzeniu jego władzy przez swobodnie wybrany przedstawicielski organ (doktryna legalizmu) dopuszczenie oceny legalności = mieszanie się w sprawy wew.;

• w odpowiedzi na w/w doktrynę powstała doktryna Estrady (Meksyk MSZ, 1930) - państwa powinny utrzymywać ze sobą stosunki bez względu na zmianę rządu (przewrót/zamach stanu) możliwie jak najdłużej;

uznanie powstańców i strony wojującej

• konstytutywne = tworzy nowy podmiot, ale tendencja w prawie wojennym i humanitarnym do przestrzegania praw i zwyczajów wojennych niezależnie od charakteru konfliktu i uznania;

• może nastąpić ze strony państwa macierzystego lub państw trzecich, wyraźnie lub milcząco;

• np. uznanie przez państwo trzecie poprzez ogłoszenie neutralności w stosunku do toczącej się wojny domowej;

• też gdy sprawuje rzeczywistą władzę na danym terytorium, wtedy często dotychczasowy rząd zmuszony do uznania (choćby milczącego);

• też gdy stronom zależy na przestrzeganiu praw i zwyczajów wojennych;

STOSUNKI, ZDARZENIA I AKTY (CZYNNOŚCI) PRAWNOMIĘDZYNARODOWE

STOSUNKI PRAWNOMIĘDZYNARODOWE

• stosunki prawnomiędzynarodowe to układ wzajemnych uprawnień i obowiązków podmiotów prawa międzynarodowego, przy czym pojęcie to jest węższe niż pojęcie stosunków międzynarodowych (nie wszystkie stosunki międzynarodowe mają charakter prawny;

• mogą wynikać bezpośrednio z samych norm p.m., albo mogą wymagać do swego powstania, zmiany lub wygaśnięcia określonych czynności ze strony podmiotów p.m.;

• przedmiotem s.pm. są określone zachowania podmiotów p.m., przy czym zachowanie to może polegać na działaniu lub zaniechaniu, którego jeden lub wielu uczestników stosunku może żądać od innego/innych uczestników tegoż stosunku;

• nie są stałe - elementy mające wpływ na nie to: normy p.m., różnorodne zdarzenia prawne oraz akty (czynności) podmiotów p.m.;

ZDARZENIA PRAWNOMIĘDZYNARODOWE

• zdarze­niem prawnomiędzynarodowym jest zdarzenie, które powoduje skutki prawne w sferze prawnomiędzynarodowej, dlatego, że p.m. wiąże z nim określone skutki prawne, przy czym nie każde zdarzenie powodujące skutki prawne w prawie wewnętrznym powoduje je w p.m. (np. śmierć człowieka a śmierć sędziego MTS);

• klasyfikacja zdarzeń p.m. (wg D. Anzilotti):

• zdarzenia naturalne - to pewne fakty fizyczne lub przyrodnicze, z którymi p.m. wiąże określone skutki prawne,

• np. zmiana koryta rzeki granicznej czy przesunięcie jej głównego nurtu (talwegu) - umowa pol.-radz. z 1961 r. ;

• np. powstanie nowej wyspy na morzu terytorialnym lub przesuwanie się linii wybrzeża morskiego;

• np. upływ czasu (wg D. Anzilotti);

• zdarzenia związane z działaniem ludzi - to działania osób fizycznych (i prawnych, niebędących podmiotami p.m.), w których osoby te nie występują jako uczestnicy s.pm. ani działania te nie są przypisywane państwom, ale p.m. wiąże z nimi określone skutki prawne,

• np. przekroczenie granicy przez cudzoziemca i jego przebywanie na terytorium innego państwa, ucieczka przestępcy za granicę, import lub eksport towarów itd.;

• zdarzenia, które p.m. uznaje za działanie państw;

• inny podział to:

• niezależne od zachowania się podmiotów p.m.;

• zależne od zachowania się podmiotów p.m. - nauka głównie zajmowała się działaniami państw, ale analogiczne problemy dot. innych podmiotów;

• w tym czynności (akty) prawnomiędzynarodowe;

AKTY (CZYNNOŚCI) PRAWNOMIĘDZYNARODOWE

• akt prawnomiędzynarodowy to przejaw woli przypisany podmiotowi lub podmiotom p.m., z którym p.m. wiąże określone skutki prawne → 2 elementy:

• przejaw woli podmiotu p.m. → to pewna fikcja, gdyż podmiotami p.m. są przede wszystkim państwa i inne osoby prawne, dlatego oświadczenia osób fizycznych będących organami podmiotu są przypisywane państwom, stąd ważna jest wola zadeklarowana/wyrażona a nie psychologiczna;

• powstanie skutków prawnych, jakie z tym przejawem woli łączy p.m.;

• rodzaje aktów prawnomiędzynarodowych - bardzo zróżnicowane;

• kryterium treści - dozwolone przez prawo i niedozwolone;

• kryterium abstrakcyjności - o charakterze jednostkowym i o charakterze normatywnym/prawotwórczym;

• kryterium wielości podmiotów - akty jedno-, dwu- i wielostronne;

• przesłanki przypisania aktu prawnomiędzynarodowego państwu;

• upoważnione do tego organy państwa → o upoważnieniu decyduje prawo wew., ale w p.m. istnieją pewne domniemania, by państwa działając w złej wierze nie mogły powoływać się na swoje prawo w celu uwolnienia się od zobowiązań:

• domniemanie, że głowa państwa, rząd, szef rządu i minister spraw zagranicznych są uprawnieni do występowania w imieniu państwa i wiązania państwa w s.m.;

• art. 7 KW - ze względu na funkcję i bez potrzeby przedkładania pełnomocnictw za reprezentantów państwa uważa się:

• szefów państw, szefów rządów i MSZ - dla wszystkich czynności zwią­zanych z zawarciem umowy;

• szefów misji dyplomatycznych - dla przyjęcia tekstu traktatu między państwem wysyłającym a przyjmującym;

• przedstawicieli akredytowanych na konferencji lub przy organizacji - dla przyjęcia tekstu traktatu na konferencji, w organizacji;

• zasady procedury RB NZ - szef rządu lub MSZ uprawniony do zasiadania w RB bez przedstawiania pełnomocnictw;

• konkretne kompetencje tych organów oraz sposób ich wykonywa­nia określa prawo wewnętrzne każdego państwa, ale w p.m. uznaje się, że te organy są władne same mówić o zakresie swoich kompetencji;

• też działalność innych organów państwowych jest przypisywana państwu - organów ustawodawczych, sił zbrojnych, oraz organów terenowych, np. ustawa o morzu terytorialnym z 1977 r. zwiększyła morze terytorialne z 3 do 12 mil;

• też inne osoby posiadające do tego odpowiednie pełnomocnictwa wystawione przez właściwe organy państwa, np. dla dele­gatów na konferencje międzynarodowe lub negocjatorom umów międzyna­rodowych;

• też działanie w imieniu pań­stwa nawet bez pełnomocnictw, jeśli później nastąpi konwalidacja tych czynności → art. 8 KW - czynność taka jest prawnie bezskuteczna, chyba, że zostanie później przez dane państwo zatwierdzona;

• też przez inne państwo albo w pojedynczym przypadku albo o charakterze instytucjonalnym (np. Szwajcaria reprezentuje za granicą interesy Liechtensteinu);

• organy państwa w stosunkach międzynarodowych → bądź pojedyncze osoby bądź kolegia;

• można podzielić te organy na:

• wewnętrzne - które swoje stałe siedziby mają na terytorium państwa, są to przede wszystkim: głowa państwa, szef rządu, MSZ, czasem też minister handlu zagranicznego oraz inni ministrowie, którzy w stosunkach międzynarodowych mogą działać w ograniczonym (ich rzeczowym) zakresie;

• zewnętrzne (zagraniczne) - które mają siedziby poza terytorium własnego państwa, są to przede wszystkim: przedstawicielstwa dyplomatyczne (ich funkcja to generalna reprezentacja państwa); przedstawicielstwa konsularne (kompetencje ograniczone do konkretnych dziedzin); czasem też inne organy zagraniczne o specjalnym statusie ustanawiane przez państwa oraz misje przy niektórych organizacjach międzynarodowych (np. przy ONZ);

• głowa państwa → organ jednoosobowy (np. prezydent) lub kole­gialny (np. w byłym ZSRR Prezydium Rady Najwyższej z przewodniczącym lub upoważnionym członkiem);

• tradycyjny pogląd → pełne prawo reprezen­towania państwa w stosunkach międzynarodowych (ius represaentationis omnimodae), choć w praktyce wielu państw funkcje głowy państwa w stosunkach wewnętrznych są bardzo ograniczone, ale w stosunkach zewnętrznych mniej;

• rząd i szef rządu → coraz częściej szef rządu występuje jako organ państwa w s.m., a czasem szef rządu to jednocześnie głowa państwa (USA), stąd przysługuje mu prawo reprezentowania bez specjalnych pełnomocnictw;

• art. 146 K. → politykę zagraniczną RP prowadzi Rada Ministrów, w szczególności: sprawowanie ogólnego kierownictwa w dziedzinie stosunków z innymi państwami i organizacjami między­narodowymi oraz zawieranie u.m. wymagających ratyfikacji oraz zatwierdzania i wypowiadania innych u.m.;

• minister spraw zagranicznych (też inne nazwy, np. USA - Sekretarz Stanu) → członek rządu, do którego należy prowadzenie spraw zagranicznych państwa i do niego lub za jego pośrednictwem zwracają się obcy przedstawiciele dyplomatyczni, jest zwierzchnikiem służby zagranicznej państwa (dyplomatycznej i konsularnej), prowadzi rokowania lub udziela instrukcji pełno­mocnikom, podpisuje umowy i inne akty międzynarodowe, często też kontrasygnuje akty i dokumenty wystawiane przez głowę państwa;

• nie potrzebuje pełnomocnictw, co zostało potwierdzone w wyroku STSM w sprawie Wschodniej Grenlandii (Norwegia a Dania) → „Odpowiedź na wystąpienie przedstawiciela dyplomatycznego obcego mocarstwa, udzielona przez ministra spraw za­granicznych w imieniu swego rządu w związku ze sprawą leżącą w jego kompetencji, wiąże państwo, którego on jest ministrem”;

• inni członkowie rządu → ze względu na coraz szerszą współpracę międzynarodową potrzebne są coraz częstsze i bezpośrednie wystąpienia też innych członków rządu, w szczególności dot. to ministra handlu zagranicznego → głównie negocjowanie i podpisywanie umów handlowych i gospodarczych oraz prawo bezpośredniego porozumiewa­nia się z radcami i attachis handlowymi obcych przedstawicielstw dyplomatycznych, jemu podlegają funkcyjnie radcy i attaches handlowi z własnych misji;

• skuteczność (ważność) aktów prawnomiędzynarodowych:

• skuteczność zależy od:

• zdolności podmiotu (lub podmiotów) → podmiot aktu musi mieć zdolność do działa­nia. Pełną zdolność mają tylko państwa, a inne podmioty mają ją ograniczoną, osoby fizyczne jedynie wyjątkowo;

• np. skargi osób fizycznych wysłane do MTS ze względu na brak zdolności procesowej nie są aktami prawnomiędzynarodowymi i nie wywołują skutków prawnych, w przeciwieństwie do wystąpień państw do MTS;

• właściwego przedmiotu → pewne ograniczenia wynikające z p.m.: przedmiot nie może być sprzeczny z normami ius cogens, a dla członków ONZ zasada, że zobowiązania wynikające z Karty NZ mają pierwszeństwo przed zobowiązaniami wynikającymi z innych u.m.;

• prawidłowo wyrażonej woli:

1. musi być ona wyrażona w taki sposób, że p.m. przypisuje ją państwu/innemu podmiotowi p.m.;

2. musi być wolna od wad, takich jak np. błąd, oszustwo, przymus względem przedstawiciela państwa lub przymus wobec państwa drogą groźby lub użycia siły (patrz art. 46-52 KW);

• zachowania odpowiedniej formy → w powszechnym p.m. brak postanowień dot. formy czynności prawnych, może być ona dowolna, o ile konkretna norma p.m. nie nakazuje formy specjalnej, też forma dorozumiana. Jednak czasem u.m. wymagają dla pewnych czynności spełnienia określonej formy, np. notyfikacji;

• np. deklaracja dot. wojny morskiej z 1909 r. - blokada morska musi być oznajmiona i w odpowiedni sposób notyfikowana;

• np. Konwencja Genewska o morzu terytorialnym i strefie przyległej z 1958 r. - gdy państwo nadbrzeżne ustanawia tzw. proste linie podstawowe to musi je wskazać na mapach, podanych do powszechnej wiadomości;

• gdy brak spełnienia określonych przez p.m. wymogów dot. w/w warunków wtedy akt jest nieważny i bezskuteczny;

AKTY JEDNOSTRONNE PAŃSTW

• zazwyczaj pojęcie aktów jednostronnych państw zacieśnia się do aktów o charakterze wyłącznie międzynarodowych (akty dyplomatyczne), zarówno pod względem formy i jak i treści, dokonywane przez organy państwa upoważnione do działania w stosunkach m., przeznaczone do wywarcia skutków w tych stosunkach o treści dot. jedynie spraw międzynarodowych → uznanie, zrzecze się, protest, przyrzeczenie;

• są jednak akty o charakterze mieszanym, np. akty wewnętrzne dot. delimitacji przybrzeżnych obszarów morskich, obywatelstwa i przynależności państwowej → ich przedmiot to zarówno sprawy wewnętrzne jak i międzynarodowe, a p.m. wiąże z takimi aktami określone skutki oraz ustala warunki i zakres ich skutecznosci w sferze międzynarodowej

• np. MTS w sporze brytyjsko-norweskim o rybo­łówstwo stwierdził, że delimitacja ma zawsze aspekt międzynarodowy, choć z konieczności jest aktem jednostronnym, jednak moc wiążąca delimitacji wobec innych państw zależy od p.m.;

• akty jednostronne są przejawem niezależnej woli jednego pod­miotu prawa międzynarodowego, więc nie są związane ani zależne od innych oświadczeń;

• w praktyce jest jednak wiele aktów, będących wyrazem woli jednego państwa, ale związanych z innymi aktami, a ich skutki prawne zależne są również od tych innych aktów

• np. wszelkie deklaracje składane na mocy tzw. klauzul fakultatywnych zawartych w u.m., jak w przypadku klauzuli fakultatywnej z art. 36 statutu MTS → oświadczenie o przyjęciu kompetencji MTS ma charakter jednostronny, ale skutki tego określone są w innym akcie i zależą również od tego, czy inne państwa również złożyły takie klauzule → tworzy to sytuację quasi-traktatową;

katalog aktów jednostronnych sensu stricto → notyfikacja, uznanie, przyrzeczenie, protest, zrzeczenie się → jest to zbyt szerokie (notyfikacja) i jednocześnie zbyt wąskie (brak niektórych aktów, jak zerwanie stosunków dyplomatycznych i konsularnych, ustanowienie blokady morskiej lub wypowiedzenie wojny;

• notyfikacja → (kontrowersje) nie powinna być zaliczana do tych aktów, gdyż sama przez się nie ma żadnej określonej treści, gdyż wysłanie noty może być wyrazem zarówno uznania jak i innych aktów, jest więc formą aktu, wymaganą czasem przez p.m., ale o jej charakterze decyduje jej treść;

• uznanie → (patrz wcześniej w podmiotach p.m.) to przejaw woli (wyraźny lub milczący) przez który państwo wyraża zamiar uważania jakiejś sytuacji lub jakiegoś rosz­czenia za zgodne z prawem, a skutkiem jest to, iż państwo nie może później kwestionować jego istnienia i legalności;

• może też wynikać z samego zachowania się państwa;

• przyrzeczenie → to jednostronnie podjęte zobowiązanie wobec jednego lub wielu podmiotów p.m., a wg MTS wiążący charakter takiej deklaracji wynika z zasady dobrej wiary;

• w wyroku z 1974 r. w sporze australijsko-francuskim w sprawie francuskich doświadczeń nuklearnych MTS stwierdził, że jednostronne deklaracje mogą powodować powstanie zobowiązań prawnych, wtedy gdy zamiarem państwa jest, by było ono związane nim. Podjęte publicznie, nawet jeśli nie jest podjęte w kontekście rokowań, a żadna późniejsza reakcja innych państw nie jest wymagana dla jego skuteczności;

• forma jest obojętna, a wg MTS może być też ustna;

• protest → to akt jednostronny, którym państwo wyraża swój zamiar nieuważania konkretnej sytuacji, roszczenia lub postępowania za zgodne z p.m. (odwrotność uznania), a protestujący chce w ten sposób zachować swoje prawa zagrożone/naruszone i przeciwdziała temu, by jego milczenie było potraktowane jako zgoda lub zrzeczenie się praw;

• musi być wyraźny i złożony przez organ państwa upoważniony do występowania w stosunkach m.;

• zrzeczenie się → to akt jednostronny, w którym państwo z własnej woli rezygnuje z pewnych praw (uprawnień międzynarodowych) i po zrzeczeniu nie może się już na nie powołać;

• musi być ono wyraźne (a nie dorozumiane), więc samo niewykonywanie uprawnień nie może być uważane za milczące zrzeczenie się;

ODPOWIEDZIALNOŚĆ MIĘDZYNARODOWA

UWAGI OGÓLNE

Odpowiedzialność za czyny zakazane

• czyn zakazany przez p.m. to każde postępowanie niezgodne z p.m., tj. każde narusze­nie p.m. (powszechnego lub partykularnego), niezależ­nie od charakteru i powagi tego naruszenia oraz niezależnie czy było to działania czy zaniechanie;

• podmiotem czynu zakazanego może być każdy podmiot p.m., w szczególności państwo, w ograniczonym zakresie organizacja międzynarodowa lub strona wojująca, ale też osoba fizyczna;

• tendencja do zróżnicowania czynów zakazanych:

• zbrodnie międzynarodowe → to szczególnie ciężkie naruszenia p.m., np. agresja;

• delikty międzynarodowe → inne naruszenia zobowiązań m. i p.m.;

• odpowiedzialność międzynarodowa - do jej powstania konieczne jest:

• naruszenie zobowiązania m. (bezprawność postępowania rodzącego odpowiedzialność);

• możliwość przypisania tego naruszenia określonemu podmiotowi p.m.;

• więc samo spowodowanie szkody lub naruszenie interesów jakiegoś p.m. nie stanowi deliktu;

• w doktrynie istniał spór czy odpowiedzialność państwa opiera się na konstrukcji winy, ale przez Komisję P.M. została ta koncepcja odrzucona w projekcie artykułów dot. odpowiedzialności państw, gdyż za naruszone zobowiązania odpowiada podmiot, któremu to naruszenie można przypisać;

• odp. m. polega na tym, że czyn zakazany powoduje powstanie nowych stosunków m. → obowiązek naprawienia szkody w taki sposób, by usunąć wszystkie skutki deliktu i przy­wrócić stan, który istniałby, jeśli delikt nie zostałby popełniony, a podmioty, które doznały szkody mają roszczenie o jej naprawienie;

Odpowiedzialność nie wynikająca z naruszenia prawa międzynarodo­wego

• związana z działalnością, która niesie ze sobą duże ryzyko niezamierzonego wyrządzania szkód osobom trzecim, np. przy wykorzystaniu energii jądrowej lub działalności kosmicznej;

• np. Konwencja o odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez obiekty kosmiczne z 1972 r. - państwo jest zobowiązane do odszkodowania za szkodę wyrządzoną na ziemi lub statkowi powietrznemu podczas lotu przez wypuszczony przez nie obiekt kosmiczny;

• od 1978 r. Komisja P.M. prowadzi prace nad kodyfi­kacją zasad dot. odp. m. za szkodliwe skutki wynikające z działalności nie zakazanej przez p.m.;

ODPOWIEDZIALNOŚĆ PAŃSTWA

• podstawa prawna odpowiedzialności głównie w prawie zwyczajowym, formułującym się na podstawie nie zawsze jednolitej praktyki, stąd wiele sporów między państwami na tym tle;

• Instytut P.M. w 1900 i 1927 r. pracował nad tym zagadnieniem;

• haska konwencja kodyfikacyjna z 1930 r.;

• obecnie - Komisja P.M.;

• szczegółowe unormowania (za szkody wyrzą­dzone na ziemi przez samoloty, szkody atomowe i kosmiczne) uregulowane w u.m.;

• STSM w wyroku kompetencyjnym (w sprawie fabryki chorzowskiej) uznał, że zasadą p.m. jest, że naruszenie zobowiązania pociąga za sobą obowiązek odszkodowania w odpowiedniej formie;

• delikt może polegać na:

• działaniu;

• zaniechaniu → gdy państwo nie doło­żyło należytych starań, aby zapobiec naruszeniu prawa;

• obcemu państwu;

• organizacji m.;

• jednostce, tj. obywatelowi obcego państwa → najpierw powinna się ona odwołać do organów tego państwa, a gdy na płaszczyźnie prawa wewnętrznego nie uda jej się uzyskać zadośćuczynienia (państwo odmawia zadośćuczynienia lub pozbawia drogi sądowej - deuni de justice) państwo jednostki może na podstawie opieki dyplomatycznej przenieść kwestię odpowiedzialności na płaszczyznę międzynarodową;

• państwo odpowiada za swoje własne postępowanie (państwo, a nie jego organy jest podmiotem odp. m.) → tj. za postępowanie wszystkich swoich organów, niezależnie od ich struktury, nazwy, pozycji czy unormowań prawnych:

• organy prawodawcze → za wydane akty normatywne sprzeczne z p.m. lub za nie wydanie aktów wymaganych przez p.m., przy czym odpowiedzialność powstaje dopiero wówczas, gdy stosowanie sprzecznych z p.m. norm narusza zobowiązania m. przez organy wykonawcze lub sądowe;

• organy sądowe → za bezprawny wyrok lub bezczynność, niezależnie czy było to jednocześnie naruszeniem czy stosowaniem prawa wew.;

• organy władzy wykonawczej oraz za siły zbrojne

• obowiązek wynagrodzenia szkody wyrządzonej bezprawnym aktem organu sądowego lub wykonawczego powstaje, gdy poszkodowany wyczerpał wszystkie sposoby odwołania się wg prawa wew.;

• przekroczenie kompetencji → kwestia sporna - Komisja P.M. w swoim projekcie uznała, że działanie organu państwa zawsze przypisane jest państwu, więc powstaje obowiązek odszkodowania;

• tzw. odpowiedzialność pośrednia państwa → niektórzy dzielą odpowiedzialność na odpowiedzialność bezpośrednią (za swoje własne działania, tj. akty państwowe - działalność organów w ramach ich kompetencji) i pośrednią (za działanie organów przekraczających swe kompetencje, za działa­nie osób prywatnych) koncepcja nieuzasadniona, gdyż państwo nie odpowiada za działania osób prywatnych, a jedynie za własne zaniedbanie, gdyż jako jedyny wykonawca władzy publicznej na swoim terenie zobowiązane jest do zapewniania tam porządku publicznego;

realizacja odpowiedzialności

• może nastąpić w wyniku:

• dwustronnych ustaleń, osiągniętych na drodze dyplomatycznej;

• postępowania arbitrażowego lub sądowego;

• zastosowania środków odwetowych i sankcji;

• realizacja odpowiedzialności państwa nie leży w sferze prawa karnego, ani cywilnego, choć może być to odpowiedzialność majątkowa;

• odpowiedzialność cywilną będzie ponosiło za niewykonanie kontraktu cywilnego;

• realizacja odpowiedzialności może nastąpić w formie:

• przywrócenia stanu poprzedniego (restytucji);

• wynagrodzenia szkody (reparacji), jeśli restytucja obiektywnie nie jest moż­liwa (praetium succedit in locum rei); zazwyczaj w formie odszkodowania pieniężnego;

• zadośćuczynienia (dania satysfakcji) za szkodę o charakterze niematerial­nym; w praktyce stosowane jest wyrażenie ubolewania, przeproszenie, zapewnie­nie, że w przyszłości podobne fakty nie będą miały miejsca.

• STSM w wyroku merytorycznym (w sprawie fabryki chorzowskiej) z 1928 r. uznał, że zasadą, wynikającą z praktyki i orzecznictwa, jest restytucja w naturze, a jeśli jest niemożliwa to zapłata sumy odpowiadającej wartości restytucji oraz przyznanie w miarę okoliczności odszkodowania za szkody nie pokryte;

Odpowiedzialność za agresję

• Komisja P.M. w swoim projekcie uznała agresję za jedną ze zbrodni między­narodowych;

• wg K. Skubiszewskiego → skutki odpowiedzialności za agresję są dużo szersze, min. państwa, które zwyciężyły agresora mają:

• prawo ograniczyć jego suwerenność i decydować o jego sprawach;

• prawo do czasowej okupacji i do wprowadzenia tam swego zarządu i kontroli, w celu zniszczenia źródeł agresji i stworzenia warunków, by dane państwo mogło prowadzić pokojową politykę;

• wg G. Tunkin → odp. za agresję to nie tylko wynagrodzenie szkody, ale też takie środki, które min. mogą doprowadzić do oderwania części jego terytorium w celu zapobieżenia agresji w przyszłości;

ODPOWIEDZIALNOŚĆ JEDNOSTEK

• pierwsze próby wprowadzenia odpowiedzialności jednostek → w traktacie wersalskim z 1919 r. - oskarżenie niem. cesarza Wilhelma II o „pogwałcenie moralności międzynarodowej i uświęco­nej mocy traktatów” oraz dopuszczono karanie przez sądy państw zwycięs­kich osób oskarżonych o popełnienie czynów niezgodnych z prawami i zwyczajami wojny Wilhelm II zbiegł do Holandii, która nie zgodziła się na jego osądzenie, a przestępcy wojenni sądzeni przez Sąd Rzeszy w Lipsku był zaprzeczeniem wymiaru sprawiedliwości, ze względu na niezwykłą łagodność wyroków;

• sprawa karania zbrodniarzy wojennych drugiej wojny światowej → deklaracja moskiewska z 1943 r. ZSRR, USA i GB postanowiły, że członkowie niemieckich sił zbrojnych i partii narodowo-socjalistycznej odpowiedzialni za okrucieństwa i zbrod­nie będą odesłani do kraju, w którym popełnili przestęp­stwa, w celu ich ukarania zgodnie z prawem tych krajów, a tzw. główni zbrodniarze wojenni (których przestępstwa nie dają się zlokalizować na terenie jednego państwa) zostaną ukarani na podstawie p.m. materialnego i formalnego, a wymiar kary ma określić łączna decyzja rządów sprzymierzonych → układ poczdamski z 1945 r. potwierdził tą deklarację i zobowiązał sygnatariuszy do ogłoszenia pierwszej listy oskarżonych;

• Trybunał Norymberski i Tokijski → układ londyński między ZSRR, USA, Francją, GB (potem też Polska) 8.08.1945 r. → postanowienia:

• powołał Międzynarodowy Trybunał Wojskowy (tzw. Trybunał Norymberski), ustalił jego ustrój, właściwość i procedurę;

• odpowiedzialność karna osób oskarżonych z powodu czynów indywidualnych lub z powodu ich działalności w charakterze członków organizacji czy grup przestępczych albo oskarżonych z obu powodów → dot. ukarania tzw. głównych zbrodniarzy wojennych - nie przesądza ukarania innych zbrodniarzy wojennych w państwach, gdzie popełnili zbrodnie;

• 3 rodzaje zbrodni:

• zbrodnie przeciwko pokojowi → planowanie, przygotowywanie, rozpętanie lub prowadzenie wojny napastniczej albo wojny podjętej z pogwałceniem traktatów międzynarodo­wych, porozumień i gwarancji oraz udział w planowaniu spisku lub w celu dokonania tych czynów;

• zbrodnie wojenne → pogwałcenie praw lub zwycza­jów wojennych;

• zbrodnie przeciwko ludzkości → mordowanie, ekstermina­cje, deportacje i inne akty nieludzkie, popełniane przed lub w czasie wojny wobec ludności cywilnej, prześladowanie ze względów politycznych, rasowych czy religij­nych;

• odpowiedzialność nawet jeśli czyn nie był przestępstwem w prawie krajowym;

• 1946 r. wyrok Trybunału skazujący głównych niemieckich zbrodniarzy wojennych, a w 1948 r. w Tokio Międzynarodowy Trybunał Wojskowy Dalekiego Wschodu wydał wyrok skazujący japońskich zbrodniarzy wojennych

• prawo zastosowane wobec głównych zbrodniarzy wojennych nazywane jest prawem norymberskim;

• kodyfikacja prawa norymberskiego → oba w/w trybunały przestały istnieć po osądzeniu głównych zbrodniarzy wojennych, ale zasady, na których były oparte statuty trybunałów i ich wyroki, mają charakter trwały, dlatego w ONZ w 1946 r. uchwała potwierdzająca tzw. zasady norymberskie (uznane przez trybunał i jego wyroki) → wg tych zasad:

• jednostkę można pociągnąć do odp. za zbrodnię międzynarodową i podlega ona ukaraniu na podstawie p.m., a fakt, że prawo krajowe nie przewiduje takiego przestępstwa ani że jednostka działa jako szef rządu/głowa państwa nie zwalnia od odp.;

• podział zbrodni na:

• zbrodnie przeciwko pokojowi,

• zbrodnie wojenne,

• zbrodnie przeciwko ludzkości.

• prace nad kodeksem zbrodni przeciwko pokojowi i bezpieczeństwu ludzkości → w 1949 r. Komisja P.M. rozpoczęła nad tym prace → zawieszenie min. ze względu na brak powszechnie przyjętej definicji agresji → 1974 r. ZO ONZ przyjęło definicję agresji → 1982 r. Komisja P.M. wznowiła prace:

• efekt tych prac → zaproponowano znaczne rozszerzenie zakresu przestępstw, tj. min:

• zbrodnie przeciwko pokojowi to też presja ekonomiczną (tzw. agresja ekonomiczna), naruszenie traktatów rozbrojeniowych lub ograniczających zbrojenia, utrzymywanie silą panowania kolonialnego oraz nabór i wyposażenie najemników;

• zbrodnie przeciwko ludzkości to też ciężkie naruszenie zobowiązania międzynarodowego dotyczącego ochrony i zachowania środowiska;

• wątpliwe, by tak szeroko ujęty kodeks został powszechnie przyjęty;

TERYTORIUM

UWAGI OGÓLNE

• terytorium → przestrzeń, w której działają ludzie;

• wszystkie terytoria można podzielić na dwie zasadnicze kategorie:

• podlegające suwerennej władzy państwowej - czasem mogą mieć ograniczone zwierzchnictwo terytorialne;

• nie podlegające suwerennej władzy państwowej - czasem jakieś państwo może mieć szczególne uprawnienia (np. w morskim pasie przyległym);

• nie niektóre te terytoria władza ta może być rozciągnięta (stanowią tzw. res/terra nullius) a na niektóre nie (np. morze pełne, przestrzeń kosmiczna);

• trzecia kategoria → terytoria podlegające władzy wyłącznej, ale nie suwerennej - są to obszary niesuwerennych organizacji terytorialnych;

TERYTORIUM PAŃSTWOWE

• 4 rodzaje terytoriów:

• podległe suwerenności poszczególnych państw;

• zależne, które nie podlegają suwerenności żadnego państwa, lecz za ich stosunki międzynarodowe odpowiedzialność ponoszą inne państwa, ewentualnie organizacje międzynarodowe;

• nie podlegające suwerenności żadnego państwa, lecz dostępne dla wszyst­kich państw w celu ich działalności w zakresie określonym przez umowy między­narodowe i prawo zwyczajowe;

• niczyje, które mogą być poddane suwerenności jakiegoś państwa;

• teryto­rium państwowe → przestrzeń, na którą rozciąga się władza suweren­na (zwierzchnictwo terytorialne) określonego państwa;

• stanowi istotny element państwa → Polsko-Niemiecki Mieszany Trybunał Arbitrażowy w sprawie Deutsche Continental-Gesellschaft przeciwko państwu polskiemu w 1929 r. stwierdził m.in., że państwo może istnieć tylko wtedy, gdy posiada pewne terytorium; również Konwencja o prawach i obowiązkach państw z Montevideo w 1933 r., stwierdziła że państwo jako podmiot p.m. powinno posiadać określone terytorium;

• w doktrynie teorie dot. tzw. istoty prawnej terytorium państwowego (przedmiotowa, podmiotowa, kompetencji, geopolityczna) - nie mają większego znaczenia;

• to przestrzeń trójwymiarowa, na którą rozciąga się suwerenność państwa, a w jej skład wchodzą:

• obszar lądowy (terytorium lądowe) → jest najważniejszą częścią terytorium i zalicza się do niego też wyspy i wody śródlądowe. Może być jednolite lub rozczłonkowane (obejmujące np. wyspy, enklawy);

• kolonie (tzw. terytoria zamorskie) → uważane były za terytorium państwa, ale obecnie zgodnie z deklaracją zasad p.m. dot. przyjaznych stosunków i współdziałania państw zgodnie z Kartą NZ terytorium kolonii/obszaru niesamodzielnego stanowi obszar odrębny i różny od terytorium państwa nim administrujące­go, istniejący do czasu, aż lud tego obszaru wykona swoje prawo do samostanowienia zgodnie z Kartą;

• obszar morski (morskie wody przybrzeżne) → władza suwerenna państw mających dostęp do morza rozciąga się też na nie, a dzielą się one na morskie wody wewnętrzne i morze terytorialne, w państwach archipelagowych także wody położone między wyspami archipelagu;

• wnętrze Ziemi (obszary podziemne) → zarówno pod terytorium lądowym jak i morskim, a zasięg władzy ograniczony jest jedynie możliwościami technicznymi - zasada ta jest powszechnie obowiązującą normą zwyczajową i znalazła po­twierdzenie w wielu u.m.;

• przestrzeń powietrzna → brak określenia górnej granicy, ale normą powszechnie obowiązująca jest, że przestrzeń nad lądem i morzem też należy do terytorium państwa;

ZWIERZCHNICTWO TERYTORIALNE

• władza państwa na jego terytorium określana jest jako suwerenność lub zwierzchnictwo terytorialne → władza najwyższa, pełna i wyłączna

• pełna → wszystkie osoby i rzeczy na jego terytorium podlegają jego władzy i prawu → domniemanie, że państwo może postępować na własnym terytorium tak jak chce;

• qui in territorio meo est, etiam meus subditus est (dot. osób);

• quidquid est in territorio, est etiam de territorio (dot. rzeczy);

• wyłączna → żadna inna władza nie może działać na terytorium państwa bez jego zgody;

• uregulowania prawne dot. tego:

• projekt deklaracji praw i obowiązków państw (Komisja P.M. z 1949 r.) → każde państwo ma prawo wykonywania jurysdykcji nad swoim terytorium oraz nad wszystkimi osobami i rze­czami znajdującymi się tam, z zastrzeżeniem immunitetów uznanych przez prawo międzynarodowe;

• ustawa o ochronie granicy państwowej z 12.10.1990 r. Polska wykonuje swoje zwierzchnictwo nad terytorium lądowym oraz wnętrzem ziemi znajdującym się pod nim, morskimi wodami wewnętrznymi i morzem terytorial­nym oraz dnem i wnętrzem ziemi znajdującymi się pod nimi, a także w przestrzeni powietrznej znajdującej się nad terytorium lądowym, morskimi wodami wewnętrz­nymi i morzem terytorialnym;

• istnieją ograniczenia wynikające zarówno z norm p.m. zwyczajowego jak i umownego;

• zasada zwierzchnictwa terytorialnego (suwerenności terytorialnej) ozna­cza, że:

• ten, kto powołuje się na ograniczenie zwierzchnictwa terytorialnego musi dowieść, iż ograniczenie takie wynika z konkretnej normy p.m., wiążącej dane państwo;

• każde państwo związane jest tylko takimi ograniczeniami, jakie uznało, przyjmując konkretne zobowiązania m;

• ograniczenia → mogą być ustanowione na rzecz społeczności międzynarodowej lub konkretnych państw, np.:

• prawo nieszkodliwego przepływu przez obce morze terytorialne mają statki handlowe wszystkich państw;

• immunitety jurysdykcyjne wszystkich dyplomatów;

• umowy terytorialne zawierające zobowiązanie jednego państwa tranzytowego do zapewnienia szczególnych uprawnień tranzytowych drugiego;

działalność jednego państwa na jego terytorium powodująca szkodliwe skutki na terytorium innego państwa

• np. wykorzystanie wód przepływających przez terytorium kilku państw czy immisje przemysłu;

• sprawa Trail Smelter (USA v Kanada) → fakty: Kanada zbudowała hutę ołowiu i cynku, wydzielającą do atmosfery duże ilości dymu, który przenoszony był przez wiatr na terytorium USA, co powodowało obniżenie plonów i wartości nieruchomości → wyrok arbitrażowy z 1941 r. - wg zasad p.m. żadne państwo nie może korzystać ze swojego terytorium tak, że powoduje to szkody na terytorium drugiego państwa, o ile skutki te są poważne, a szkoda ustalona jest w sposób jasny i przekonywający wyrok precedensowy → sformułował jasną ogólną zasadę, że żadne państwo nie może korzystać z własnej suwerenności terytorialnej w sposób, który narusza suwerenność terytorialną innego państwa;

SZCZEGÓLNE OGRANICZENIA ZWIERZCHNICTWA TERYTORIALNEGO

Obszary zdemilitaryzowane i zneutralizowane

• całkowita demilitaryzacja terytorium → zakaz stacjonowania i przebywania w strefie zdemilitaryzowanej jakichkolwiek oddziałów wojskowych (z wyjątkiem sił porządkowych), jak również obowiązek niewznoszenia lub zniszczenia wszelkich urządzeń wojskowych, jak: twierdze, lotniska, koszary itd.;

• demilitaryzacja częściowa → określone ograniczenia w wykorzystywaniu danego terytorium dla celów wojsko­wych, np. strefa bezatomowa;

• obszary zdemilitaryzowane czasem też są zneutralizowane całościowo lub częściowo (nie mogą na nich być prowadzone działania wojenne w ogóle lub niektóre rodzaje);

• czasem przewidziana w traktatach pokojowych, np. traktat wersalski z 1919 r. przewidywał demilitaryzację Nad­renii i wyspy Helgoland;

• czasem demilitaryzacja w interesie państwa, którego terytorium ma być zdemilitaryzowane, np. w 1957 r. plan Rapackiego (strefa bezatomowa - Polska, NRD, RFN, Czechosłowacja - dla umocnienia pokoju i bezpieczeństwo w środkowej Europie);

• przykład: obszarem zdemilitaryzowanym i zneutralizowanym są Wyspy Alandzkie od 1856 r. - po I wojnie światowej wyspy te przeszły pod władzę Finlandii, która zobowiązała się do ich niefortyfikowania i zneutralizowania, następnie potwierdzone po II wojnie światowej;

Pobyt obcych sił zbrojnych

• w czasie pokoju → tylko za zgodą danego państwa;

• zwykły pobyt nie pociąga za sobą wykonywania przez nie władzy terytorial­nej, ale występują pewne problemy prawne, np. dot. sądzenia żołnierzy;

• SZ przebywające poza swoim terytorium uważane są za organy zewnętrzne swojego państwa, a państwo SZ wykonuje w stosunku do nich swoją władzę, dlatego mogą powstawać konflikty, które z reguły regulowane są w umowach dot. statusu tych wojsk, przy czym z reguły jurysdykcja terytorialna państwa pobytu zostaje ograniczona na rzecz jurysdykcji osobowej państwa przynależności sił zbrojnych;

• tak np. pobyt wojsk radzieckich wg umowy z 1956 r. miedzy Polską a ZSRR uzupełnionej porozumieniem z 1957 r. o wzajemnej pomocy prawnej w sprawach związanych z czasowym stacjonowaniem wojsk radzieckich w Polsce → w 1993 r. w wyniku porozumienia wojska ZSRR opuściły Polskę;

NABYCIE TERYTORIUM PAŃSTWOWEGO

• nabycie pierwotne → gdy państwo nabywa terytorium, które do tego czasu nie pozostawało pod władzą żadnego państwa, a ustanowienie suwerenności na nabytym terytorium nie wiąże się z utratą suwerenności przez jakiekolwiek inne państwo;

• np. zawłaszczenie ziemi niczyjej (okupację) i przyrost;

• nabycie pochodne → gdy państwo nabywa terytorium, które do czasu nabycia należało do innego państwa;

• różne rodzaje cesji i plebiscyt

• dawniej zawo­jowanie i aneksja → obecnie zakazane przez p.m.;

Nabycie pierwotne

• zawłaszczenie ziemi niczyjej (okupacja) → okupacja ≠ okupacja wojenna, czyli przejściowe wykonywanie władzy na terytorium nieprzyjacielskim;

• historycznie pierwsza i najważniejsza, ale obecnie gdy nie ma już obszarów ziemi niczyjej straciła na znaczeniu, a jedyne kontrowersje dot.:

• Antarktyki → tzw. teoria sektorów - wiele państw wysunęło pretensje w stosunku do pewnych sektorów Antarktyki, czasem te pretensje się pokrywają. Władza terytorialna nie jest jednak uznawana, przede wszystkim przez Rosję i USA → układ w sprawie Antarktyki (traktat waszyngtoński) z 1959 r. nie rozwiązał sprawy, gdyż stanowi, że jego podpisanie nie jest wyrzeczeniem się roszczeń, choć strony zobowiązały się do nie wysuwania nowych roszczeń;

• ciała niebieskie i przestrzeń kosmiczna → w traktacie o zasadach działalności państw w zakresie badania i wykorzystywania przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi z 1967 r. postanowiono, że nie podlega zawłaszczeniu przez państwa w żaden sposób;

• pojęcie ziemi niczyjej początkowo było definiowane w sposób szczególny - jako ziemia nie zajęta przez państwa europejskie/cywilizowane, co wywodziło się z koncepcji p.m. jako norm obowiązujących wyłącznie narody cywilizowane;

• tytuł prawny → początkowo powoływano się na odkrycie (zatkniecie flagi i ogłoszenie wzięcia w posiadanie) jako na tytuł prawny, ale stopniowo powstawała koncepcja rzeczywistej okupacji jako tytułu prawnego, co ostatecznie zostało ukształtowane w 1885 r. w akcie końcowym konferencji berlińskiej w 2 zasadach:

• zasada rzeczywistości - faktyczne objęcie danego obszaru w posiadanie, traktowanie go jako części swego terytorium i wykonywanie tam władzy suwerennej;

• zasada jawności - obowiązek notyfikowania innym państwom o dokonanym zawłaszczeniu.

• przyrost → może nastąpić w sposób:

• naturalny → jako efekt działalności sił przyrody - np. związanych z wodą alluvio, avulsio, insula in flumine nata;

• sztuczny → jako efekt pracy człowieka), np. poprzez budowę na morzu portów, falochronów, tam lub osuszenie części obszaru morskiego (wtedy granica ulega przesunięciu w głąb morza);

• osuszenie morskich wód wewnętrznych to jedynie zmiana terytorium morskiego na lądowe;

Nabycie pochodne

• cesja → to odstąpienie przez jedno państwo części swego terytorium drugiemu państwu, a podstawą jej jest u.m., w której państwo zrzeka się swoich praw i tytułów do przekazywanego terytorium → przeniesienie suwerenności terytorialnej (zwierzchnictwa te­rytorialnego);

• najczęściej w traktatach pokojowych;

• cesja wzajemna (wymiana terytoriów) → państwo A ceduje określony obszar na rzecz państwa B, a państwo B ceduje w zamian inny obszar na rzecz państwa A i o ile obszary cedowane są ekwiwalentne jet to umowa w pełni równoprawna;

• np. 1951 r. umowa Rosja-Polsce w rejonie Drohobycza, Polska-Rosji w województwie lubelskim;

• cesja odpłatna (kupno-sprzedaż terytorium) → państwo A ceduje na rzecz państwa B określone terytorium, w zamian za co państwo B wypłaca państwu A ustaloną sumę pieniędzy → to nie umowa cywilna, gdyż następuje przeniesienie zwierzchnictwa terytorialnego, a nie własności;

• np. USA od Francji kupiła Luizianę (60mln franków), a od Rosji Alaskę (7,2mln dolarów), a Dania 3 wyspy Indii Zachodnich (25mln dolarów);

• plebiscyt → gdy o przynależności państwowej jakiegoś terytorium decyduje głosowanie ludności zamieszkałej na danym obszarze; pojawia się w początkowym okresie kapitalizmu, pod wpływem francuskiej rewolucji burżuazyjnej i uznania prawa ludności do decy­dowania o swoim losie;

• np. dołączenie enklaw papieskich w 1791 r. do Francji;

• np. w traktacie wersalskim z 1919 r. plebiscyty dot. Górnego Śląska oraz Warmii, Mazur i Powiśla;

Zmiany terytorialne a obywatelstwo ludności → możliwe 3 rozwiązania:

1. ludność wraz z terytorium przechodzi pod władzę innego państwa i zmienia swoje obywatelstwo (ludność potraktowana jako przynależność terytorium);

2. ludność korzys­ta z prawa opcji, tzn. ma prawo wyboru obywatelstwa państwa, do którego terytorium dotychczas należało albo obywatelstwa państwa, pod władzę którego terytorium przechodzi;

• z zachowaniem dawnego obywatelstwa wiąże się często repatriacja na obszar państwa, które scedowało część swego terytorium;

• ludność obszaru cedowanego przesiedlana jest na pozostałą część teryto­rium państwa cedującego (głównie celem uniknięcia w przyszłości konfliktów narodowościowych itp.);

Zakaz użycia siły i prawo narodów do samostanowienia a zmiany terytorialne

• kiedyś podstawowym sposobem nabycia terytorium było zawojowanie i aneksja, ale obecnie zakaz nabycia terytorium przy użyciu siły lub groźby jej użycia jest powszechnie przyjętą normą p.m.:

• art. 2 ust. 4 Karty NZ - nakaz, by powstrzymywać się w swych stosunkach m. od stosowania groźby lub użycia siły przeciwko integralności terytorialnej;

• Deklaracja Zasad przewi­duje m.in., że terytorium państwa nie może być przedmiotem nabycia w wyniku groźby lub użycia siły i nie można tego uznać za legalne;

• wpływ zasady samostanowienia narodów na rozwiązywanie problemów terytorialnych → nie oznacza, że wszystkie zmiany terytorialne mają następować w wyniku plebiscytu, np. traktat pokojowy, a wg Symonidesa ze względu na różnorodną praktykę nie wykształciła się norma zwyczajowa. Przy dokonywaniu zmian terytorialnych należy brać pod uwagę uwarunkowania historyczne, a problemy ludnościowe mogą być rozwiązane przy pomocy jednego w w/w sposobów;

• dla państw powstałych w wyniku dekolonizacji za główną podstawę określenia ich granic przyjęto zasadę uti possidetis → tj. granice między nowymi państwami zostały wyznaczone zgodnie z granicami dawnych posiadłości kolonial­nych różnych państw albo zgodnie z dawnymi granicami administracyjnymi kolonii zarządzanych przez to samo państwo (nie zawsze zgodne ze stosunkami etnicznymi i narodowościowymi);

GRANICE

Uwagi ogólne

Granica jest to płaszczyzna prostopadła do powierzchni kuli ziemskiej, która oddziela terytorium państwa od innych obszarów, tzn. od terytoriów innych państw lub terytoriów nie podlegających niczyjej suwerenności.

• rodzaje granic:

• granice naturalne - przebiegają zgodnie ze zjawiskami geograficznymi i rzeźbą terenu (wraz z rzeką, linią gór czy morza);

• granice sztuczne - stworzone przez człowieka, bez uwzględnienia charak­terystyki terenu;

• granice geometryczne - przebiegające odcinkami linii prostych, a ich szczególnym rodzajem są tzw. granice astronomiczne - przebiegające zgodnie z liniami równoleżników lub południków, np. częściowo granica miedzy USA a Kanadą wzdłuż równoleżnika 49° (szerokości północnej);

• podstawą prawną ustalenia granicy jest z reguły umowa międzynarodowa, a prawo zwyczajowe ma jedynie znaczenie posiłkowe → 3 typowe etapy ustalania konkretnej granicy:

• ogólne określenie i opis granicy państwowej oraz wyznaczenie ogólnego przebiegu linii granicznej na mapie w dużej podziałce, np. w traktacie pokojowym;

• delimitacja → ustalenie szczegółowego prze­biegu granicy wraz z naniesieniem na mapę, przeprowadzana zgodnie z postanowieniami umowy, ale możliwe niewielkie odchylenia związane ze stosunkami właścicielskimi, rzeźbą terenu, przebiegiem dróg i linii kolejowych, dokonywana z reguły przez dwustronne komisje delimitacyjne (protokoły delimitacyjne);

• demarkacja → szczegółowe wytyczenie granicy w terenie (oznaczenie specjalnymi znakami), dokonywana przez komisje mieszane;

• przebieg granicy:

• na lądzie → betonowe słupki (linie proste od środka jednego do drugiego) oraz większymi monolitami (tam gdzie jest istotna zmiana biegu granicy), a słupki są numerowane;

• na rzekach:

• gdy nieżeglowna - środkiem rzeki (medianą);

• gdy żeglowna → linia najgłębszego koryta (talweg);

• strony mogą to inaczej uzgodnić;

• mosty → z reguły należą po połowie, niezależnie od tego, jaka woda jest pod nimi;

• wody stojące (jeziora, morza zamknięte) → zazwyczaj są dzielone między pań­stwa nadbrzeżne, ale brak ogólnej normy dokonania tego podziału - czasem wzdłuż uprosz­czonej linii środkowej lub linii prostych;

• system kontroli granicznej → z suwerenności państwowej wynika, że państwo samo reguluje ruch osób i rzeczy przez swoją granicę;

• wiza wjazdowa lub tranzytowa - zezwolenie na przekroczenie granicy przez konkretną osobę celem wjazdu, ale nie zawsze wydanie wizy oznacza automatyczne dopuszczenie na terytorium danego państwa (np. USA);

• ustawa z 1990 r. o ochronie granic państwowych → w celu ochrony granic ustalono pas drogi granicznej, strefę nadgranicz­ną, pas graniczny - szczególne przepisy prawne;

• regulowanie zatargów granicznych → incydenty graniczne - czyny popełnione w pobliżu granicy państwowej wywierające skutki, którymi zainteresowane są oba państwa sąsiedzkie → u.m. regulują postępowanie w takich przypadkach, by nie odwoływać się w każdym przypadku do drogi dyplomatycznej;

• np. umowa między Polską a ZSRR o stosunkach prawnych na polsko-radzieckiej granicy państwowej oraz współpracy i wzajemnej pomocy w sprawach granicznych z 1961 r. → ustanowiono pełnomocników granicznych, którzy mogli rozpatrywać i rozstrzygać naruszenia porządku na granicy, a ich wspólne rozstrzygnięcia były obowiązujące i ostateczne. W razie zawiłej sprawy przekazywali ją na drogę dyplomatyczną;

Granice Polski

granica polsko-radziecka

• na konferencji krymskiej ustalono, że wschod­nia granica Polski biegnie wzdłuż Linii Curzona z odchyleniem na korzyść Polski od 5 do 8 km → umowa między Polską a ZSRR z 1954 r (Moskwa), przy czym ZSRR odstąpił w porównaniu do Linii Curzona dodatkowo obszar położony na południe od miasta Kryłow i część obszaru Puszczy Białowieskiej → szczegółowy opis w umowie i upoważnienie dla mieszanej komisji do wytyczenia granicy;

• zmiana w 1951 r. umową o zmianie odcinków terytoriów państwowych, a odcinek granicy polsko-radzieckiej w części przylegającej do Morza Bałtyckiego został szczegółowo określony w umowie z 1957 r.;

• po rozpadzie ZSRR w 1991 r. → poprzednia linia graniczna stała się granicą polsko-litewską, polsko-białoruską, polsko-ukraińską i polsko-rosyjską, a nienaru­szalność tych granic oraz brak wzajemnych roszczeń terytorialnych zostały potwierdzone w deklaracjach z sąsiadami oraz w traktacie między Polską i Federacją Rosyjską o przyjaz­nej i dobrosąsiedzkiej współpracy 1992 r.;

granica polsko-niemiecka

• konferencja krymska (luty 1945 r.) → ZSRR, GB i USA uznały, że Polska powinna mieć istotnie powiększone terytorium na północy i zachodzie, a ostateczna delimitacja odłożona do traktatu pokojowego;

• konferencja poczdamska (07-08.1945) → ZSRR, GB i USA po wysłuchaniu Polski potwierdziło postanowienia konferencji krymskiej → układ poczdamski - obszary leżące na wschód od linii biegnącej od Morza Bałtyckiego na zachód od Świnoujścia, wzdłuż rzeki Odry do ujścia Zachodniej Nysy i wzdłuż Nysy Zachodniej do granicy Czechosłowacji dla Polski (określono je jako byłe terytoria niemieckie), a ludność niemiecką przesiedlono;

• uchwały te to zasadnicza podstawa prawna grani­cy na Odrze i Nysie, gdyż mocarstwa te były uprawnione w skutek bezwarunkowej kapitulacji Niemiec do decydowania o losie Niemiec i ich granicy;

• potwierdzono to w układzie między Polską a NRD o wytyczeniu ustalonej i istniejącej polsko-niemieckiej granicy państwowej w Zgorzelcu w 1950 r. → 1951 r. podpisano akt o wytyczeniu granicy między Polską a Niemcami;

• 1970 r. → układ między Polską a RFN o podstawach normalizacji ich wzajemnych stosunków - min. potwierdzenie poczdamskiej granicy na Odrze i Nysie, nienaruszalność granic i brak roszczeń terytorialnych;

• po zjednoczeniu Niemiec → traktat o potwierdzeniu istniejącej granicy z 1990 r.;

granica polsko-słowacka i polsko-czeska

• granica polsko-słowacka - umowa z 1995 r. potwierdzająca granicę ustaloną w 1958 r. w umowie polsko-czechosłowackiej;

• granica polsko-czeska - umowa z 1995 r. potwierdzająca granicę ustaloną w 1958 r. w umowie polsko-czechosłowackiej;

RZEKI

• rzeki to część terytorium państwowego, więc do kompetencji władz państwa należy regulo­wanie ich użytkowania dla celów żeglugi, rybołówstwa i przemysłu, zwalczanie zanieczyszczenia oraz decydowanie, w jakim zakresie i pod jakimi warunkami mogą z nich korzystać obywatele państw obcych, a sprawy te często regulowane są u.m.:

• umowa z NRD w sprawie żeglugi na wodach granicznych oraz w sprawie eksploatacji i utrzymania wód granicznych z 1952 r.;

• umowa z NRD o współpracy w dziedzinie gospodarki wodnej na wodach granicznych z 1965 r.;

• umowa z Czechosłowacją o gospodarce wodnej na wodach granicznych z 1958 r.;

• porozumienie z ZSRR o gospodarce wodnej na wodach granicznych z 1964 r.;

rzeki międzynarodowe

• historycznie pierwszy problem zapewnienia wolności żeglugi na rze­kach przepływających przez kilka państw i niejednokrotnie stanowiących najbar­dziej dogodną drogę handlową w okresie rewolucji francuskiej wolność ta zaliczana była do praw naturalnych kongres wiedeński z 1815 r. - żegluga na niektórych rzekach będzie zupełnie wolna + szczególne uregulowania dot. żeglugi na Renie, Neckarze, Menie, Mozeli, Mozie i Skaldzie) → koniczne było zawarcie specjalnych umów dla konkretnych rzek, a umowy te zawierane były powoli 1856 r. zasady te rozciągnięto na żeglugę na Dunaju konferencja berlińska z 1885 r. - wolność żeglugi i handlu na rzekach afrykańskich: Kongo i Nigrze kongres wiedeński - wiele postanowień dot. żeglugi;

• próba ujednolicenia - Kon­wencja i Statut o ustroju dróg żeglownych o znaczeniu międzynarodowym (Barcelona) z 1921 r., ale brak znaczenia, ze względu na małą liczbę podpisów;

• ukształtowanie się definicji rzeki międzynarodowej na podstawie w/w aktów → rzeka międzynarodowa to taka rzeka, która spełnia określone warunki geograficzne i na której, mocą umowy międzynarodowej, została ustanowiona wolność żeglugi dla statków handlowych wszystkich państw

• właściwości geograficzne:

• przepływa kolejno przez terytorium min. dwóch państw lub stanowi między nimi granicę;

• jest spławna lub żeglowna;

• jest połączona z morzem bezpośrednio (wpada do morza) lub pośrednio (jest dopływem rzeki wpadającej do morza lub połączona jest z morzem za pomocą sztucznej drogi wodnej);

• to fakt zawarcia umowy (która określa terytorialny i rzeczowy zakres umiędzynarodowienia), a nie cechy geograficzne jest decydujący dla uznania rzeki za międzynarodową;

• umiędzynarodowienie rzeki to nie pozbawienie państwa jego zwierzchnictwa terytorialnego, min. może ono:

• wydawać przepisy regulujących żeglugę, kontrolę nad żeglugą oraz uprawnienia w zakresie utrzymania żeglowności rzeki;

• zastrzec dla swoich własnych statków tzw. kabotaż (żegluga i przewóz osób i towarów między portami tego samego państwa);

• opłaty bez dyskryminacji i pobierane albo z tytułu usług albo przeznaczone na utrzymanie żeglowności rzeki lub jej ulepszenie;

• tzw. komisje rzeczne - w umowach dot. europejskich rzek często powoływane, dla czuwania nad przestrzeganiem umowy, a czasem mają one szersze kompetencje, aż do rzeczywistego zarządu międzynarodową drogą wodną;

Dunaj

• jedna z ważniejszych dróg wodnych przez RFN, Austrię, Słowację, Węgry, Jugosławię, Rumunię, Bułgarię i Ukrainę (żeglowny od Ulmu);

• Konwencja Belgradzka z 1948 r. → wolność żeglugi na Dunaju dla obywateli, ładunków i flag wszystkich państw; zasada równości co do opłat i warunków żeglugi;

• Komisja Dunaju (w Gałaczu) → skład: przedstawiciele państw naddunajskich, a uprawnienia:

• czuwanie nad wykonywaniem konwencji;

• opracowywanie ogólnych planów wielkich robót technicz­nych leżących w interesie żeglugi;

• wykonywanie robót, których przeprowadzanie przekracza możliwości jednego państwa naddunajskiego;

• udzielanie państwom naddunajskim opinii i zaleceń co do wykonywania robót wspólnych;

• ustalanie jednolitego systemu urządzeń dla drogi żeglownej;

• ujednolicenie przepisów o nad­zorze rzecznym;

• zbieranie danych statystycznych;

• wydawanie publikacji informacyj­nych;

Ren (najważniejsza droga wodna Europy Zachodniej) → wolność żeglugi w akcie wiedeńskim, ale wprowadzona tylko dla państw nadbrzeżnych konwencją z Moguncji z 1831 r. oraz utworzenie Komisji Centralnej Żeglugi na Renie (wspólny organ państw nadbrzeżnych) konwencja z Mannheim z 1868 r. i potwierdzona traktatem wersalskim wolność żeglugi dla państw nadbrzeżnych oraz Komisja Centralna 1936 r. Niemcy wypowiadają postanowienia traktatu wersalskiego po II wojnie światowej przywrócono stan prawny 1954 r. przyjęto nowy regulamin żeglugi zrewidowano konwencję mannheimską (nadal główne źródło prawne) konwencją z 1963 r. oraz protokołami dodatkowymi z 1979 nowy regulamin;

1976 r. 2 umowy w sprawie ochrony Renu przed zanieczyszczeniem;

Wykorzystanie rzek dla celów nieżeglugowych (dla nawadnia lub przemysłu)

• powszechna zasada, że żadne państwo nie może przeprowadzić takich robót hydrotechnicznych, które pozbawiły by państwa z dolnego brzegu rzeki dopływu wody, gdyż każde państwo ma prawo do sprawiedliwe­go udziału w korzystaniu z zasobów wodnych danego systemu rzecznego (tak min. Włoski Sąd Kasacyjny w wyroku z 1939 r. w sprawie Societe Energie Electriąue vs. Compagnia Imprese Elettriche Liguri);

• stąd umowy międzynarodowe o po­dziale zasobów wodnych, by zapewnić „dolnym państwom” dopływ wody, ew. o określonej jakości, np. USA i Meksyk (Kolorado i Rio Grande); Egipt i Sudan (Nil);

• prace nad kodyfikacją norm dot. wykorzystania rzek międzynarodowych dla celów nieżeglugowych:

• ILA (Stowarzyszenie P.M.) → 1966 r. przyjęto tzw. Reguły Helsińskie - pojęcie „międzynarodowego zlewiska” i zasada, że każde państwo takiego zlewiska jest uprawnione do rozsądnego i sprawiedliwego udziału w korzy­staniu z niego;

• Komisja P.M. → 1971 r. zaczęła prace, w projektach min. zasady dotyczące sprawiedliwego korzystania z wód, prawa i obowiązki państw nadbrzeż­nych (min. ochrony środowiska);

OBSZARY PODBIEGUNOWE

Arktyka (płn) - to głównie zamarznięte oraz pokryte lodami pływającymi morza i nieliczne wyspy;

• tzw. teoria sektorów - państwo, którego terytorium przylega do obszarów arktycznych, rości sobie prawo do wszystkich obszarów lądowych, zarówno odkrytych, jak i tych, które zostaną odkryte w przyszłości w sektorze (wierzchołek to biegun);

• pierwsza wysunęła Kanada w 1925 r., potem ZSRR;

• USA nie uznały teorii sektorów jako podstawy do wysuwania roszczeń terytorialnych;

Antarktyka (płd) - granica wg traktatu waszyngtońskiego z 1959 r. to równoleżnik 60° szerokości geograficznej południowej, a obszar ten to głównie ląd stały pokryty lądem, uznany za szóstą część świata;

• konwencja waszyngtońska z 1959 r.:

• wykorzystany tylko do celów pokojowych;

• wolność badań nauko­wych na całym obszarze (a personel podlega wyłącznie jurysdykcji swojego państwa - jurysdykcja personalna);

• zamroził dotychczasowe roszczenia i zobowiązał do niewysuwania nowych;

• spotkania konsultacyjne 12 państw (jako 13-te dołączyła Polska, mająca swoją stację naukową na wyspie King George) w celu formułowania zaleceń dot. środków sprzyjających zasadom i celom Traktatu;

• 1991 r. w Madrycie umowa wielostronna (weszła w życie po ratyf. przez 26 państw) → zakaz przez 50 lat eksploatacji górniczej i naftowej, a celem umowy jest przekształcenie Antarktyki w ogólnoświatowy rezerwat naturalny oraz zakaz działalności gospodarczej grożącej zakłóceniem naturalnej równowagi;

MIĘDZYNARODOWE PRAWO MORZA

UWAGI OGÓLNE

• prawo morskie (maritime law, droit maritime) - prawo wewnętrzne dot. korzystania z morza;

• morskie prawo prywatne → to głównie stosunki majątkowe związane z przewozem towarów i osób;

• prawo morskie administracyjne → to m.in. organy administracji morskiej, warunki uprawiania żeglugi i rybołówstwa, porządek w portach i ochrona środowiska morskiego;

• morskie prawo pracy;

• międzynarodowe prawo morza (prawo morza, law of the sea, droit de la mer) określa sytuację prawną obszarów morskich i statków przede wszystkim z punktu widzenia rozgraniczenia kompetencji teryto­rialnej państw oraz ich kompetencji wynikającej ze zwierzchnictwa nad statkami przynależnymi do danego państwa oraz reguluje zagadnienia korzystania z obszarów morza pełnego, znajdujących się poza zasięgiem zwierzchnictwa teryto­rialnego państw nadbrzeżnych;

regulacje prawne prawa morza

• silne wzajemne oddziaływanie i uzupełnianie się prawa wewnętrznego i p.m.. P.M. czasem pozostawia tylko ogólne ramy (np. delimitacja), a czasem uzależnia skutki p.m. od regulacji i aktów wew.);

• wiele umów międzynarodowych dot. poszczególnych sytuacji prawa morskiego (min. zobowiązania do dostosowywania prawa wewnętrznego pod kątem tych umów) - min. 16 konwencji brukselskich (1910-1968);

• głównym źródłem prawa morza jest zwyczaj → kodyfikacja:

• w 1958 r. na konferencji genewskiej doszło do zawarcia 4 konwencji prawa morza:

• o morzu terytorialnym i strefie przyległej;

• o morzu pełnym;

• o rybo­łówstwie i ochronie zasobów biologicznych morza pełnego;

• o szelfie kontynentalnym;

• niewiele podpisów, tendencje do rewizji, głównie w celu zwiększenia władzy państw nadbrzeżnych;

• od 1973 r. prace w III Konferencji Prawa Morza nad nową konwencją → 1982 r. podpisano Konwencję Prawa Morza (weszła w życie w 1994 r., a w 2002 r. jej stronami było 140 państw, też Polski od 1998);

OBSZARY MORSKIE — ICH KLASYFIKACJA

• morze terytorialne i wody wewnętrzne stanowią terytorium państwa nadbrzeżnego, a dalej są obszary nie podlegające suwerenności terytorialnej żadnego państwa → podział na morze pełne i strefy przybrzeżne (dla celów ekonomicznych i obronnych);

• klasyfikacja obszarów morskich (pod kątem zmniejszających się kompetencji państwa nadbrzeżnego):

• morskie wody wewnętrzne (np. porty i większość zatok) - pełna władza suwerenna;

• wody archipelagowe - szczególne ograniczenia w interesie żeg­lugi morskiej i powietrznej;

• morze terytorialne - pas wód rozciągających się od lądu lub granicy zewnętrznej wód wewnętrznych lub archipelagowych → władza ograniczona przez prawo nieszkodliwego przepływu wszystkich państw;

• czasem wody terytorialne wraz z wodami wewnętrznymi nazywane są wodami terytorialnymi, gdyż stanowią część terytorium państwa nadbrzeżnego;

• tzw. strefa przyległa - ustanowiona czasem poza granicą morza terytorialnego (czyli na morzu pełnym), w której państwo zastrzega sobie pewne uprawnienia (np. w dziedzinie kontroli celnej lub sanitarnej);

• strefa wyłącznego rybołówstwa → gdy zastrzega sobie wyłączność rybołów­stwa;

• uprawnienia do tzw. szelfu kontynentalnego (czyli dna morskiego i podziemia płytkich obszarów przylądowych) → prawo poszukiwania i eksploatacji zasobów naturalnych szelfu;

• tzw. strefy ekonomiczne → to prawo poszukiwania i eks­ploatacji wszelkich zasobów (zarówno żywych, jak i mineralnych) wód morskich oraz dna morskiego i jego podziemia (suma strefy wyłącznego rybołówstwa i tzw. szelfu kontynentalnego);

• obszary morza pełnego - nie podlegają żadnej władzy państwa i wszyscy mogą z nich korzystać na zasadzie równości;

• tendencja do stworzenia odrębnego statusu dna mórz i oceanów poza granicami władzy państwowej oraz uznania go za tzw. wspólne dziedzictwo ludzkości;

STATKI MORSKIE

• brak jednolitej i powszechnej definicji statku morskiego, choć w wielu umowach czy prawie wew. są zawarte różne definicje, ale „dla celów niniejszej konwencji i z reguły obejmują jednostki pływają­ce, których objęcie jest niezbędne ze względu na przedmiot i cel danej konwencji:

• (wąska) Konwencja Brukselska z 1924 r. o ujednostajnieniu niektórych zasad dotyczących konosamentów → statek oznacza wszelkie urządze­nie, używane do przewozu towarów morzem;

• (szeroka) Międzynarodowa Konwencja z 1969 r. dotycząca interwencji na morzu pełnym w razie zanieczyszczenia olejami → statek oznacza

• każdy statek morski jakiegokolwiek rodzaju;

• każde urządzenie pływające z wyjątkiem instalacji lub urządzeń używanych do badań i eksploatacji zasobów dna i podglebia mórz i oceanów;

• polski kodeks morski z 2001 r. → statek morski to każde urządzenie pływające przeznaczone lub używane do żeglugi morskiej;

• z reguły nie uważa się za statek bardzo małego urządzenia pływającego (np. szalupa, tratwa) oraz platformy pływające, dźwigi, doki, gdyż nie są przeznaczone do żeglugi, choć mogą być holowane;

• nie jest statkiem wrak statku;

Przynależność państwowa statków morskich

• prawo międzynarodowe wymaga, by statek posiadał tylko jedną przynależność państwową, którą statek nabywa przez rejestrację i wydanie mu dowodu jego przynależności;

• zewnętrznym znakiem przynależności jest bandera (flaga);

• prawo do bandery - prawo do nadawania statkom swojej przynależności państwowej - dawniej miały tylko państwa nadbrzeżne, ale obecnie od deklaracji w sprawie uznania prawa do bandery państw pozbawionych wybrzeża morskiego z 1921 r jest to prawo powszechne;

• ustalenie warunków przyznawania przynależności pozostawione prawu wew., Co z reguły określane jest tak, by pomiędzy statkiem a państwem istniała rzeczywista więź → potwierdzone w Konwencji Genewskiej o morzu pełnym (rzeczywisty związek; w szczególności skutecznie wykonywać swą jurysdykcję i swą kontrolę w zakresie technicznym, administra­cyjnym i socjalnym nad statkami podnoszącymi jego banderę);

• polskie uregulowania:

• Kodeks morski z 1961 r. → polska przynależność państwowa, gdy statek był własnością osoby prawnej mającej siedzibę w Polsce, SP, obywatela polskiego zamieszkałego w Polsce oraz gdy w/w osoby miały min. ½ statku; jeśli jego armator ma w Polsce miejsce zamieszkania albo siedzibę swojego zakładu głównego lub oddziału;

• Kodeks morski z 2001 r. → uzyskanie polskiej przynależności na czas oznaczony, gdy wnioskodawca:

• to osoba prawna z siedzibą/oddziałem w Polsce lub jest osobą fizyczną zamieszkałą/oddział w Polsce;

• umowa najmu/dzierżawy/inna uprawniająca do żeglugi statkiem we własnym imieniu;

• zobowiąże się, że będzie prowadził działalność armatorską w Polsce,

• złoży urzędowo poświadczony odpis lub wyciąg ze stałego rejestru statków, zawierający opis statku, oznaczenie właściciela oraz inne dane z tego rejestru, a w szczególności wpisane prawa zastawu i ograniczenia w rozporządzaniu stat­kiem;

• przedstawi pisemną zgodę właściwych organów państwa stałego rejestru statków, właściciela statku i wszystkich wierzycieli hipotecznych na nadanie stat­kowi polskiej przynależności oraz zapewnienie właściwych organów państwa stałe­go rejestru statku, że w czasie trwania polskiej przynależności statek nie będzie uprawniony do podnoszenia bandery tego państwa;

• wskaże port macierzysty statku w RP.

• Kodeks morski z 2001 r. → uzyskanie polskiej przynależności na czas oznaczony, także gdy statek zostanie wpisany do rejestru okrętowego, na podstawie po­stanowienia izby morskiej stwierdzającego okres przynależności;

• Kodeks morski z 2001 r. → gdy armator uzyska czasową przynależność podlega polskiemu prawu i sądom, tak jak osoba mająca siedzibę lub zamieszkanie w RP;

• państwa tzw. tanich bander (flags of convenience) - gdy państwo przyznaje banderę bez zwracania uwagi na jakąkolwiek rzeczywistą więź, co wiąże się z płaceniem mniejszych podatków i brakiem związania rygorystycznymi przepisami dot. bezpieczeństwa i warunków pracy, a co za tym idzie brak skutecznej kontroli nad „swoimi” statkami → np. Liberia i Panama;

• krytyka i próba wymuszenia rzeczywistej więzi poprzez:

• konwencja o morzu pełnym z 1958 r.;

• konwencja prawa morza z 1982 r.;

• na Konferencji NZ do Spraw Handlu i Rozwoju (UNCTAD) → konwencja w sprawie warunków rejestracji statków z 1986 r.;

• na pierwszej sesji Zgromadzenia Międzyrządowej Morskiej Organizacji Doradczej (IMCO), pomimo postanowień statutu, o konieczności powołania do Komitetu Bezpieczeń­stwa Morskiego IMCO min. 8 państw posiadających największe floty nie powołano do niego Liberii i Panamy → MTS z 1960 r. w tej sprawie, uznał, że Komitet został powołany z naruszeniem p.m. i pośrednio uznał, że nie można kwestionować przynależ­ności statków prawidłowo zarejestrowanych w danym państwie, nawet gdy brak rzeczywistej więzi;

Zwierzchnictwo nad statkami (zwierzchnictwo okrętowe)

• tzw. zwierzchnictwo okrętowe → na morzu pełnym statki znajdują się pod wyłączną władzą i jurysdykcją państwa bandery → na tym tle powstała teoria terytorialności statków (statki jako terytoria pływające), obecnie odrzucona ;

• min. przez SN z 1964 r. na tle rozróżnienia w kk przestępstw popełnionych na obszarze państwa polskiego albo na statku wodnym lub powietrznym;

Rodzaje statków morskich.

• podstawowy podział na okręty wojenne i statki (czyli wszystkie jednostki nie będące okrętami wojennymi) → terminologia z okresu międzywojennego, choć wcześniej używane zamiennie, stąd zwierzchnictwo okrętowe;

• okręty wojenne → Konwencja Genewska o morzu pełnym - okrętem wojennym jest ok­ręt należący do marynarki wojennej państwa i noszący znaki zewnętrzne okrętów wojennych tego państwa, dowódca powinien być oficerem w służbie państwowej (na liście oficerów marynarki), a załoga powinna być podporządkowana regulaminom dyscypliny wojskowej → podobna definicja w Konwencji prawa morza z 1982 r.;

• szczególna sytuacja prawna i pełen immunitet;

• statki → różne podziały (ze względu na funkcję, własność, przeznaczenie i budowę):

• funkcja → statki używane wyłącznie do służby państwowej niehandlowej (mają szczególną sytuację prawną) oraz statki handlowe (używane do prowadzenia działalności gospodarczej);

• własność → stanowiące własność państwa (wg państw socjalistycznych statki te powinny korzystać z immunitetu jako własność państwowa, co nie zostało zaakceptowane i w Konwencji prawa morza z 1982 r. immunitet związany z ich funkcją);

• problem tzw. statków o specjalnej charakterystyce - tzn. statki, których przepływ może powodować szczególne niebezpieczeństwo dla państw nadbrzeżnych → możliwość szczególnych przepisów dot. ich przepływu przez morze terytorialne i zawijanie do portów;

• kodeks morski z 2001 r. - kategorie jednostek pływających związane z ich funkcją:

• jednostki pływające Marynarki Wojennej, Straży Granicznej oraz Policji;

• statki morskie pełniące wyłącznie specjalną służbę państwową (hydrograficzne, dozorcze, pożarnicze, telekomunikacyjne, celne, sanitarne, szkolne, pilotowe, ratownicze);

• statki morskie używane wyłącznie do celów naukowo-badawczych lub sportowych czy rekrea­cyjnych;

• statki handlowe (przeznaczone lub używane do przewozu ładunku lub pasażerów, do rybołówstwa morskiego lub eksploatacji innych bogactw morskich, do holowania, ratownictwa morskiego, do wydobywania mienia zatopionego w morzu i pozyskiwania zasobów mine­ralnych dna morza oraz zasobów wnętrza Ziemi);

MORSKIE WODY WEWNĘTRZNE

• wody wewnętrzne to część wód morskich, która znajduje się między lądem a morzem terytorialnym, są to: zatoki, tzw. zatoki i wody historyczne oraz wody portów i red;

• redy - sporne → ani konwencja genewska o morzu terytorialnym i strefie przyległej z 1958 r. ani konwencja prawa morza z 1982 r. nie traktują red jako odrębnej kategorii wód wewnętrznych;

• gdy linia wybrzeża ma zagłębienia i zatoki lub wyspy państwo może mierzyć szerokość swojego morza terytorialnego od linii prostych między najdalej wysuniętymi przylądkami lub wyspami;

• do morskich wód wewnętrznych Polski zalicza się:

• część Zatoki Nowowarpińskiej i Zalewu Szczecińskiego,

• część Zatoki Gdańskiej;

• część Zalewu Wiślanego;

• wody portów i red.

• na wodach wewnętrznych nie ma prawa nieszkodliwego przepływu;

Zatoki.

• w XIX praktyka (szczególnie państw-zwolenników ograniczenia zasięgu władzy państw nadbrzeżnych) wytyczania granicy wód wew. w zatoce na 10 mil morskich, ale w sporze Norwegia vs Anglia z 1951 r. MTS uznał, że reguła 10 mil nie jest powszechną normą p.m., gdyż była praktyka odmienna;

• Konwencja Genewska o morzu terytorialnym i strefie przyległej z 1958 r. oraz Konwencja prawa morza z 1982 r. → reguła 24 mil morskich;

Zatoki i wody historyczne.

• brak ograniczeń szerokości zatoki, gdy istnieje tytuł historyczny, tzn. gdy zostały one przez państwo zawłaszczone, od dawna uważane są za wody wew. (wykonuje swoją władzę jak na wodach wew.) i tak traktowane są przez inne państwa;

• np. szwedzka Zatoka Laholmu, rosyjskie morza położone u płn. wybrzeży Syberii (Karskie, Czukockie i in.);

Porty

• porty morskie → to obszary, położone zazwyczaj na styku morza i lądu, wyposażone w urządzenia, które umożliwiają statkom postój oraz załadowy­wanie i wyładowywanie towarów i pasażerów:

• porty otwarte/handlowe → otwarte dla statków handlowych wszystkich bander na jednakowych zasadach, w Polsce to Szczecin-Świnoujście, Gdynia i Gdańsk oraz Kołobrzeg, Darłowo i Ustka;

• porty zamknięte → np. wyłącznie dla własnych statków rybackich;

• porty wojenne → dla własnej marynarki wojennej;

• państwo samo decyduje o charakterze portu;

• nie można odmówić wejścia do portu statkowi uszkodzonemu na skutek sztormu lub awarii;

• może zakazać albo poddać szczególnym regułom pewne rodzaje statków ze względów bezpieczeństwa;

• może mienić charakter portu, ale nie powinno tego robić bez uzasadnienia i uprzedzenia, gdy dotychczas był otwarty;

Redy

• reda to obszar wodny leżącym przed wejściem do portu, który służy do postoju statków oczekujących na wpłynięcie do portu, czasem przeprowadzany jest tam całkowity/częściowy załadunek/wyładunek;

• brak jednolitej praktyki → Polska, Dania uznały redy za część wód wew., ale KG o morzu terytorialnym i strefie przyległej z 1958 r. i Konwencja prawa morza z 1982 r. uznały redy, używane normalnie do załadunku, kotwiczenia za morze terytorialne, nawet gdy nie wynika to z innych norm dot. delimitacji;

Statki w obcych portach

• okręty wojenne → mogą wpływać do portów tylko za pozwoleniem państwa, a gdy już wpłynął korzystają z pełnego immunitetu, a w razie naruszenia prawa władze państwa portu mogą jedynie zażądać opuszczenia portu + droga dyplomatyczna;

• statki handlowe → do portów otwartych bez pozwolenia, ale w porcie władza państwa bandery ograniczona na rzecz państwa portu - statek podlega władzy obcego państwa i nie korzysta z żadnego prawa eksterytorialności, jednak państwo nadbrzeżne nie powinno utrudniać żeglugi;

• jurysdykcja karna i cywilna → w praktyce dla ochrony interesów własnych, a w przypadku karnej, gdy skutki przestępstwa rozciągają się też na państwo nadbrzeżne, gdy zakłóca spokój lub porządek w porcie albo gdy zostaną wezwane przez kapitana lub przedstawiciela państwa bandery (konsula);

• w sprawy własne (dyscyplinarne i w stosunku do pasażerów) zazwyczaj nie ingeruje;

WODY ARCHIPELAGOWE

• nowa kategoria z Konwencji prawa morza z 1982 r., przysługująca tylko państwom archipelagowym - składające się w całości z archipelagów i pojedynczych wysp (np. Filipiny, Indonezja, Seszele, Fidżi, Malediwy) → może wytyczyć proste linie podstawowe łączące najbardziej wysu­nięte w morze punkty zewnętrzne wysp, przy pewnych ograniczeniach długości tych linii i wymogu zachowania proporcji między lądem a morzem;

• wody te są ograniczone:

• prawem nieszkodliwego przepływu;

• prawem przejścia archipelagowym szlakiem morskim → państwo powinno wyznaczyć szlak nieprzerwanego, szybkiego przejścia statków morskich, a gdy nie wyznaczy obowiązują szlaki normalnie używane w żegludze → prawo to ma szerszy zakres niż prawo nieszkodliwego przepływu:

• nie może być ono zawieszone,

• podwodne okręty wojenne mogą przepływać w zanurzeniu,

• z prawa przejścia mogą korzystać cywilne i wojskowe statki powietrzne;

MORZE TERYTORIALNE

• morze terytorialne to pas wód morskich stanowiących część terytorium państwa nadbrzeżnego, który jest położony między morzem pełnym lub strefą ekono­miczną z jednej strony a wybrzeżem lub wodami wewnętrznymi względnie archipelagowymi z drugiej strony

• pełna władza suwerenna na morzu, w powietrzu i dno i wnętrze ziemi pod nim, ograniczona prawem nieszkodliwego przepływu, z możliwością zarezerwowania eksploatacji dla własnych obywateli;

Szerokość morza terytorialnego

• początkowo mocarstwa morskie starały się narzucić 3-milowe morze terytorialne, ale niektóre państwa konsekwentnie się temu sprzeciwiały: państwa skandynawskie 4 mile, a Hiszpania 6 mil; Rosja;

• by jak największy był obszar podlegający zasadzie wolności mórz, a państwa te miały środki to korzystania z tej wolności;

• haska konferencja z 1930 r. - większość odrzuciła 3 milową szerokość, choć niektóre przyjęły 3 milową szerokość morza terytorialnego z 3 milowym pasem przyległym;

• po II wojnie światowej tendencja do rozszerzania szerokości morza terytorialnego (potrzeby gospodarcze, bezpieczeństwa) → 6 i 12 milowa szerokość → na konwencjach genewskich nie ustalono 12 mil (propozycja państw socjalistycznych i większości rozwijających się), gdyż USA i inne państwa morskie (GB, Niemcy, Japonia) nie zgodziły się na nią;

• lata 80'te XX w. → niektóre państwa Ameryki Łacińskiej wysunęły roszczenia do 200 milowego morza terytorialnego, co spotkało się z powszechnymi protestami;

• obecnie → nikt nie neguje możliwości rozszerzenia do 12 mil, a powyżej wywołuje to protesty, a państwa wysuwające roszczenia do morza terytorialnego szerszego od 12 mil w zasadzie godzą się na odstąpienie od tych roszczeń pod warunkiem możliwości ustanowienia 200-milowej strefy ekonomicz­nej;

• Konwencja prawa morza z 1982 r. - szerokość morza terytorialnego nie może przekraczać 12 mil;

• Polska → początkowo 3 mile, od ustawy z 1991 r. o obszarach morskich i administracji morskiej morzem terytorialnym RP - 12 mil;

Delimitacja morza terytorialnego

• linia podstawowa to linia, od której mierzy się szerokość morza terytorialnego i jest to linia wybrzeża lub granica zewnętrzna wód wewnętrznych, a w państwach archipelagowych granica wód archipelagowych;

• linię tą wyznacza się na linii wybrzeża, gdzie morze styka się z lądem przy odpływie (=linia najdalszego odpływu);

• inna metoda to tzw. metoda prostych linii podstawowych - łączenie za pomocą odcinków linii prostych najdalej w morze wysuniętych przylądków i wysp (zwiększa powierzchnię obszarów morskich pod władzą państwa) i dopuszczalna jest w przypadku, gdy rzeźba wybrzeża jest bardzo zróżnicowa­na (poszarpana, dużo wysp, zatok, wgłębień, skał, archipelagi);

• stosowana obecnie coraz częściej (zgodnie z tendencją do zwiększania władzy państw nadbrzeżnych), co zostało potwierdzone w KG o morzu terytorialnym i pasie przyległym oraz Konwencji prawa morza;

Prawo nieszkodliwego przepływu

• konsekwencja zasady wolności żeglugi → Konwencja Genewskiej i Konwencja prawa morza;

• przepływ → jeśli ze względów żeglugi musi się zatrzymać, nadal uważany za będący w „przepływie”;

• nieszkodliwy → tzn. nie może zagrażać pokojowi, porządkowi lub bezpieczeństwu państwa nadbrzeżnego oraz musi przestrzegać praw i przepisów państwa nad­brzeżnego;

• art. 19 konwencji prawa morza → przepływ szkodliwy gdy polega na:

• groźbie lub użyciu siły przeciwko suwerenności, terytorialnej integralności lub politycznej niezawisłości państwa nadbrzeżnego lub pogwałceniu w jakikolwiek inny sposób zasad p.m. zawartych w Karcie NZ;

• ćwiczeniach lub użyciu broni jakiegokolwiek rodzaju;

• działalności w celu zbierania informacji na szkodę obronności lub bez­pieczeństwa państwa nadbrzeżnego;

• wszelkiej propagandzie mającej na celu osłabienie obronności lub bezpieczeństwa państwa nadbrzeżnego;

• startowaniu, lądowaniu lub braniu na pokład jakiegokolwiek statku powietrznego czy urządzenia wojskowego;

• ładowaniu lub wyładowywaniu jakichkolwiek towarów, walut lub ludzi z naruszeniem celnych, skarbowych, imigracyjnych lub sanitarnych przepisów państwa nadbrzeżnego;

• jakimkolwiek umyślnym i poważnym zanieczyszczeniu;

• uprawianiu rybołówstwa;

• przeprowadzaniu jakichkolwiek badań lub inspekcji;

• działaniu w celu zakłócenia systemu łączności bądź innych urządzeń lub instalacji państwa nadbrzeżnego;

• wszelkim innym działaniu nie związanym bezpośrednio z przepływem;

• nie wszystkie państw uznają prawo to w stosunku do okrętów wojennych (choć w konwencjach ono jest) i uzależniają przepływ tych jednostek od uzyskania swojej zgody;

• zasada, że okręty podwodne przepływają wynurzone;

• 3 rodzaje przepływu:

• tzw. przepływ boczny → bez wpływania na wody wew.;

• przepływ w celu wpłynięcia na wody wew.;

• przepływ w celu wypłynięcia z wód wew. na morze pełne;

• zróżnicowany zakres jurysdykcji państwa nadbrzeżnego nad przepływającym statkiem;

Sytuacja prawna obcych statków

• okręty wojenne → pełny immunitet, a państwo może co najwyżej w razie naruszania prawa zażądać, by okręt opuścił morze terytorialne;

• statki handlowe - podlegają władzy i jurysdykcji państwa nadbrzeżnego, ale nie powinno to utrudniać żeglugi:

• KG o morzu terytorialnym i strefie przyległej oraz Konwencja prawa morza → jurysdykcja karna tylko gdy:

• skutki przestępstwa rozciągają się na obszar państwa nadbrzeżnego;

• przestępstwo jest tego rodzaju, że zakłóca spokój kraju lub porządek na morzu terytorialnym;

• kapitan statku lub konsul państwa zwróci się o udzielenie pomocy;

• jest to konieczne dla zwalczania nielegalnego handlu narkotykami;

• postanowienia te nie dot. statków, które przepływają po opuszczeniu wód wew.;

• jurysdykcja cywilna → państwo nie może zatrzymać statku w celu wykonania jurysdykcji celnej na osobie ze statku, ani dokonać egzekucji czy zajęcia statku, o ile zobowiązania nie powstały w czasie tego przepływu;

• postanowienia te nie dot. statków, które przepływają po opuszczeniu wód wew.;

MORSKA STREFA PRZYLEGŁA

• strefa przyległa nie stanowi terytorium państwa nad­brzeżnego, lecz część morza pełnego przyległą do morza terytorialnego, w której posiada ono specjalne uprawnienia, ściśle określone i służące mu do specjalnych celów, przy czym może częściowo lub całkowicie pokrywać się ze strefą wyłącznego rybołówstwa lub strefą ekonomiczną.

• uprawnienia kontrolne do:

• zapobiegania naruszeniu jego przepisów celnych, skarbowych, imigracyjnych i sanitarnych na jego terytorium lub na morzu terytorialnym;

• karania naruszania tych przepisów popełnionych na jego terytorium lub na morzu terytorialnym;

• sytuacja prawna statków: okręty wojenne pełen immunitet, statki handlowe - tak jak na morzy terytorialnym, ale w/w zakresie;

• KG z 1958 r. ustaliła tą strefę do 12 mil, ale ponieważ morze terytorialne ma obecnie do 12 mil K prawa morza ustaliła do 24 mil;

• Polska → rozp. prezydenta z 1932 r. 3 mile, a od rozszerzenia do 12 mil morza terytorialnego w 1978 r. - brak;

STREFA WYŁĄCZNEGO RYBOŁÓWSTWA

• strefa wyłącznego rybołówstwa jest obszarem, na którym państwo nad­brzeżne ma odnośnie do rybołówstwa takie same uprawnienia jak na morzu terytorialnym, a ewentualne dopuszczenie obcych rybaków wymaga zgody państwa nadbrzeżnego na podstawie umowy międzynarodowej lub aktów prawa wew. - może być odpłatne i nieodpłatne;

• wielu zwolenników na KG z 1958 i 1960 r., ale formalnie nie przyjęto tych instytucji → początkowo utrzymywano do 12 mil, ale gdy państwa Ameryki Łacińskiej w latach 40'tych ustanowiły 200-milowe strefy przybrzeżne, na III Konferencji Prawa Morza (lata 70'te) uznano prawo do tworzenia 200-milowych stref ekonomicznych, tym samym też stref wyłącznego rybołówstwa → obecnie - 200 mil;

• Polska → ustawą z 1970 r. strefa = 12 mil, ale gdy inne państwa nadbałtyckie zaczęły dzielić między siebie cały obszar Morza Bałtyckiego ustawa z 1977 r. o polskiej strefie rybołówstwa morskiego rozciągnęła strefę na cały obszar Bałtyku, do którego jesteśmy uprawnieni, a zgodnie z ustawą z 1991 r. o obszarach morskich RP i administracji morskiej strefa rybołówstwa morskiego to polska wyłączna strefa ekonomiczna;

• nasza strefa graniczy z niemiecką, duńską, szwedzką i rosyjską;

SZELF KONTYNENTALNY

• szelf to powierzchnia dna morskiego do głębokości 200 m. (morza szelfowe/epikontytnentalne) → wraz z rozwojem techniki i odkryciem złóż minerałów państwa nadbrzeżne zaczęły rozciągać swoją władzę na płytkie obszary dna morskiego i jego podziemie leżące poza granicami morza terytorialnego → teoria szelfu kontynentalnego - dno i podziemie szelfu zaczęto uważać za przedłużenie lądu;

• proklamacja Prezydenta USA z 1945 r. - rozciągnięcie władzy na przybrzeżne obszary podmorskie → kolejne państwa zaczęły to robić: państwa Ameryki Łacińskiej i państwa arabskie, a następnie kolejne; po odkryciu bogatych złóż gazu i ropy dokonały tego GB, Holandia, RFN, Dania i Norwegia; też podzielono dno Bałtyku;

• uregulowania p.m.:

• KG z 1958 r. o szelfie kontynentalnym;

• norma zwyczajowa → prawo państw nadbrzeżnych bez potrzeby deklaracji wyłącznego badania i eksploatacji dnia morskiego i podziemia obszarów podmorskich przyległych do jego morza terytorialnego;

Treść praw do szelfu

• KG o szelfie i K prawa morza - prawo suwerenne w celu po­szukiwania i eksploatacji zasobów naturalnych szelfu o wyłącznym charakterze (konieczna zgoda danego państwa na zakładanie platform i in.);

• platformy chronione Protokołem w sprawie przeciw­działania bezprawnym czynom przeciwko bezpieczeństwu stałych platform umieszczonych na szelfie kontynentalnym z 1988 r.;

• KG o szelfie → postanowienia te nie wpływają na status prawny wód pokrywających szelf (morza pełnego) ani przestrzeni powietrznej nad nimi;

Granica zewnętrzna szelfu

• wg KG o szelfie → 2 kryteria: aż do głębokości 200 m. albo poza tą granicę, do punktu gdzie możliwa jest eksploatacja naturalnych zasobów stąd niebezpieczeństwo nieograniczonego przesuwania granicy zewnętrznej szelfu, dlatego K prawa morza w związku z przyjęciem 200-milowej strefy ekonomicznej przyjęła, że minimalna szerokość szelfu wynosi 200-mill od linii podstawowej, ale państwa mogą sięgać dalej, aż do zew. krawędzi obrzeża kontynentu, jeśli rozciąga się ono powyżej 200 mil (więc nie tylko szelf w sensie geologicznym, ale i zbocze kontynentalne do głębokości kilku tysięcy metrów);

STREFA EKONOMICZNA

• pierwsze - państwa Ameryki Łacińskiej rościły prawo do 200-milowej strefy (nazwanej morzem patrymonialnym) na forum Komitetu Dna Morskiego w 1972 r. wysunęła koncepcję strefy ekonomicznej Kenia III Konferencja Prawa Morskiego - zaakceptowana przez prawie wszystkie państwa (też w K prawa morza);

• strefa ekonomiczna (wyłączna strefa ekonomiczna) jest obszarem rozciągającym się poza morzem terytorialnym, na któ­rym państwo nadbrzeżne posiada suwerenne prawa w celu poszukiwania, eksploatacji, ochrony i gospodarowania zasobami naturalnymi, zarówno ży­wymi, jak i mineralnymi, wód morskich, jak również dna morskiego i jego podziemia czyli uprawnienia strefy wyłącznego rybołówstwa i szelfu + kilka innych z zakresu ochrony środowiska i prowadzenia badań naukowych;

• prawa te mają charakter funkcjonalny, nie terytorialny;

• wiele państw ustanowiło, Polska też ustawa z 1991 r. o obszarach morskich RP i administracji morskiej;

Prawa państwa nadbrzeżnego

• prawa o charakterze gospodarczym, ale K prawa morza ustanawia odmienne zasady eksploatacji zasobów mineralnych (nieodnawialnych) i żywych (odnawialnych):

• zasoby mineralne → odsyła do post. KG o szelfie → więc prawo o charakterze wyłącznym, bez obowiązku udostępniania tych złóż, nawet jak samo ich nie eksploatuje;

• zasoby żywe → zasada optymalnego wykorzystania i nie przyznanie wyłącznego charakteru temu prawu, gdyż jeśli nie może pozyskać całego dopuszczalnego odłowu, to powinno dopuś­cić rybaków innych państw do nadwyżki połowowej, gdyż stado ryb i tak nie zwiększy się ponad określony stan;

• może podejmować wszelkie środki w celu ochrony i zachowania żywych zasobów i może ustanawiać własne przepisy dot. wykorzystania żywych zasobów, obowiązujące również obcych rybaków w razie ich dopuszczenia;

Prawa innych państw

• to prawa związane z wolnością żeglugi, czyli w K prawa morza to wolności: żeglugi, przelotu, układania kabli podmorskich, rurociągów oraz innych zgodnych z p.m. sposobów korzystania z morza w związku z w/w wolnościami prawa te nie mają bezwzględnego charakteru w strefie ekonomicznej, gdyż (1) powinny być wykonywane z zastrzeżeniem odpowiednich postanowień K” oraz (2) powinny uwzględniać prawa państwa nadbrzeżnego;

MORZE PEŁNE

Rozwój historyczny zasady wolności mórz

• początkowo Portugalczycy i Hiszpanie podzielili między siebie Atlantyk, a potem Pacyfik, co spotkało się z sprzeciwem GB i Holandii, która najbardziej konsekwentnie broniła wolności mórz (dokładnie H. Grocjusz, jako jeden z radców holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej w pracy Mare liberum z 1609 r. odwoływał się do faktu, że ogrom mórz wystarczy dla wszystkich narodów do połowu ryb i żeglugi) wiek XVIII zwycięstwo wolności mórz wraz z upadającymi feudalnymi ograniczeniami;

Istota zasady wolności mórz

• morze pełne nie podlega suwerenności żadnego państwa, a korzystanie z niego jest wolne dla wszystkich państw;

• jedyne ograniczenie to nieprzeszkadzanie innym w korzys­taniu z tych samych praw;

• KG o morzu pełnym z 1958 r. :

• wyłączenie możliwości legalności roszczeń do morza pełnego;

• przyznanie wolności żeglugi wszystkim, też niemającym wybrzeża państwom;

• korzystanie na warunkach ustalonych w K oraz w innych normach p.m.;

• przykładowo wymienione sposoby korzystania z tej wolności (możliwe też inne, gdy wynikają z ogólnych zasad p.m., np. wolność prowadzenia badań naukowych):

• wolność żeglugi,

• wolność rybołówstwa,

• wolność zakładania kabli podmorskich i rurociągów,

• wolność przelotu nad morzem pełnym.

• korzystanie przy uwzględnieniu interesów innych państw korzystających z wolności morza pełnego;

• K prawa morza wymienia następujące wolności morza pełnego:

• wolność żeglugi,

• wolność przelotu,

• wolność układania kabli podmorskich i rurociągów,

• wolność budowania sztucznych wysp i innych instalacji,

• wolność rybołówstwa,

• wolność badań naukowych;

• wolność mórz nie oznacza anarchii - państwo może wykonywać zwierzchnictwo okrętowe w stosunku do własnych jednostek i obcych na mocy p.m. i zwyczajów;

Wolność mórz we współczesnym świecie

• zasada wolności mórz oparta była na 2 przesłankach, które obecnie przestają być prawdziwe:

• korzystanie z morza pełnego jest nieszkodliwe

• intensywność żeglugi → konieczność rozdzielenia kierunków żeglugi i wytyczenia przymusowych tras;

• niebezpieczeństwa związane z przewozem ropy naftowej;

• zatruwanie mórz środkami chemicznymi i odpadami radioaktywnymi;

• zasoby morza pełnego są niewyczerpalne → wielu gatunkom groziło wyniszczenie oraz eksploatacja zasobów dna morskiego i jego podziemia;

• ze względu na to konieczność międzynarodowych regulacji;

• 200-milowe strefy przybrzeżne zmniejszyły zasięg terytorialny stosowania pełnej wolności mórz;

Wolność żeglugi

wolność żeglugi to prawo swobodnego przepływu przez morze pełne i podleganie jurysdykcji tylko swojego państwa, sprawowanej przez okręty wojenne i statki straży granicznej;

• od zasady wyłącznej kompetencji państwa bandery istnieją 2 wyjątki (z powszechnie obowiązujących norm p.m.):

• prawo powszechnej represji piractwa;

• prawo pościgu;

• inne ograniczenia mogą być nakładane w drodze umów, ale obowiązują tylko strony umowy, np. umowy dot, ścigania przemytu, które z reguły bardzo ściśle określają obszar, na którym obowiązują oraz pewne dalsze ograniczenia swojego stosowania;

• wg KG o morzu pełnym i K prawa morza - okręty wojenne korzystają z pełnego immunitetu → w/w wyjątków nie stosuje się;

Zwalczanie piractwa

• piractwo (rozbójnictwo morskie) - uważane za zbrodnię prawa narodów (delictum iuris gentium) - każde państwo może zatrzymać statek piracki i ukarać piratów wg swego prawa (uchylona zasada wyłączności jurysdykcyjnej państwa bandery);

• definicja piractwa z KG o morzu pełnym i K prawa morza → pirac­twem jest: każdy bezprawny akt gwałtu, zatrzymania statku lub jakikolwiek akt grabieży, popełniony dla celów osobistych przez załogę lub pasażerów prywatnego statku lub samolotu i skierowany:

• na morzu pełnym przeciwko innemu statkowi lub samolotowi albo przeciwko osobom lub mieniu na pokładzie takiego statku lub samolotu;

• przeciwko statkowi, samolotowi, osobom lub mieniu w miejscu nie podlegającym władzy żadnego państwa.

Prawo pościgu

• pościg musi być.:

• gorący → musi on być rozpoczęty w chwili, gdy obcy statek lub jego łódź znajduje się na wodach wew., morzu terytorialnym albo w strefie przy­brzeżnej (tylko gdy naruszenie praw, dla których ta specjalna strefa ustanowiona) państwa zarządzającego pościg (konieczny sygnał dźwiękowy/optyczny nakazujący zatrzymanie i w razie nieposłuchania można ścigać);

• ciągły (nieprzerwany) → przerwa w pościgu to min. wpłynięcie ściganego na własne wody wew. lub morze terytorialne;

• przysługuje tylko okrętom wojennym i samo­lotom wojskowym oraz innym statkom/samolotom pozostającym w służbie państwowej i do tego upoważnionym (wg KG i K);

Wolność eksploatacji bogactw morskich (wolność rybołówstwa)

• ale drugie określenie zbyt wąskie - brak innych zwierząt, roślin, skorupiaków;

• ta zasada oznacza, że statki i obywatele każdego państwa mogą wykorzystywać wszelkie bogactwo morskie → ograniczenia wprowadzone wraz z rozwojem techniki i intensywnością połowów;

• wiele u.m. w celu ochrony bogactw morskich i ich racjonalnej eksploatacji → ograniczanie połowów, okresy ochronne, zakaz używania określonych narzędzi, kwoty połowowe, organizacje rybołówstwa;

• 200-milowe strefy ekonomiczne/wyłącznego rybołówstwa wyłączyły obowiązywanie na nich zasady wolności eksploatacji (obliczono, że zajmują ok. 40% obszarów morskich, o najbogatszych łowiskach, z których jest ok. 90% połowów);

Wolność układania kabli podmorskich i rurociągów

• wolność ich zakładania dopełniona ochroną i zakazem niszczenia (konwencja paryska z 1884 r. dot. ochrony kabli) → KG o morzu pełnym nie uchyliła konwencji paryskiej i potwierdziła istnienie tej wolności, a inne uregulowania to:

• obowiązek należytej uwagi przy zakładaniu kabli/rurociągów;

• zakaz utrudniania ich naprawy;

• nakaz uznania w prawie wew. za czyn karalny umyślne lub z niedbalstwa zerwanie/uszkodzenie podmorskiego kabla telegraficznego, rurociągu, kabla wysokiego napięcia;

• podobne rozwiązania K prawa morza;

• polski kk art. 288 § 3 → podlega karze ten, kto przerywa lub uszkadza kabel podmorski albo narusza przepisy obowiązujące przy zakładaniu lub naprawie takiego kabla;

Wolność przelotu nad morzem pełnym

• samoloty wszystkich państw, wtedy podlegają jurysdykcji swojego państwa (tzw. zwierzchnictwo samolotowe);

DNO MÓRZ I OCEANÓW POZA GRANICAMI JURYSDYKCJI PAŃSTWOWEJ

• dno morskie poza granicą szelfu kontynentalnego nie podlega władzy żadnego państwa i nie może być zawłaszczone, a zgodnie z K prawa morza jego zasoby naturalne stanowią „wspólne dziedzictwo ludzkości” → od czasu odkrycia na tym terenie wielkich zasobów konkrecji żelazowo-manganowych i powstania możliwości wydobywania ich na skalę przemysłową nastąpiło duże zainteresowanie tym terenem → 1970 r. ZO ONZ rezolucja ustaliła, że stanowią one „wspólne dziedzictwo ludzkości → rozwinięte w K prawa morza

• „wspólne dziedzictwo ludzkości” → tzn., że eksploatacja powinna być prowadzona w interesie całej ludzkości, a organem nadzorującym i upoważnionym do prowadzenia eksploatacji na własną rękę jest Or­ganizacja Dna Morskiego (Sea-Bed Authority), która ma dzielić korzyści pochodzące z eksploatacji między wszystkie państwa, ze szczególnym uwzględnieniem interesów i potrzeb państw rozwijających się;

• III Konferencja Prawa Morza → spór kto może eksploatować te zasoby:

• państwa rozwijające → tylko organizacja;

• państwa wysoko uprzemys­łowione → wszystkie państwa, a organizacja wydawałaby licencje, kontrolowała i pobierała opłaty;

• przyjęto rozwiązanie kompromisowe - tzw. równo­legły system eksploatacji:

• przez Organizację Dna Mor­skiego, działającą za pośrednictwem międzynarodowego przedsiębiorstwa;

• w stowarzyszeniu z Organizacją i na podstawie kontraktów, przez państwa i upoważnione przez nie przedsiębiorstwa i osoby;

• K prawa morza weszła w życie w 1994 r., a do tego czasu uchwalono ustrój przejściowy (2 rezolucje);

CIEŚNINY I KANAŁY MORSKIE

Cieśniny

• cieśniny morskie są naturalnymi wąskimi połączeniami dwóch rozleglejszych obszarów morskich (często o różnym statusie prawnym);

• gdy cieśnina szersza niż podwójna szerokość morza terytorialnego państw nadbrzeżnych → na części cieśniny poza morzem terytorialnym obowiązuje pełna wolność żeglugi;

• gdy cieśnina jest węższa (choćby na pewnym odcinku) od podwój­nej szerokości morza terytorialnego państw nadbrzeżnych → KG o morzu terytorialnym i pasie przyległym - obowiązuje prawo nieszkodliwego przepływu między 2 częściami morza pełnego, albo między morzem pełnym a morzem terytorialnym inne państwa, którego nie można zawieszać - przepis ten znajduje się w części dot. wszystkich statków, więc okrętów też;

• MTS w sporze GB vs Albiania o wypadki w cieśninie Korfu - zaznaczenie, że powszechną normą jest, iż w czasie pokoju możliwe jest nieszkodliwe przepływanie okrętów wojennych przez cieśniny używane do żeglugi m. pomiędzy 2 częściami morza pełnego, o ile strony nie uzgodnią inaczej;

• regulacje dot. niektórych cieśnin jako lex specjalis do prawa zwyczajowego i KG;

Prawo przejścia tranzytowego przez cieśniny

• na III Konferencji Prawa Morza do K prawa morza, w związku z rozszerzeniem do 12 mil morza terytorialnego przyjęto (głównie wysiłkiem mocarstw morskich) zasadę tzw. przejścia tranzytowego przez cieśniny wykorzystywane do żeglugi międzynarodowej:

• dot. przepływu i przelotu;

• status prawny jednostek jak na morzu pełnym, ale państwo nadbrzeżne może wprowadzać regulacje dot. tranzytu, które nie mogą niwelować tej swobody, ale chronią jego bezpieczeństwo i suwerenność;

• wykonywane w sposób ciągły i bez zwłoki oraz bez prowadzenia jakiejkolwiek innej działalności;

• musi być nieszkodliwe;

Cieśniny duńskie (Mały Bełt, Wielki Bełt, Sund - jedyne naturalne połączenie Bałtyku z Morzem Płn.)

• dawniej Dania pobierała dosyć wysokie opłaty, ale stopniowo państwa zaczęły się temu sprzeciwiać → USA zaprotestowały → Dania zgodziła się w traktacie kopenhaskim z 1857 r. na jednorazowe odszkodowanie wypłacone przez państwa morskie w zamian za zniesienie opłat;

• traktat nie regulował szczegółowo żeglugi → powstało w drodze praktyki (uznanej rzez Danię) - też prawo okrętów wojennych do przepływu → obecnie sprawa okrętów i samolotów wojskowych (w czasie pokoju) regulowana rozporządzeniem z 1976 r. → może przepływać na raz max 3 okręty jednego państwa, a więcej wymaga notyfikacji; na Małym Bełcie - zawsze wymaga notyfikacji;

Cieśniny czarnomorskie (tureckie) - naturalne połączenie Morza Czarnego z Morzem Marmara (Bosfor), a jego z Morzem Egejskim (Dardanele)

• konwencja z Montreux z 1936 r. → statki handlowe pełna wolność przepływu i żeglugi, a okręty wojenne tylko po uprzednim zawiadomieniu rządu tureckiego, przy czym przepływ okrętów państw nieczarnomorskich został poważnie ograniczony;

Kanały morskie

• kanały morskie są sztucznymi połączeniami dwóch otwartych dla żeg­lugi obszarów morskich → otwarte, gdy stanowi tak u.m. lub prawo wew.(brak powszechnej normy zwyczajowej wolności żeglugi po kanałach morskich);

Kanał Sueski

• Traktacie z Konstantynopola z 1888 r. → kanał jest zawsze (w czasie wojny i pokoju) wolny i otwarty dla statków handlowych i okrętów wojennych niezależnie od ich bandery, a samego kanału nie wolno poddawać blokadzie, ani podejmować działań szkodzących żegludze, co dot. także portów dających dostęp do niego i wód w promieniu 3 mil od tych portów;

• 1956 r. Egipt wydał dekret o nacjonalizacji Towarzystwa Kanału Sueskiego (eksploatowało kanał), co spowodowało konflikt z państwami zaangażowanymi finansowo w Towarzystwo (GB i Francja), które dokonały interwencji zbrojnej i zablokowały kanał → po akcji ONZ wojska bryt. i fr. zostały wycofane deklaracja rządu Egiptu z 1957 r. potwierdzająca moc wiążącą Traktatu z 1888 r. w 1967 r. w czasie agresji Izraela na państwa arabskie wojska izraelskie zablokowały kanał → po wycofaniu tych wojsk w 1975 r. kanał ponownie otwarty;

Kanał Panamski (łączy Atlantyk z Oceanem Spokojnym)

• został otwarty dla żeglugi w czasie pierwszej wojny światowej:

• traktat z 1901 r. między USA a GB powierzał GB zarząd i ochronę kanału, a USA zobowiązały się do stosowania zasad umowy o Kanale Sueskim;

• traktat z 1903 r. miedzy USA a Panamą o budowę kanału - USA dostało prawo użytkowania, okupacji i panowania nad pasem ziemi o szerokości 10 mil w celu budowy, eksploatacji i ochrony kanału w zamian za rekompensatę pieniężną;

• traktat z 1997 r. oddawał suwerenność nad kanałem Panamie, ale uznała prawo USA do zarządu i obrony kanału;

• 1999 r. wygasły wszelkie prawa USA do kanału;

Kanał Kiloński (na terytorium Niemiec, łączy Bałtyk z Morzem Północnym)

• traktat wersalski z 1919 r. - otwarty dla żeglugi dla wszystkich państwa (statki i okręty) w stanie pokoju z Niemcami 1936 r. Niemcy jednostronnie wypowiedziały postanowienia dot. kanału, udostępniają prawo przepływu statkom i okrętom pod warunkiem uzyskania zgody po II wojnie światowej przywrócono postanowienia traktatu wersalskiego dot. kanału;

WSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWA W DZIEDZINIE KORZYSTANIAZ OBSZARÓW MORSKICH I OCHRONY ŚRODOWISKA MORSKIEGO

• Międzynarodowa Organizacja Morska (IMO) od 1959 r. (rozpoczęła swoją działalność jako Międzyrządowa Morska Organizacja Doradcza (IMCO)) → pod jej auspicjami wynegocjowano i zawarto wiele u.m.;

Zderzenia statków

• trzy rodzaje problemów:

• zapobiegania zderzeniom:

• zunifikowane reguły dot. żeglugi zawarte w Konwencji w sprawie międzynarodowych przepisów o zapobieganiu zderzeniom na morzu (Londyn z 1972 r.)

• w związku z koncentracją żeglugi na pewnych obszarach IMO opracowała systemy rozgraniczenia ruchu dla około stu obszarów;

• odpowiedzialność cywilna → Konwencje Brukselskie z 1910 r. i 1952 r. - ujednolicono zasady tej odp.;

• odpowiedzialność karna:

• Konwencja Brukselska z 1952 r. o ujednoliceniu niektórych za­sad, odnoszących się do kompetencji karnej w sprawach wynikłych ze zderzenia statków i innych wypadków w żegludze;

• KG o morzu pełnym (tylko ogólnie) → odpowiedzialność egzekwowana przed organami sądowymi/administracyjnymi państwa bandery lub państw, którego obywatelem jest dana osoba;

• analogicznie w K prawa morza;

Pomoc i ratownictwo

• Konwencja Brukselska z 1910 r. o ujednostaj­nieniu niektórych przepisów dotyczących niesienia pomocy i ratownictwa mor­skiego:

• dot. tylko statków handlowych;

• obowiązek kapitana do niesienia pomocy każdemu (nawet wrogiemu) statkowi z zachowaniem warunków bezpieczeństwa własnego statku;

• za skuteczną pomoc i ratownictwo należy się słuszne wynagrodzenie, ale nie większe niż wartość rzeczy uratowanych, ale nie mają do tego prawa, gdy brali udział w pomocy pomimo wyraźnego i rozważ­nego zakazu statku wspomaganego;

• podobne rozwiązania też w KG o morzu pełnym i K prawa morza;

Bezpieczeństwo życia na morzu

• po katastrofie Titanica (1912 r.) okazało się, że można było uniknąć jej gdyby statki stosowały się do pewnych reguł i gdyby były inaczej budowane konferencja w 1914 r. w Londynie - przyjęto pierwszą Konwencję o bezpieczeństwie życia na morzu (nie weszła w życie z powodu wybuchu I wojny światowej) druga Konwen­cja w Londynie w 1929 r. trzecia Konwencja z 1948 r. czwarta K z 1960 r. piąta K z 1974 r. (obecnie obowiązuje, ze zmianami w 1978 r., 1981 i 1983 r. → konkretyzacja wymagań bezpieczeństwa dot. statków handlowych;

Zapobieganie zanieczyszczaniu morza

• Konwencja Londyńska o zapobieganiu zanieczyszcza­niu morza olejami z 1954r. ze zmianami na konferencji w Londynie w 1962 r. → ustanowienie stref zakazu (od 20-30 milowych, poprzez 50 do 100-milowych, całkowity na morzach śródlądowych) usuwania olejów i mieszanki oleistej ze statków;

• 1969 r. IMCO przyjęła wiele radykalnych zmian w tej konwencji - generalne ograniczenia dot. usuwania olejów;

• Konwencja o zapobieganiu zanieczyszczaniu mórz przez zatapianie odpadów i innych substancji z 1972 r.

• Konwencja o zapobieganiu zanieczyszczaniu mórz przez statki z 1973 r. → wprowadziła konieczność zmian w budowie statków (głównie zbiornikowców) i w urządzeniach portów (instalacje do odbioru zanieczyszczeń);

• w wyniku katastrofy Torrey Canyon w 1967 r. (30tyś ton ropy u wybrzeży GB i fr.) → zainteresowanie IMCO 2 problemami:

• czy państwo nadbrzeżne ma prawo w przypadku katastrofy ingerować na morzu pełnym w stosunku do obcego statku w celu uniknięcia niebezpieczeństwa i zmniejszenia szkód spowodowanych wylaniem się ropy naftowej;

• jak w takim przypadku należy uregulować sprawy odpowiedzialności cywil­nej, żeby zapewnić efektywne odszkodowanie;

• Konwencja Brukselska z 1969 r. o prawie do interwencji na morzu pełnym w razie zanieczyszczenia morza olejami - dot. tylko olei → 1973 r. Londyn protokół dot. substancji innych niż olej;

• Międzynarodowa konwencja o odpowiedzialności cywilnej za szkody spowodowane zanieczyszczeniem olejami z 1992 r.

• brak rozwiązania wszystkich problemów, w szczególności brak gwarancji pełnego odszkodowania ofiar zanieczyszczenia, szczególnie w przypadku katastrofalnych skutków;

• Międzynarodowa Kon­wencja o utworzeniu Międzynarodowego Funduszu Odszkodowań za szkody spowodowane zanieczyszczeniem olejami z 1971 r. (Bruksela)

• też umowy regionalne → np. Konwencja Helsińska o ochronie środowiska obszaru Morza Bałtyckiego z 1974 r. - dot. wszelkiego rodzaju zanieczyszczeń;

MIĘDZYNARODOWE PRAWO LOTNICZE I KOSMICZNE

UWAGI OGÓLNE

• prawo lotnicze to zespół norm dotyczących przestrzeni powietrznej i jej wykorzystywania dla lotnictwa;

• zarówno p.m. jak i prawo wew.;

• międzynarodowe prawo lotnicze zajmuje się m.in.:

• sytuacją prawną przestrzeni powietrznej;

• dopuszczaniem samolotów do obcej przestrzeni powietrznej;

• wykony­waniem lotniczych przewozów międzynarodowych;

• sytuacją prawną statku powietrz­nego nad morzem pełnym;

• jego zadaniem jest unifikacja prawa wew. min. w dziedzinie odp. cywilnej lub zagadnień technicznych;

• Konwencja Chicagowska o międzynarodowym lotnictwie cywilnym z 1944 r. → państwa zobowiązały się do współpracy w ujednoliceniu przepisów, norm, zasad postępowania i organizacji w od­niesieniu do statków powietrznych, personelu, dróg lotniczych i służb pomoc­niczych w celu ułatwienia żeglugi powietrznej;

• Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego (ICAO) - upoważniona do przyjmowania i zmieniania międzynarodowych norm oraz zaleconych metod i zasad postępowania, odnoszących się do:

• systemów łączności i udogodnień dla żeglugi powietrznej, łącznie ze znakowaniem naziemnym;

• cech charakterystycznych portów lotniczych;

• reguł ruchu lotniczego i metod kontroli ruchu lotniczego;

• wydawania licencji personelowi eksploatacyjnemu i mechanicznemu;

• zdatności statków powietrznych do lotu, rejestracji i identyfikacji statków powietrznych;

• gromadzenia i wymiany informacji meteorologicznych;

• ksiąg pokładowych;

• map i planów lotniczych;

• formalności celnych i imigracyjnych;

• statków powietrznych w niebezpieczeństwie i dochodzeń w sprawie wypadków;

• innych zagadnień związanych z bezpieczeństwem, regularnością i sprawnością żeglugi powietrznej;

Źródła międzynarodowego prawa lotniczego

• prawo zwyczajowe odgrywa stosunkowo małą rolę, główne znaczenie umowy wielostronne;

• Konwencja Chicagow­ska z 1944 r. o międzynarodowym lotnictwie cywilnym (zastąpiła Umowę Paryską z 1919 r.) → potwierdziła/ustaliła podstawowe zasady p.m. lotniczego oraz powołała do życia ICAO;

• równocześnie podpisane:

• układ o tranzycie międzyna­rodowych służb powietrznych (układ o dwóch wolnościach);

• układ o międzynarodowym transporcie lotniczym (układ o pięciu wolnościach);

• w zakresie cywilnego prawa lotniczego najważniejsza → Konwencja Warszawska o ujednostajnieniu niektórych prawideł dotyczących międzynarodo­wego przewozu lotniczego z 1929 r. → zmieniona Protokołem Haskim z 1955 oraz Protokołem Gwatemalskim z 1971 r. konferencja w Montrealu z 1999 r. przyjęto nową konwencję (wejdzie w życie gdy ratyf. 30 państw) - 2 poziomy odszkodowania od przewoźnika - pierwszy ustalony do 136,6tyś $, gdy odpowiedzialność przewoźnika nie budzi wątpliwości, a drugi bez ograniczeń, gdy przewoźnik spróbuje uchylić się od odp. → wyższe poziomy niż w w/w KW;

• w zakresie prawa karnego:

• Konwencja Tokijska w sprawie przestępstw i niektórych innych czynów popełnionych na pokładzie statków powietrznych z 1963 r.;

• Konwencja Haska o ściganiu sprawców bezprawnego zawładnięcia statkiem powietrznym z 1970 r.;

• Konwencja Montrealska o ściganiu sprawców bezprawnych czynów narusza­jących bezpieczeństwo lotnictwa cywilnego z 1971 r.;

• uzupełniona Protokołem w sprawie ścigania bezprawnych aktów przemocy w portach lotniczych służących międzynarodowemu lotnictwu cywilne­mu (Montreal) z 1988 r. → rozszerzenie zakresu na przestępstwa umyślne wobec osób w międzynarodowych portach lotniczych powodujące ciężki uszczerbek lub śmierć oraz akty niszczenia/uszkadzania ważnych instalacji portu;

• uchwały Rady ICAO - tzw. międzynarodowe normy i zalecone metody postępowania - głównie normy techniczne, dot. lotnictwa cywilnego, zawierane systemem contracting out;

• umowy dwustronne → np. Polska ma zawartych 91 umów z 89 państwami;

PRZESTRZEŃ POWIETRZNA

• początkowo trzy teorie → podczas I wojny światowej stopniowo państwa neutralne zaczęły wysuwać roszczenia o nienaruszalności ich przestrzeni powietrznej przez wojujących i początkowo nie wszystkie państwa je uznawały → po I wojnie światowej stopniowo zwyciężyła zasada poddania przestrzeni powietrznej suwerennej władzy państwa:

• Konwencja paryska regulująca żeglugę powietrzną z 1919 r.;

• Konwencja iberoamerykańska z 1926 r.;

• Konwencja panamerykańska z 1928 r.;

• Konwencja Chicagowska z 1944 r.;

• każde państwo posiada całkowitą i wyłączną suwerenność w przestrzeni powietrznej nad swoim terytorium → zasada ta to nie tylko norma umowna, ale i zwyczajowa, co znalazło potwierdzenie w ustawodawstwach poszczególnych krajów, które nie dopuszczają do korzystania ze swojej przestrzeni powietrznej bez wyrażenia wyraźnej zgody, która może wynikać z u.m. dwu- lub wielostronnej albo z prawa wew. i może dot. przelotów lub jednego przelotu;

• statek podlega prawu państwa przestrzeni powietrznej;

• C. Berezowski „teoria nierozerwalności przylegania” przestrzeni powietrznej do jej podbudowy (obszarów lądowych lub morskich) - tzn., że sytuacja prawna przestrzeni powietrznej jest taka sama jak sytuacja prawna jej podbudowy (obszar nad którym się znajduje):

• przestrzeń nad morzem pełnym, strefą wyłącznego rybołówstwa, strefą ekonomiczną i szelfem kontynentalnym nie podlega suwerenności żadnego państwa;

• przestrzeń nad morzem terytorialnym i wodami wew. podlega suwerenności danego państwa, przy czym suwerenność ta nie jest ograniczona przez „prawo nieszkodliwego przelotu”;

STATKI POWIETRZNE

• definicja statku powietrznego:

• w KCH → wszel­kie aparaty mogące się utrzymać w atmosferze na skutek oddziaływania powiet­rza;

• polskie prawo lotnicze z 2002 r. - urządzenie zdolne do unoszenia się w atmosferze na skutek oddziaływania powiet­rza innego niż oddziaływanie powietrza odbitego od podłoża;

• w p.m. (KCH) podział statków na (ze względu na służbę jaką pełni w danym czasie):

• państwowe → w służbie wojskowej, celnej, policyjnej

• cywilne → każdy inny;

• statki bez pilota → wg KCH potrzebne jest specjalne upoważnienie do wlecenia w przestrzeń powietrzną;

• w polskim prawie statek państwowy to:

• statek powietrzny używany przez siły zbrojne RP (wojskowy statek powietrzny);

• statek powietrzny używany przez jednostki organizacyjne Straży Granicznej, Policji, Państwowej Straży Pożarnej i służby celnej (statek powietrzny lotnictwa służb porządku publicznego);

Przynależność państwowa statków powietrznych

• przynależność przez wpisanie do rejestru prowadzonego przez państwo, zgodnie z prawem wew. (np. Polska → rejestr cywilnych statków - Prezes Urzędu Lotnictwa Cywilnego - decyzja adm.);

• zasada wyłącznej przynależno­ści państwowej (też w KCH) - statek może mieć tylko jedną przynależność (można przenieść rejestracje z państwa do państwa);

• konsekwencją przynależności statku (więź publicznoprawna) jest to, że państwo sprawuje nad nim jurysdykcję i władzę → zwierzchnictwo samolotowe (suma uprawnień państwa przynależności w stosunku do statku powietrznego) → w wielu przypadkach to, co się dzieje na pokładzie statku, traktowane jest jak gdyby miało miejsce na terytorium państwowym;

Sytuacja prawna statków powietrznych

• gdy na obszarach nie podlegających suwerenności żadnego państwa → bez kontrowersji;

• gdy w przestrzeni powietrznej obcego państwa → z zasady zwierzchnictwa nad przestrzenią powietrzną wynika, że w braku odmiennych zobo­wiązań międzynarodowych każde państwo może wykonywać jurysdykcję nad ob­cymi statkami znajdującymi się w jego przestrzeni powietrznej;

• ze względu na rozwój techniki (duże wysokości i szybkość statków) nie ma praktycznie żadnej więzi między samolotem a państwem, i o ile samolot nie narusza przepisów dot. żeglugi powietrznej i skutki przestępstwa nie sięgają terytorium obcego państwa, państwo to nie ingeruje;

• w pewnych przypad­kach może istnieć podwójna jurysdykcja - państwa terytorialnego i państwa rejestracji statku powietrznego;

• konwencja Tokijska z 1963 r. w sprawie przestępstw i niektórych innych czy­nów popełnionych na pokładzie statków powietrznych - państwo terytorialne nie może przeszkodzić w kontynuowaniu lotu przez statek powietrzny w celu wykonania jurysdykcji karnej, z wyjątkiem przypadków, gdy:

• przestępstwo wywarło skutek na terytorium tego państwa;

• przestępstwo zostało popełnione przez obywatela tego państwa lub w sto­sunku do takiego obywatela albo przez osobę mającą stałe miejsce zamieszkania w tym państwie;

• przestępstwo narusza bezpieczeństwo tego państwa;

• przestępstwo stanowi naruszenie jakichkolwiek reguł lub przepisów dot. żeglugi powietrznej;

• jest to konieczne dla zapewnienia poszanowa­nia jakiegokolwiek zobowiązania tego państwa wynikającego z wielostronnej u.m.;

MIĘDZYNARODOWA ŻEGLUGA POWIETRZNA

Korzystanie z obcej przestrzeni powietrznej

• zazwyczaj odmiennie traktowane statki państwowe (głównie wojskowe) → z reguły zezwala tylko na przelot statków cywilnych

• np. KCH - prawo przelotu nieregularnego mają statki cywilne, podobnie jak prawo przelotu bez lądowania i prawo lądowania dla celów niehandlowych (technicznych) z układu u tranzycie międzynarodowych służ powietrznych;

• odmiennie traktowane loty nieregularne i regularne;

• szereg uprawnień państwa terytorialnego, min.: obowiązek przekraczania granicy wyłącznie przez określone bramy wlotowe i na określonych wysokościach oraz kontrola i reguły żeglugi dot. wszystkich samolotów;

• KCH → dla bezpieczeństwa i ze względów wojskowych państwa mogą tworzyć strefy zakazu/ograniczonego przelotu (też dot. ich własnych statków z międzynarodowej żeglugi);

• w praktyce wiele państw tworzy specjalne korytarze powietrzne którymi tylko mogą latać samoloty → nie jest to uznawane za sprzeczne z KCH;

• prawo wprowadzenia ze skutkiem natychmiastowym, w okolicznościach wyjątkowych czasowych ograniczeń/zakazów lotów nad całością/częścią terytorium (bez dyskryminacji), a statek, który się nie zastosuje może być zmuszony do lądowania;

Wolności lotnicze

• wolności lotnicze to przywileje przyznawane przez państwa obcym samolotom, dzieli się je na:

• wolności techniczne (tranzytowe)

• wolność pierwsza - prawo przelotu bez lądowania → wolność podstawowa,

• wolność druga - prawo lądowania technicznego (niehandlowego) → tylko dla dokonania czynności technicznych (uzupełnienie paliwa, naprawy, wymiana załogi) niedopuszczalne jest zabieranie/zostawianie pasażerów, towarów czy poczty;

• wolności te nie dają żadnych praw handlowych (przewozowych), czyli prawa obrotu przewozowego z tym państwem;

• loty nieregularne - te wolności wynikają z KCH;

• loty regularne - wynikają z układu o dwóch wolnościach z 1944 r. (Polska tak);

• wolności handlowe:

• wolność trzecia - prawo przywożenia pasażerów i ładunku z państwa przynależności statku powietrznego;

• wolność czwarta - prawo zabierania pasażerów i ładunku do państwa przynależności statku powietrznego;

• obie niezbędne dla żeglugi międzynarodowej;

• wolność piąta - prawo zabierania pasażerów i ładunku do państw trzecich oraz prawo przywożenia pasażerów i ładunku z tych państw;

• traktowana jako przywilej nadzwyczajny;

• układ o pięciu wolnościach z 1944 r. 5-tą wolność traktuje fakultatywnie (państwo może jednostronnie wyłączyć ją w stosunku do innych stron układu) → niewielkie znaczenie tego układu, ze względu na mała liczbę stron (Polska nie, USA wypowiedziały w 1946 r.) regułą są umowy dwustronne;

Międzynarodowa unifikacja norm dotyczących przewozu lotniczego.

• najważniejsza w zakresie zagadnień cywilnoprawnych → Konwencja Warszawska z 1929 r. - regulacje dot.:

• najważniejsze zagadnienia dot. umowy o przewóz lotniczy;

• dokumentów przewozowych → są to: podróżny - bilet pod­róży, bagaż - kwit bagażowy, towary - przewozowy list lotniczy;

• odpowiedzialności przewoźnika lotniczego;

• dot. podróżnych - odpowiada za szkodę, która powstała w wyniku śmierci, zranienia lub innego uszkodzenia ciała na pokładzie lub podczas czynności związanych z wysiadaniem;

• dot. bagażu/towarów - odpowiada za szkody, które powstały w wyniku zniszczenia, zaginięcia lub uszkodzenia w okresie przewozu powietrznego (okres, w którym bagaż znajdował się pod opieką przewoźnika);

• ograniczony charakter odpowiedzialności - odpowiada, jeśli nie dowiedzie, że podjął wszelkie środki niezbędne do uniknięcia szkody, lub że środki te były niemożliwe do podjęcia;

• trybu dochodzenia roszczeń oraz jurys­dykcji;

• zmiany protokołem Haskim z 1955 r. (podwoił granice odpowiedzialności przewoźnika) i protokołem Gwatemalskim z 1971 r. (odpowiedzialność absolutna i podwyższenie granic odpowiedzialności);

PRAWO KOSMICZNE

Sytuacja prawna przestrzeni kosmicznej

• ZSRR i USA na podstawie milczącego założenia, że umieszczanie sztucznych satelitów nie jest zakazane przez p.m. (satelity przelatywały nad innymi państwami), nie pytały o zgodę innych państw, a one nie protestowały → tak powstała norma zwyczajowa - wolność badania i wykorzystania przestrzeni pozaatmosferycznej;

• ważna działalność ONZ → 1959 r. powołano Komitet do Spraw Pokojowego Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej → 1963 r. ZO ONZ przyjęło Deklarację zasad prawnych rządzących działalnością państw w za­kresie badania i korzystania z przestrzeni kosmicznej → 1966 r. ONZ zaleciło państwom przyjęcie traktatu regulującego te zagadnienia;

• Układ o zasadach działalności państw w zakresie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej łącznie z Księży­cem i innymi ciałami niebieskimi podpisany w Moskwie, Londynie i Waszyngtonie na podstawie rezolucji ZO z 1967 r.;

• zasada wolności badań naukowych i użytkowania przestrzeni kosmicznej i ciał niebieskich na zasadzie równości i zgodnie z p.m.;

• przestrzeń kosmiczna nie podlega zawłaszczeniu;

• państwa ponoszą m. odp. za swoją dział. w tej przestrzeni i zachowują jurysdykcję nad własnymi obiektami;

• astronauci jako wysłannicy ludzkości i powinno się im udzielać wszelkiej pomocy w razie wypadku czy przymusowego lądowania;

• problem wykorzystania przestrzeni dla celów wojskowych:

• Układ Moskiewski o zakazie prób broni nuklearnej w atmosferze, w przestrzeni kosmicznej, pod wodą z 1963 r.;

• Układ z 1967 r. - państwa nie będą wprowadzać ma orbity okołoziemskie jakichkolwiek obiektów przenoszących broń jądrową lub jakichkolwiek innych rodzajów broni masowego zniszczenia ani nie będą umieszczać tego rodzaju broni na ciałach niebieskich lub w przestrzeni kosmicznej;

• pokojowe użytkowanie ciał niebieskich;

• zakaz zakładania baz wojskowych i fortyfikacji na ciałach niebieskich oraz dokonywania tam prób broni czy przeprowadzania manewrów wojskowych;

• w/w zasady potwierdzone w Układzie z 1979 r. w spra­wie działalności państw na Księżycu i innych ciałach niebieskich;

Granica przestrzeni powietrznej i pozapowietrznej (kosmicznej)

• wiele poglądów na temat granicy (min. oparte na KCH {nie daje żadnych przesłanek} i innych przesłankach), ale żadna umowa nie potwierdziła żadnej odległości, a nawet pomijają milczeniem ten problem, choć na podstawie dotychczasowej praktyki można wysnuć tezę, że na wysokości na której po orbitach okołoziemskich poruszają się obiekty wysłane przez państwa nie rozciąga się już władza terytorial­na żadnego państwa, a ponieważ perigea (= najniższe punkty orbit sztucznych satelitów Ziemi) mogą leżeć na wysokości ok. 90 km, to uznaje się, że przestrzeń ta zaczyna się na ok. 90-100 km od powierzchni Ziemi;

• problem tzw. orbity geostacjonarnej (orbita kołowa położona nad równikiem w odległości ok. 35 800 km od Ziemi, a satelita umieszczony na niej zawsze znajduje się nad tym samym obszarem i urządzenia nadawcze mogą objąć 1/3 powierzchni ziemi) → państwa równikowe wysunęły roszczenia → problemem podziału orbity (pojemność jej ograniczona) zajął się Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny (Konwencja Telekomunikacyjna z 1973 r.), który uznał że częstotliwości radiowe i orbita geostacjonarna stanowią ograniczone zasoby naturalne i muszą być wykorzystywane efektywnie i ekonomicznie;

Obiekty wypuszczone (wystrzelone) w przestrzeń kosmiczną

• Układ z 1967 r. → zasada, że każdy obiekt wypuszczony w przestrzeń kosmiczną ma przynależność państwa, w którym został zarejestrowany (konieczny wpis do rejestru);

• ZO ONZ przyjęło w 1974 r. Konwencję o rejestracji obiektów wypuszczonych w przestrzeń kosmiczną → zasada prowadzenia krajowych rejestrów i obowiązek ich rejestracji w Sekretariacie ONZ;

• państwo rejestracji obiektu kos­micznego - jurysdykcja i nadzór nad obiektem i załogą gdy w przestrzeni;

• Konwencja o międzynarodowej odpowiedzialności za szkody wy­rządzone przez obiekty kosmiczne z 1972 → odp. bezwzględna za szkody wyrządzone na powierzchni Ziemi lub statkowi powietrznemu podczas lotu.

Współpraca międzynarodowa w zakresie wykorzystania przestrzeni kosmicznej

• Umowa o ratowaniu kosmonautów, powrocie kosmonautów i zwrocie obiektów wypuszczonych w przestrzeń kosmiczną z 1968 r. → min. obowiązek udzielania w każdym przypadku pomocy kosmonautom, szybkiego przekazania załogi statków kosmicznych przedstawicielom „władzy wypuszczającej oraz zwrot obiektów wystrzelonych w przestrzeń kosmiczną lub ich części;

• współpraca w zakresie praktycznego wykorzystania sztucznych satelitów Ziemi m.in. do telekomunikacji oraz badania Ziemi i jej zasobów:

• Międzynarodowa Organizacja Łącz­ności Satelitarnej (INTELSAT) - początkowo powstała jako konsorcjum mię­dzynarodowe na podstawie umów z 1964 r. w Waszyngtonie, a obecnie działa na podstawie umów z 1971 r., a jej celem jest zapewnienie globalnego systemu łączności satelitarnej, opartego na zasadach hand­lowych;

• Mię­dzynarodowa Organizacja Morskiej Łączności Satelitarnej (INMARSAT) - powołana do życia na podstawie umów z Londynu z 19676 r., a jej celem jest zapewnienie statkom morskim niezawodnej łączności satelitarnej poprzez stworzenie tzw. segmentu kosmicznego, opartego na sztucz­nych satelitach umieszczonych na orbicie geostacjonarnej, a państwa członkowskie utrzymują naziemne stacje przekaźnikowe, a armatorzy zapewniają odpowiednie wyposażenie nadawczo-odbiorcze na statkach (Polska tak);

• też przekazywanie programów telewizyjnych i przekazywanie danych oparte na wykorzystaniu sztucznych satelitów Ziemi;

• zdalne badanie Ziemi (tzw. teledetekcja):

• państwa socjalistyczne podpisały w 1978 r. w Moskwie Konwencję o przekazy­waniu i wykorzystywaniu danych ze zdalnego badania Ziemi z kosmosu;

• ZO ONZ przyjęło rezolucję dot. zasad zdalnego badania Ziemi z kosmosu z 1986 r.;

• ze względu na coraz szersze wykorzystanie sztucznych satelitów Ziemi i rozwój techniczny niektóre państwa decydują się na przekazywa­nie niektórych rodzajów działalności kosmicznej w ręce sektora prywatnego tak np. INTELSAT i INMARSAT → w tzw. porozumieniach eksploatacyjnych mogą uczestniczyć osoby prawne prawa prywatnego, a państwa ponoszą odp. m. za ich działalność (co jednak nie zawsze obejmuje odp. materialną) i są zobowiązane do sprawowania nad taką działalnością stałego nadzoru (Układ Kosmiczny z 1967);

LUDNOŚĆ PAŃSTWA

UWAGI OGÓLNE

• podział na:

• obywateli;

• cudzoziemców;

• posiadający domicyl (stałe miejsce zamieszkania w obcym państwie) i nie posiadający go;

• obywatele obcego państwa i bezpaństwowcy/apatrydzi;

• domniemanie, że państwo ma swobodę działania w stosunku do całej ludności przebywającej na jego terytorium → rola p.m. to min.:

• immunitety;

• zobowiązania państw w sprawach traktowania cudzoziemców oraz pewnych grup ludności;

• ogólne zasady dotyczące traktowania ludności;

• har­monizowanie ustawodawstw państw w dziedzinach: oby­watelstwo lub międzynarodowy ruch osobowy;

OBYWATELSTWO

• obywatelstwo jest szczególnym węzłem prawnym łączącym jednostkę z państwem, wynika z niego obowiązek wierności i lojalności w stosunku do państwa oraz zwierzchnictwo osobowe państwa (jurysdykcja) nad własnymi obywatelami niezależnie od tego, gdzie się znajdują (możliwa konkurencja ze zwierzchnictwem terytorialnym, które z reguły przeważa);

• obowiązek obywatela do szanowania prawa swego państwa, niezależnie od miejsca;

• prawo obywatela do opieki dyplomatycznej - państwo może występować na forum m. w imieniu swoich obywateli w stosunku do innych państw oraz przed sądami m. i komisjami arbitrażowymi;

• każde państwo samo określa, kto jest jego obywatelem, chyba, że przyjmuje na siebie określone zobowiązania m. → zasada potwierdzona w u.m. i orzecz. - STSM w opinii doradczej z 1923 r. w sprawie dekretów o obywatelstwie w Tunisie i Maroku; MTS w wyroku z 1955 r. w sprawie F. Nottebohma (Liechtenstein vs Gwatemala);

• Konwencja Haska w sprawie niektórych zagadnień dotyczących konfliktu ustaw w za­kresie obywatelstwa z 1930 r. → potwierdzenie wyłącznej kompetencji do określania kto jest obywatelem, przy zachowaniu zgodności z p.m., u.m., zwyczajem i ogólnie uznanymi zasadami prawnymi;

• ważne powiązanie ze zwyczajem i ogólnie uznanymi zasadami - w sprawie F. Nottebohma MTS powiązał obywatelstwo i sprawowanie opieki dyplomatycznej z efektywnym związkiem jednostki z państwem;

• Konwencja o obywatelstwie z 1997 r. (Rada Europy) → obywatelstwo jako związek prawny między osobą fizyczną a państwem nie określa przynależności etnicznej jednostki, a państwo samo określa kto może być jego obywatelem, przy czym warunki muszą być zgodne z u.m., prawem zwyczajowym i powszechnie uznanymi zasadami prawa oraz powinny uwzględniać: prawo każdej osoby fizy­cznej do posiadania obywatelstwa, dążenie do unikania statusu bezpaństwowca, zakaz arbitralnego pozbawiania obywatelstwa (Polska tak);

• Polska → ustawa o obywatelstwie polskim z 1962 r.;

Nabycie obywatelstwa

• sposoby nabycia obywatelstwa:

• urodzenie → najczęściej, przy czym p.m. zmierza do tego, by każde dziecko uzyskiwało obywatelstwo i to tylko jednego państwa;

• 2 zasady:

• zasada prawa krwi (ius sanguinis);

• zasada prawa ziemi (ius soli);

• urodzenie na statku/samolocie - jak na terytorium (zasada);

• państwa emigracyjne (w ich interesie utrzymanie więzi z imigrantami, np. państwa europejskie) → prawo krwi; państwa imigracyjne (w ich interesie jak najszybsze zasymilowanie imigrantów, np. USA, niektóre państwa płd.-afrykańskie) → prawo ziemi;

• zazwyczaj posiłkowo druga zasada → systemy mieszane;

• Polska → prawo krwi → dziecko nabywa polskie obywatelstwo, gdy oboje rodzicie są obywatelami polskimi albo gdy jedno jest obywatelem polskim, a drugie jest nieznane/nieokreślone obywatelstwo/apatryda; Pomocniczo (dziecko niczyje/dziecko apatrydów/nieokreślonego obywatelstwa) prawo ziemi → by zapobiec bezpań­stwowości;

• Konwencja Haska o konflikcie ustaw w sprawie obywatelstwa z 1930 roku podobne regulacje;

• nadanie (naturalizację) - z reguły prawo wew. określa wymagane warunki (np. określony czas zamieszkiwania, węzły rodzinne, itd.);

• Polska → na wniosek można nadać, gdy mieszka min. 5 lat, a w szczególnie uzasadnionych przypadkach też bez tego warunku;

• problem podwójnego obywatelstwa → w p.m. najważniejsze jest by nie powstało podwójne obywatelstwo (np. w Polsce nadanie obywatelstwa może być uzależnione od złożenia dowodu utraty lub zwolnienia z obywatelstwa obcego);

• umowy Bancrofta (amer. dyplomata, który pierwszy doprowadził do takiej umowy ze Związkiem Płn.-Niem. w 1868 r.) → umowy między państwami europejskimi a USA (od 2-giej poł. XIX w.), iż obywatele, którzy stali się przez naturalizację obywatelami drugiego państwa i zamieszkują już tam 5 lat, powinni być traktowani jako obywatele tego państwa;

• zamążpójście → dawniej „żona idzie za mężem” → obecnie Konwencji Nowojorska o obywatel­stwie kobiet zamężnych z 1957 r. - zawarcie/rozwiązanie małżeństwa samo przez się nie wpływa na obywatelstwo żony;

• w Polsce → cudzoziemiec zamężny przez 3 lata z obywatelem polskim może uzyskać obuwatelstwo, jesli w wymaganym terminie złoży odpowiednie oświadczenie, a właściwy organ wyda decyzję o przyjęciu oświadczenia;

• adopcja;

• opcja;

• repatriacja;

Utrata obywatelstwa

• decyduje prawo wew., a rola p.m. to wyeliminowanie sytuacji, gdy jednostka staje się bezpaństwowcem;

• sposoby utraty obywatelstwa to m.in.:

• zwolnienie z obywatelstwa → w Polsce na swój wniosek po uzyskaniu zgody Prezydenta;

• pozbawienie obywatelstwa;

• opcja;

• zamążpójście;

Wielokrotne obywatelstwo

• może prowadzić do kon­fliktów, np. obowiązek służby wojskowej, opieka dyplomatyczna;

• najczęstszy sposób nabycia wielokrotnego obywatelstwa → gdy rodzice z państwa z prawem krwi, a dziecko urodziło się w państwa prawa ziemi;

• sposoby eliminacji tego zjawiska:

• umowy Bancrofta;

• prawo opcji - wybór jednego, a zrzeczenie się drugiego, np. przewiduje je Konwencja Haska z 1930 r. oraz liczne umowy dwustronne;

• brak jednak rozwiązania tego problemu przez p.m.;

• czasem państwa nie uznają wielokrotnego obywatelstwa → np. Polska - obywatel polski nie może być równocześnie uznany za obywatela innego państwa → nie rozwiązuje to wszystkich konfliktów, gdyż nie można takiego rozwiązania narzucić innym państwom;

• obecnie w celu zacieśnienia więzi z emigracją dyskutowana jest sprawa faktycznego i prawnego uznawania podwójnego obywatelstwa;

• obywatelstwo UE (TUE z Maastricht z 1992 r.) → każdy obywatel państwa członkowskiego ma jednocześnie obywatelstwo UE, które uzupełnia krajowe → uznaje się, że obywatelstwo UE to personalna, wzajemna, zależna i pozorna więź prawna między osobą fizyczną a UE nie jest to sytuacja podwójnego obywatelstwa;

• uprawnienia obywatela UE (obowiązki są czysto teoretyczne):

• prawo swobodnego poruszania się i przebywania na terytorium państw członkowskich;

• czynne i bierne prawo wyborcze (samorząd terytorialny i PE, tam gdzie się mieszka);

• prawo do opieki dyplomatycznej i konsularnej władz każdego z państw członkowskich;

• prawo petycji do PE;

• prawo skargi do RPO UE,

• prawo dostępu do dokumentów PE, Rady UE oraz KE;

Bezpaństwowcy (apatrydzi)

• regulacje dot. apatrydów w Konwencji Nowojorskiej z 1954 r.;

• jak powstaje - min. na skutek niezgodności ustawodawstw dot. obywatelstwa:

• gdy kobieta wychodzi za mąż, a je państwo stosuje zasadę „kobieta idzie za mężem”, a państwo jej męża nie nadaje jej obywatelstwa;

• dziecko bezpaństwowców, a państwo urodzenia nie stosuje prawa ziemi;

• ich sytuacja gorsza → podlegają prawu państwa pobytu, ale nie mają praw politycznych i innych, opieki dyplomatycznej, często też utrudnienia w wyjeździe za granicę;

• zagadnienie to stało się poważnym problemem po wojnach światowych → Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 r. (ONZ) - prawo każdego człowieka do posiadania obywatelstwa;

• wiele postanowień umownych mających na celu wyeliminowanie takiej sytuacji:

• Konwencja Haska z 1930 r. - zwolnienie z obywatelstwa nie powoduje jego utraty, póki osoba nie posiada lub nie nabędzie innego; zastosowanie praw ziemi w stosunku do dziecka, które miałby stać się bezpaństwowcem;

• Komisja P.M. ONZ opracowała 2 projekty konwencji:

• o ograniczeniu bezpaństwowości → przyjęto Konwencję w sprawie ograniczenia bezpaństwowości w 1961 r.;

• o wyeliminowaniu bezpań­stwowości

• oba przewidywały ułatwienia w nabywaniu obywatelstwa na podstawie prawa ziemi oraz dopuszczały utratę tylko gdy nabyte inne obywatelstwo;

TRAKTOWANIE CUDZOZIEMCÓW

• zagadnienie to należy do kompetencji własnej państwa (PL → ustawa z 2003 r. o cudzoziemcach), ale państwa zawierają u.m. (2- i wielostronne) dot. tego zagadnienia (umowy handlowe, osiedleńcze, z zakresu tzw. obrotu prawnego - prowadzenie dział. gosp. nabywanie nieruchomości, wykonywanie zawodów, opodatkowanie, korzystanie z pewnych praw sądowych);

• wraz z rozwojem kapitalizmu zrównywano stopniowo sytuację prawną cudzoziemców z własnymi obywatelami (z pominięciem praw politycznych) ze względu na rozwój handlu międzynarodowego;

• główne systemy traktowania cudzoziemców wykształcone w praktyce państw:

• traktowanie narodowe (równouprawnienie ogólne) → w zasadzie ten sam zakres praw cywilnych co obywateli;

• traktowanie specjalne → przyznanie tylko ściśle określonych uprawnień, co może przewidywać zrównanie z obywatelami w konkretnych dziedzinach (równouprawnienie szczegółowe);

• traktowanie w sposób najbardziej uprzywilejowany → przyznawanie obywatelom danego państwa takich praw jakie mają lub uzyskają obywatele państwa trzeciego;

• najczęściej spotykane → klauzule wzajemności, stosowane tak przy traktowaniu narodowym jak i specjalnym;

• PL → umowy o obrocie prawnym m.in. z Węgrami (1959), Bułgarią (1961) i Rumunią (1962) → traktowanie narodowe w zakresie danej umowy, a zasadą ogólną jest, że cudzoziemcy korzystają z tych samych praw majątkowych i osobistych jak obywatele, min. prawo zwracania się do prokuratury/sądów/notariatów i in. organów, prawo składania wniosków, wytaczania powództw;

Wydalenie cudzoziemca

• państwo ma prawo wydalenia ze swego terytorium lub deportowania (tzw. przymusowego odstawienia do granicy) cudzo­ziemca, który naruszył prawo danego państwa lub którego dalszy pobyt zagraża bezpieczeństwu albo interesom państwa → prawo ograniczane u.m. i zasadą niedyskryminacji;

• PL → wydalony min. gdy przebywa bez wizy; zatrudnienie „na czarno”; brak środków finansowych do pokrycia kosztów pobytu; niezgodne z prawem przekroczenie granicy; nie opuszczenie terytorium RP w terminie określonym w odpowiedniej decyzji;

MIĘDZYNARODOWY RUCH OSOBOWY

• międzynarodowy ruch osobowy → to przemieszczanie się osób połączone z przekraczaniem granicy lub granic państwowych;

• przenoszenie się jednostek okresowe lub na stałe;

• opuszczenie terytorium przez własnych obywateli jak i dopuszczenie cudzoziemców;

• ruch odbywa się przez dobrowolne przenoszenie się jednostek w warunkach pokojowych;

• nie dot. przemarszu wojsk w czasie wojny i przymusowego przesiedlanie ludności;

• państwo samo określa zasady dot. przekraczania swoich granic, ale państwa zawierają u.m., które ograniczają tą swobodę, przy czym ogólną tendencją jest liberalizacja m. ruchu osobowego;

• do m. ruchu osobowego zalicza sie przede wszystkim:

• emigrację;

• czasowe migracje pracownicze;

• mały ruch graniczny;

• szeroko pojęta turystyka;

Paszporty

• paszport to dokument stwierdzający tożsamość i upoważniający do przekroczenia granicy, a zarazem jest też dowodem, że wg prawa państwa, które go wydało, dana osoba jest jego obywatelem;

• wydawanie paszportów to kompetencja własna państw (PL → ustawa z 1990 r. o paszportach - wg której poza paszportem zwykłym są jeszcze:

• dyplomatyczne - dla osób udających się za granicę w celu wyko­nania zadania dyplomatycznego;

• służbowe MSZ - dla osób wyjeżdżających w celach służbowych;

• tymczasowe - wydawane w celu umożliwienia powrotu do kraju obywatelowi polskiemu;

• państwa mogą we wzajemnych stosunkach znieść obowiązek posiadania paszportu;

• np. Układ Europejski w sprawie uregulowania ruchu osobowego między państwami-członkami Rady Europy z 1957 r. - zniesienie obowiązku posiadania paszportu dla okresów krótszych niż 3 m-ce;

Wizy

• wiza jest adnotacją dokonaną w paszporcie lub innym dokumencie podróży, stwierdzającą udzielenie zezwolenia na przekroczenie granicy państwa oraz pobyt lub przejazd przez jego terytorium, ale przez niektóre państwa jest ona traktowana jedynie jako obietnica (promesa);

• wizy pobytowe - uprawniają do określonego czasowo pobytu;

• wizy tranzytowe - uprawniają wyłącznie do przejazdu przez terytorium pań­stwa, ew. z krótkim zatrzymaniem;

• wiza dyplomatyczna - dla osób korzystających z przywile­jów i immunitetów dyplomatycznych;

• przyznawanie wizy to kompetencja własna państw, o ile nie ma u.m.;

• w niektórych przypadkach odmowa wydania wizy może być uznana za akt mało przyjazny i w związku z nim państwo może zastosować retorsje;

• PL → odmowa gdy:

• nie zostały spełnione przesłanki do wydania wizy określonego typu;

• nie posiada środków finansowych niezbędnych do pokrycia kosztów pobytu;

• jest obawa, że wydanie wizy mogłoby spowodować zagrożenie dla obronności lub bezpieczeństwa państwa;

• od dnia wydania poprzedniej decyzji o odmowie nie minął rok i nie pojawiły się nowe okoliczności;

• tendencja do znoszenia na zasadzie wzajemności wiz wjazdowych i tranzytowych, np. w PL → w związku z UE został zniesiony obowiązek wizowy dla państw Europy Zach., ale przywrócony obowiązek wizowy dla 14 państw Europy Wsch. i Azji (m.in. Rosja, Białoruś i Ukraina);

• wiele państw Europy Zach. zniosło aktami jednostronnymi (bez zachowania zasady wzajemności) obowiązek wizowy dla obywateli USA;

EKSTRADYCJA I AZYL

Ekstradycja

• ekstradycja to wydanie władzom obcego państwa osoby ściganej przez te władze za popełnione przestępstwa;

• brak normy zwyczajowej dot. ekstradycji, więc to kompetencja własna państw, ale w związku z walką z przestępczością zaczęto zawierać umowy ekstradycyjne (na zasadzie wzajemności), które z reguły dot. przestępców pospolitych, a nie politycznych, przy czym ocena charakteru przestępstwa należy do państwa wydającego, a wyjątkiem od tej zasady jest tzw. klauzula zamachowa (ekstradycja osób dokonujących z powodów politycznych zamachu na głowę państwa, szefa rządu lub innych osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe i polityczne);

• własnych obywateli z reguły nie wydają, np. PL → art. 55 ust. 1 Konstytucji - zakaz ekstradycji

• w PL zakaz ekstradycji podejrzanej o popełnienie przestępstwa z powodów politycznych bez użycia przemocy;

• kpk z 1997 r. → ekstradycja:

• zakazana w stosunku do obywatela i osoby, która ma prawo azylu;

• można odmówić gdy przestępstwo popełnione na terytorium RP/statku/samolocie oraz gdy państwo nie zapewnia wzajemności;

• w niektórych umowach między państwami socjalistycznymi nie było zastrzeżenia niewydawania przestępców politycznych;

• ekstradycja przestępców wojennych po II wojnie światowej → przewidziana w Deklaracji Moskiewskiej trzech mocarstw z 1943 r., a Porozumienie Londyńskie w przedmiocie ścigania i karania głównych przestępców wojennych Osi Europejskiej z 1945 r. potwierdziło postanowienie o odsyłaniu przestępców tam, gdzie popełnili zbrodnie;

• też przewidywane w paryskich traktatach pokojowych z europejskimi sojusznikami Niemiec z 1947 r.;

• obowiązek ten nie w pełni wykonany przez niektóre państwa zachodnie, a zwłaszcza przez władze okupacyjne w zachodnich strefach Niemiec.

Azyl

• azyl (terytorialny/polityczny) polega na udzieleniu schronienia (tzn. prawa wjazdu i osiedlenia się) cudzoziemcowi ściganemu w kraju ojczystym lub w państwie trzecim za popełnienie przestępstwa politycznego lub z innych wzglę­dów politycznych i wiąże się z odmową wydania (ekstradycji) cudzoziemca → należy do kompetencji własnej, o ile nie ma u.m.;

• PL → art. 56 ust. 1 Konstytucji - prawo azylu na zasadach z ustawy;

• Deklaracja w sprawie azylu terytorialnego uchwalona przez ZO ONZ w 1967 r. → azyl to akt pokojowy i humanitarny i powinien być respektowany przez inne państwa, ale nie przysługuje osobom winnym zbrodni przeciwko ludzko­ści, zbrodni wojennych oraz zbrodni przeciwko pokojowi;

• Konstytucja RP → prócz prawa do azylu przewiduje możliwość nadania statusu uchodźcy Konwencja o sta­tusie uchodźcy z 1951 r. i Protokół uzupełniający z 1967 r. → uchodźcą jest osoba, która na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swej rasy, religii, narodowości i przynależności społecznej lub przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem i nie może lub nie chce z powodu tych obaw korzystać z ochrony tego państwa oraz osoba, która nie ma żadnego obywatelstwa i znajduje się na skutek podobnej sytuacji poza państwem swego zamieszkania i nie może lub nie chce z powodu tych obaw powrócić do tego państwa;

• azyl dyplomatyczny → instytucja p.m. Ameryki Łacińskiej, którego podstawą prawną jest prawo zwyczajowe i u.m. z 1928, 1933 i 1939 roku.

• może być udzielany w pomieszczeniach misji dyplomatycz­nej, na pokładzie okrętu wojennego i samolotu wojskowego oraz w bazach wojen­nych → wyłączne prawo państwa dającego azyl;

• 2 kategorie osób uprawnionych do ubiegania się o ten azyl:

• osoby ścigane ze względów politycznych;

• przestępcy polityczni;

• udzielany wyłącznie w tzw. sytuacjach nie cierpiących zwłoki;

• skutkiem azylu jest wyjęcie tej osoby spod jurysdykcji państwa pobytu;

OCHRONA GRUP LUDZKICH I PRAW CZŁOWIEKA

Rozwój międzynarodowej ochrony praw człowieka

• pierwsze umowy dot. praw mniejszości (część ludności (grupa ludzka), która różni się od pozostałej ludności danego państwa religią, językiem, pochodzeniem czy rasą):

• Traktat Berliński z 1878 r. → obowiązek na Turcji i obszarach od niej oderwanych (Bułgarii, Czarnogórze, Rumunii i Serbii) zapewnienia swobodnego wykonywania praktyk religijnych i nieczynienia żadnej dyskryminacji w stosunku do tych grup ludnościowych, które różniły się od większości religią;

• po I wojnie światowej tzw. główne mocarstwa sprzymierzone i stowa­rzyszone oraz Liga Narodów nałożyły na nowo powstałe państwa oraz na część państw zwyciężonych obowiązek ochrony mniejszości (religia, rasa i język) → min. w umowach z Polską, Jugosławią, Czechosłowacją, Rumunią i Grecją oraz w traktatach pokoju z Austrią, Bułgarią i Węgrami;

• zobowiązania te miały charakter jednostronny, a główne mocarstwa sprzymierzone i stowarzyszone lub Liga Narodów występowały jako opiekunowie części obywateli określonego państwa (podstawa ingerencji);

• traktat mniej­szościowy z 1919 r. - polska mniejszość w Niemczech miała gorszą sytuację niż niemiecka w Polsce;

Karta NZ a prawa człowieka

• Karta NZ → dopiero w niej pojawił się wymóg stosowania zasady równych praw i wolności zasadniczych dla wszystkich;

• zobowiązania z Karty nie są jednostronne, ale są zobowiązaniami wszyst­kich państw, które do ONZ należą;

• zakaz jakiejkolwiek dyskryminacji stosowanej do własnych lub obcych obywateli znajdujących się pod władzą danego państwa;

• normy i dyrektywy dot. praw człowieka bardzo ogólnikowe, stąd potrzeba ich rozwinięcia w u.m.;

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka

• uchwalona w 1948 r. w celu uzupełnienia Karty NZ (wstęp i 30 art.):

• wolność i równość jednostek, dążenie do niedyskryminacji (rasa, kolor skóry, płeć, język, religia, przekonania polityczne, pochodzenie narodowe lub społeczne, majątek i urodzenie), poręczenie prawa do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego; zakaz niewolnictwa; proklamuje prawo do pracy;

• jako rezolucja nie ma mocy wiążącej, ale wywarła duży wpływ na dalszy rozwój m. ochrony praw człowieka;

Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka

• Komisja Praw Człowieka ONZ opracowała pakty praw człowieka, które zostały uchwalone w 1966 r. przez ZO ONZ i przedstawiło do podpisu i ratyfikacji:

• Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Spo­łecznych i Kulturalnych (2003 - 149 ratyf.);

• Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycz­nych (2003 - 146 ratyf.);

• Protokół Fakultatywny do Międzynarodowego Paktu Praw Oby­watelskich i Politycznych

• są u.m., więc mają moc wiążącą;

• zawierają szerszy katalog praw człowieka niż w/w Deklaracja i potwierdzają prawo narodów do samostano­wienia oraz dot. zabezpieczenia i rzeczywistego poszano­wania praw człowieka;

• różnice między paktami: MPPOiP - obowiązek natychmiastowego zastosowania paktu; MPPGSiK - strony będą się starały podjąć kroki w celu maksymalnego zastosowania środków będących w ich dyspozycji dla stopniowego osiągnięcia całkowitego za­spokojenia tych praw;

• MPGSiK → zawiera min.:

• prawo każdego człowieka do pracy (tj. możność zapewnienia utrzymania dzięki pracy swobodnie wybranej lub przyjętej);

• prawo do korzystania ze sprawiedli­wych i nieszkodliwych warunków pracy oraz do słusznego wynagrodzenia;

• prawo do zabezpieczenia społecznego, włączając w to ubezpieczenia społeczne;

• prawo do nauki (wykształcenie podstawowe obowiązkowe i bezpłatne, a średnie i wyższe powszechnie osiągalne i jednakowo dostępne);

• MPPOiP → zawiera min:

• prawo do życia każdej istoty ludzkiej;

• zakaz niewolnictwa, poddaństwa oraz zakaz pracy niewolniczej i przymusowej (przymusowej nie dot. wykonywania ciężkich robót na mocy wyroku sądu skazującego na ten rodzaj kary);

• prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego (zakaz arbitral­nego zatrzymania lub aresztowania);

• swoboda poruszania się na terytorium państwa i wolność wyboru miejsca zamieszkania;

• prawo do wolności myśli, sumienia i religii oraz prawo do nieskrępowanych przekonań;

• w Europie → Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950 r. (PL od 1992 r.) oraz Konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych z 1995 r. przyjęta przez Radę Europy;

Inne umowy

• pod auspicjami ONZ → szereg aktów i umów:

• Konwencja Nowojorska w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej z 1966 r. → dyskryminacja rasowa to min. wszelkie różnice, ograniczenia lub przywileje, oparte na rasie, kolorze skóry oraz na pochodzeniu narodowym, których celem jest utrudnić lub uniemożliwić korzystanie lub wykonywanie, na zasadach równouprawnienia, praw człowieka i wolności zasadniczych.

• potępienie dyskryminacji rasowej i zobowiązanie do prowa­dzenia polityki zmierzającej do jej wykluczenia, co w szczególności dot. segregacji rasowej i apartheidu;

• ZSRR i Gwinea zgłosiły projekt Międzynarodowej Konwencji o zwalczaniu i karaniu zbrodni apartheidu → uchwalona przez ZO ONZ i otwarta do podpisu w 1973 roku;

Zwalczanie zbrodni ludobójstwa

• Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z 1951 r. (uchwalona przez ZO ONZ w 1948 r.) → uznanie ludobójstwa za zbrodnię międzynarodową i obowiązek do zapobiegania i karania;

• ludobójstwo to:

• mordowanie członków określonej grupy ludzkiej;

• powodowanie ciężkiego uszkodzenia ciała lub umysłu u członków okreś­lonej grupy ludzkiej;

• rozmyślne narzucanie grupie warunków życia tak, by spowodować jej wyniszczenie;

• stosowanie środków zmierzających do zapobieżenia urodzinom w grupie;

• przymusowe przenoszenie dzieci z jednej grupy do drugiej;

• zamiar całkowite­go lub częściowego zniszczenia grupy narodowej, etnicznej, rasowej lub religijnej;

• obowiązek karania również gdy sprawca jest odpowiedzialnym zwierzchnikiem lub urzędnikiem publicznym, nie tylko osoba prywatna;

• konwencja ta to krok naprzód po statucie Między­narodowego Trybunału Wojskowego i wyroku norymberskim z 1946 r. i obecnie zakaz ludobójstwa ma charakter normy ius cogens (więc obowiązuje wszystkie państwa, a nie tylko strony konwencji);

ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE

UWAGI OGÓLNE

Pojęcie organizacji międzynarodowej (organizacje międzyrządowe)

• organizacja międzynarodowa (rządowa) to forma współpracy państw, ustalona w wielostronnej u.m., obej­mująca względnie stały zakres uczestników i której podstawową cechą jest istnienie stałych organów o określonych kompetencjach i uprawnieniach, działających dla realizacji wspólnych celów;

• współpraca państw → w wyjątkowych przypadkach inne podmioty, którym przysługuje z reguły jakiś zakres podmiotowości prawnomiędzynarodowej;

• współpraca stała, zinstytucjonalizowana;

• u.m. stanowi statut organizacji;

• względnie stały zakres uczestników, względnie gdyż z mogą do niej przystąpić nowe podmioty albo wystąpić;

• stałe organy, które zapewniają ciągłość i instytucjonalizację współpracy;

• wspólne cele, ale też forum ścierania się poglądów i koncepcji;

Organizacje pozarządowe

• członkowie → nie państwa, a związki, instytucje, osoby prawne i fizyczne z różnych państw mające wspólne interesy czy zainteresowania;

• nie działają na podstawie u.m, lecz na podstawie porozumień nieformalnych i wewnętrznoprawnych, co wg Rady Gosp.-Społ. jest podstawową cechą odróżniającą je od organizacji rządowych;

• wg Karty NZ Rada Gosp.-Społ. może nawiązywać stosunki z pozarządowymi organizacjami celem konsultacji, stąd niektóre organizacje uzyskały status konsultacyjny (uczestniczą w posiedzeniach Rady jako obserwatorzy, itp.), dzięki czemu mają pośredni wpływ na państwa;

• lista wszystkich organizacji w Yearbook of International Organizations (wydawany przez Unię Międzynarodowych Stowarzyszeń) → 500 rządowych, 5000 pozarządowych w 2003 r.;

• należą do nich min.: Światowa Federacja Związków Zawodowych, Liga Stowarzyszeń Czerwonego Krzyża, Instytut P.M., Stowarzyszenie P.M. (ILA) i in.;

Powstanie i rozwój organizacji międzynarodowych

• od drugiej połowy XIX w. zaczęły powstawać organizacje międzynarodowe, ze względu na potrzebę stałej współpracy w coraz szerszym zakresie między państwami, opartej na trwałych podstawach organizacyjnych (instytucjonalizacja)

• obiektywne przyczyny rozwoju organizacji międzynarodowych:

• postęp techniki;

• zacieśnianie się stos. m., które doprowadziły do powstania i wzrostu współzależności państw w wielu dziedzinach, a m.in. w łączności i komunikacji, stosunkach gospodarczych, zagad­nieniach społecznych, nauki i techniki, ochrony środowiska, a przede wszystkim w sprawach politycznych i utrzymania pokoju;

• pierwszy → Międzynarodowy Związek Telegraficzny (Konwencja Paryska telegraficzna z 1856 r.) wraz z Międzynarodo­wy Biurem Zarządów Telegraficznych z 1868 r. kolejne: Konwencja Berneńska z 1874 r. powołała Powszechny Związek Pocztowy (z międzynarodowym biurem w Bernie) Międzynarodowe Biuro Własności Przemysłowej (1883), Międzynarodowe Biuro Własności Literackiej (1886) i Międzynarodo­we Biuro Higieny Publicznej (1908) najszersze kompetencje ma obecnie ONZ;

Klasyfikacja organizacji międzynarodowych (rządowych)

• według ich członkostwa:

• organizacje powszechne/uniwersalne → zmierzają do objęcia wszystkich państw i których statuty przewidują, że są one dostępne dla wszystkich państw, ale np. ONZ ze względów politycznych przez wiele lat była zamknięta dla byłej NRD;

• organizacje regionalne/partykularne → ich członkostwo w samym założeniu jest ograni­czone np. do państw pewnego regionu geograficznego (jak Unia Afrykańska) lub pewnego regionu geograficznego i pewnej kultury (jak Liga Państw Arabskich);

• według zakresu ich kompetencji:

• organizacje o kompetencjach ogól­nych → rozwijają działalność we wszystkich ważniejszych dzie­dzinach stos. m., np. ONZ, OPA, LPA, UA;

• organizacje specjalne/funkcjonalne → kompetencje ich są ograniczone do określonych, specjalnych dziedzin stos. m. np. Wspólnoty Europejskie i wszystkie tzw. organizacje wyspecjalizowane związane z ONZ;

• najważniejsze stanowisko ma ONZ, gdyż jej celem jest osiągnięcie pokoju, a cele innych organizacji uzależnione są od pokoju na świecie/regionie;

• według stopnia ich władzy w stosunku do państw członkowskich

• organizacje o charakterze koordynacyjnym → (klasyczny typ) koordynują i uzgadniają działalność państw, oparte na zasadzie suwerenności państw członkowskich;

• organizacje ponadpaństwowe → mają kompetencje ograniczające suwerenność państw członkowskich, głównie poprzez podejmowanie niektórych decyzji jako wiążących większością głosów, np. WE;

• szczególna sytuacja w przypadku organizacji operacyjnych (powołane do celów operacyjnych, np. m. instytucje finansowe i organizacje zapewniające łączność satelitarną) → podejmują decyzje i ustalają normy dla wszystkich państw, które w nich uczestniczą lub chcą z nich korzystać;

Funkcje organizacji międzynarodowych (typy działalności organizacji zmierzające do realizacji celów)

• wg W. Morawieckiego podstawowa funkcja każdej współczesnej organiza­cji międzynarodowej polega na politycznym procesie:

• ujawniania zakresu zgod­ności interesów państw członkowskich;

• osiągania ogólnego porozumienia w sprawach wspólnych zadań odpowiadających zakresowi zgodności interesów;

• osiągania porozumienia w sprawie środków realizacji takich wspólnych zadań;

• Morawiecki tą podstawową funkcję dzieli w zależności od różnych typów procesu politycznego na:

• funkcje regulacyjne - to proces ustanawiania norm i wzorców o charakterze moralnym, politycznym i prawnym, mających na celu kształtowanie postępowania uczestników stos. m.;

• funkcje kontrolne - to proces ustalania stanu faktycznego oraz konfrontowania go z treścią norm i wzorców w celu przystosowania do nich postępowania uczestników stos. m.;

• funkcje operacyjne - to proces bezpośredniego świadczenia przez organizację różnych usług zgodnie z jej własnymi decyzjami oraz za pomocą ludzi i zasobów materialnych znajdujących się w jej dyspozycji.

• też inne funkcje, np. rozjemcze, arbi­trażowe i sądowe, zarządzające (administracyjne), a nawet pewne funkcje władcze (np. Organizacja Dna Morskiego);

Organy i struktura organizacji międzynarodowych

• org. działają za pomocą odpowiednich organów, a struktura tych organów różnych org. ma cechy wspólne:

• organ typu zgromadzenia ogólnego - reprezentowani wszyscy członkowie, kompetencje ogólne, zbiera się rzadko;

• organ typu rady - węższy zakres, kompetencje wykonawcze, zbiera się częściej, w przerwach między sesjami;

• sekretariat czy biuro - składa się z funkcjonariuszy m., urzęduje permanentnie i spełnia gł. czynności techniczne oraz biurowe;

• liczne odchylenia, np. ONZ posiada 3 rady i własny organ sądowy; WE - Komisja ma bardzo szerokie kompetencje, a składa się z funkcjonariuszy m., istnieje też organ o charakterze parlamentarnym;

• próba klasyfikacji wg różnych kryteriów:

→ wg składu:

• organy składające się z państw → państwa reprezentowane są przez swych przedstawicieli, którzy otrzymują od swoich rządów instrukcje i wytyczne, a ich oświadczenia przypisywane są państwu;

• organy plenarne - w ich skład wchodzą wszyscy członkowie organizacji, np. ZO ONZ;

• organy o ograniczonym skła­dzie - w ich skład wchodzą tylko niektórzy członkowie organizacji, np. Rada Bezpieczeństwa - 5 wielkich mocarstw i 10 państw wybranych przez ZO ONZ;

• organy składające się z osób fizycznych → osoby te działają we własnym imieniu, a gdy są funkcjonariuszami m. to mają obowiązek niezależnego wykonywania swoich funkcji, są to głównie sekretariaty organizacji, organy sądowe i inne organy rozstrzygania sporów oraz niektóre inne organy (jak np. Komisja P.M. ONZ);

→ miejsce w strukturze organizacji

• organy główne → przewidziane są w statucie organizacji;

• organy pomoc­nicze → przewidziane w statucie albo tworzone w miarę potrzeby przez organy główne;

• powołując je należy określić ich skład, kompetencje (w ramach kompetencji organu przekazującego) i stosunek do organu głównego (z reguły podporządkowane + sprawozdania);

→ czas na jaki są powołane

• organy stale → z reguły organy główne;

• organy czasowe (organy ad hoc) → organy pomocnicze mogą być stałe i czasowe;

→ funkcja (wg Z.M. Klepackiego)

• decydujące o wszystkich ważniejszych sprawach (organy polityczne, deliberujące) - organy naczelne;

• organy wykonawcze (zarządzające organizacją w oparciu o decyzje organu naczelnego);

• organy administracyjne, pełniące funkcje administracyjno-usługowe i tech­niczne (np. sekretariaty);

• organy kontrolne;

• organy pokojowego załatwiania sporów;

• organy konsultacyjne i doradcze.

Uchwały i ich charakter prawny

• z punktu widzenia adresata:

• uchwały przeznaczone pro foro externo - dot. postępowania państw poza organizacją, a ich adresatami są państwa członkowskie;

• uchwały przeznaczone pro foro interno - dot. zagadnień związanych z wewnętrzną strukturą i funkcjonowaniem organizacji, a ich adresatami są zwykle organy org. m., a państwa tylko w zakresie ich działalności w danej organizacji;

• taki wyraźny podział był w RWPG → decyzje (sprawy organizacyjne i proceduralne) oraz zalecenia (sprawy dot. współpracy gosp. i naukowo-technicznej);

• z punktu widzenia skutków prawnych:

• uchwały prawnie wiążące - albo w formie decyzji dot. konkretnych sytuacji albo w formie ustalenia norm postępowania;

• uchwały nie mające mocy prawnie wiążącej - zalecenia, życzenia, propozycje czy sugestie, choć mogą mieć duże znaczenie polityczne;

Procedura podejmowania uchwał

• zasada jednomyślności → plusy: najpełniej gwarantuje zabezpieczenie interesów wszystkich państw, ale nie sprzyja efektywności;

• zasada większości → sprzyja efektywności, a dla zapewnienia podejmowania uchwał wyważonych i uwzględniających interesy też innych stron czasem konieczne jest podejmowanie decyzji we współdziałaniu różnych organów o różnym składzie;

• zasada zwykłej większości (większość za niż przeciw, a wstrzymujących się nie liczy)

• zasada większości bezwzględnej;

• zasada większości kwalifikowanej (z reguły 2/3 ale np. w Radzie Bezp. jest 9/15);

• zasada jedno państwo jeden głos (zgodne z zasadą równości państw), ale może to powodować że uchwała będzie martwą literą, bo nie wyrażą na nią zgody państwa mające środki na jej realizację, dlatego czasem niektórym głosom nadaje się szczególne znaczenie, np. w Radzie Bezp. zasada jednomyślności 5 wielkich mocarstw (ich szczególna rola w zapewnianiu m. pokoju i bezpieczeństwa);

• system głosów ważonych - poszczególne państwa w zależności od swojego znaczenia w org. mają różną liczbę głosów (np. w WE i in. powszechnych, finansowych org. czy w org. operacyjnych);

• zasada konsensusu → rozwinęła się w praktyce ONZ - podejmowanie uchwał w drodze konsultacji, bez głosowania i bez zgłoszenia formalnego sprzeciwu, przy możliwości zawarcia swoich zastrzeżeń w oświadczeniu;

• coraz częściej stosowane, czasem na podstawie nieformalnej praktyki, a czasem na podstawie statutu;

Uprawnienia organizacji międzynarodowych i ich sytuacja prawna

• (patrz wcześniej) kompetencje w sensie formalnym określa statut, a w sensie materialnym - wola państw, przy czym tendencja do wyposażania organizacji w coraz rozleglejsze kompetencje;

Funkcjonariusze międzynarodowi

• funkcjonariusze m. → osoby zatrudnione w org. m., o funkcjach względnie stałych i wyłącznych (tzn. nie mogą oni równocześnie wykonywać innych stałych zajęć zawo­dowych), wykonywanych w interesie całej org. (obowiązek lojalności względem org.), w swojej działalności niezależni od władz państwowych (swojego i państwa siedziby);

• przywileje i immunitety - określone w statutach i umowach dwu- i wielostronnych (zwłaszcza między org. a państwem siedziby);

• np. Konwencja dot. przywilejów i immunitetów NZ z 1946 r. czy Konwencja o przywi­lejach i immunitetach organizacji wyspecjalizowanych ONZ z 1947 r.;

• z reguły charakter funkcyjny (dot. działalności urzędowej), ale najwyżsi funkcjonariusze (np. Sekretarz Generalny ONZ i jego zastępcy) z reguły osobowy;

• najwyżsi funkcjonariusze zazwyczaj mianowani i odwoływani przez organy org. m. (np. SG ONZ przez ZO ONZ na zalecenie RB), a inni przez najwyższego funkcjonariusza (zazwyczaj istnieją pewne reguły ich powoływania, głównie dla zapewnienia sprawiedliwego podziału stanowisk);

• ze względu na immunitet w zakresie działalności urzędowej z reguły istnieją organy sądowe, np. tzw. Trybunał Administracyjny ONZ - spory między pracownikami Sekretariatu a ONZ; też Trybunał Administracyjny przy Międzynarodowej Organizacji Pracy;

ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH

Podstawy prawne i istota ONZ

Karta Narodów Zjednoczonych z 1945 r.

• podstawa prawna działania ONZ;

• u.m. wielostronna, otwarta warunkowo, o specjalnym znaczeniu prawnym, gdyż (art. 103) zobowiązania wynikające z Karty w razie sprzeczności z zobowiązaniami wynikającymi z u.m. mają pierwszeństwo przed nimi;

• 5 języków (angielski, francuski, hiszpań­ski, rosyjski i chiński) → 5 wielkich mocarstw i hiszpański w większości Ameryki Łacińskiej;

• wstęp i 111 art. w 19 rozdziałach, a integralnym zał. jest Statut MTS;

Zmiany Karty

• 2 procedury zmiany:

• zwykłe zmiany (poprawki) uchwalone przez ZO ONZ → większością 2/3 głosów wszystkich członków, potem ratyf. przez 2/3, przy koniecznej ratyf. przez 5 mocarstw;

• np. 1963 r. poprawki zwiększające skład niektórych organów i w związku z tym wymaganą liczbę głosów w RB ONZ (1965);

• rewizja dokonana przez ogólną konferencję członków ONZ zwołana w tym celu → konferencja rewizyjna uchwala zmiany większością 2/3 głosów, a wchodzi w życie po ratyf. jak poprawka;

• nie było żadnej rewizji;

Charakter prawny ONZ

• powszechna org. m. o bardzo szerokich celach i zadaniach;

• jest podmiotem p.m., w tym ma ius contrahendi, przywileje i immunitety (konwencja z 1946 r. oraz umowy dwustronne, np. umowa z USA o siedzibie), bierne prawo legacji;

• na terytorium swych członków korzysta ze zdolności prawnej potrzebnej do wykonywania jej funkcji i osiągnięcia celów;

Siedziba ONZ

• uchwała ZO z 1946 r. ustaliła stałą siedzibę w Nowym Jorku + umowa z USA z 1947 r. → okręg administracyjny ONZ - pod kontrolą i władzą ONZ, ale o ile umowa nie stanowi inaczej prawa federalne, stanowe i lokalne USA obowiązują wewnątrz okręgu;

• nietykalny i USA nie może wkraczać bez zgody SG ONZ;

• obowiązek ONZ - staranie się, by okręg nie stał się miejscem azylu;

• ONZ może wydalać ze swego terytorium, a nakładanie innych kar pozostawione do amer. kompetencji;

• amer. ochrona policyjna granic okręgu;

Finanse ONZ

• 3 rodzaje wydatków:

• regularne → obowiązkowe wpłaty;

• na opera­cje pokojowe → obowiązkowe wpłaty;

• na pomoc humanitarną i rozwój gospodarczy → dobrowolne wpłaty;

• budżet regularny (finansuje bieżącą działalność organizacji) przygotowywany przez Sekretariat i uchwalany przez ZO ONZ na 2 lata, przy czym główne wpływy to składni od państw (obliczane na podstawie różnych wskaźników, jak zadłużenie państwa, PKB, liczba ludności), a inne wpływy (z własnej poczty, telewizji, wydawnictw) nie mają większego znaczenia;

• wydatki na pomoc humanitarną i rozwój gospodarczy - realizowane przez Program Rozwoju Narodów Zjednoczonych (UNDP) oraz organizacje wyspe­cjalizowane ONZ (budżet z reguły większy niż b. regularny);

Członkostwo w ONZ

Członkowie pierwotni

• to państwa, które bądź uczestniczyły w konferencji w San Francisco, bądź uprzed­nio podpisały deklarację NZ z 1942 r. oraz podpisały i ratyfikowały Kartę → 51 państw (50 z konferencji + Polska, która nie brała udziału w konferencji na skutek sprzeciwu mocarstw zachodnich na zaproszenie przedstawiciela Rządu Tymczasowego, a Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej powstał dopiero w 1945 r.) → ten drugi warunek tylko po to by Polska stała się członkiem pierwotnym (podpisała Kartę w 1945 r.);

• szczególna pozycja - 5 wielkich mocarstw - stali członkowie RB, mają szczególne obowiązki w zakresie utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, oraz szczególne prawa (uchwały RB, ratyfikacja Karty);

Nowi członkowie

• przyjmowani uchwałą ZO ONZ (2/3 za) na zalecenie RB;

• warunki jakie musi spełnić państwo:

• musi być państwem miłującym pokój,

• musi przyjąć zobowiązania zawarte w Karcie,

• musi być zdolne i zdecydowane zobowiązania te wykonywać (ocena należy do ONZ);

• w 2002 r. było już 192 członków, a największe rozszerzenie doprowadziło do zmiany układu sił, gdyż większość nowo przyjętych to państwa trzeciego świata, a w okresie zimnej wojny trawł impas, gdyż państwa zachodnie nie chciały przyjmować państw socjalistycznych i dopiero w 1955 r. podczas odprężenia w stosunkach Wschód-Zachód, 16 z 18 państw oczekujących stało się członkami, ale najdłużej blokowano wejście NRD i RFN (1973 r.);

Reprezentacja państwa w ONZ

• zasada → każde państwo powinno być reprezen­towane w ONZ przez rząd, który sprawuje efektywnie władzę na jego terytorium i który tym samym może realizować prawa i obowiązki wynikające z Karty;

• sprawa Chin → po rewolucji ludowej z 1949 r. aż do 1971 r. reprezentacja ChRL nie była właściwa, gdyż utrzymywano fikcję reprezentacji Chin przez rząd kuomintangowski z Tajwanu, pomimo, że poza Tajwanem nad całym terytorium Chin miał efektywną władzę rząd ChRL → 1971 r. uchwała ZO ONZ przywróciła ChRL jej wszystkie prawa i uznała jej przedstawicieli jako jedynych legalnych reprezentantów Chin to nie było przyjęcie Chin, gdyż od początku Chiny były członkiem pierwotnym i stałym członkiem RB, a jedynie przywrócenie wszystkich praw;

Utrata członkostwa

• 2 sposoby:

• wystąpienie z ONZ → choć Karta milczy na ten temat, to na konferencji w San Francisco uznano, że jest to suwerenne prawo państwa, co potwierdziła praktyka, gdy w 1965 r. Indonezja postanowiła wystąpić z ONZ (z powodu wybrania Malezji na członka RB, z którą była w konflikcie → 1966 r. Indonezja oświadczyła, że pragnie powrócić do ONZ i nie zastosowano procedury przyjęcia nowego członka, tylko przywrócono jej dawne prawa członkowskie)'

• wykluczenie z ONZ → z powodu uporczywego łamania zasad Karty, w drodze uchwały ZO (2/3 głosów), na zalecenie RB → do tej pory żadnego nie wykluczono, choć były państwa, które w przeszłości uporczywie łamały zasady Karty (np. RPA);

Zawieszenie w prawach członkowskich

• gdy RB podejmie akcję zapobiegawczą lub przymusową względem jakiegoś państwa → na zalecenie RB ZO ONZ może uchwałą zawiesić w wykonywaniu praw i przywilejów takiego członka ONZ → RB może przywrócić wykonywanie tych praw i przywilejów;

• zaleganie ze składkami → powyżej 2 lat może utracić prawo głosu w ZO, ale ZO może zezwolić na głosowanie, gdy uzna, że zaległość jest niezależna od państwa;

• 09.2002 r. - ZO ONZ uchwałą odebrało prawo głosu Irakowi, Kirgistanowi, Vanuatu, Nigerowi, Liberii i Republice Środkowo­afrykańskiej z powodu uporczywego niepłacenia składek;

Cele i zasady ONZ

• cele (zadania) ONZ w art. 1:

• nadrzędny to zapewnienie trwałego pokoju przez stosowanie skutecznych środków zbio­rowych w celu zapobieżenia zagrożeniom pokoju i ich usuwania, tłumienie aktów agresji, załatwianie sporów w drodze pokojowej według zasad sprawiedliwości i p.m.;

• roz­wijanie przyjaznych stosunków między państwami oparte na poszanowaniu zasady równouprawnienia i samostanowienia narodów (wg C. Berezowski to „konsolidacja pokoju powszechnego”);

• popieranie współpracy m. w dziedzi­nie gospodarczej, społecznej, kulturalnej, humanitarnej oraz poszanowania praw człowieka;

• harmonizowanie działal­ności m. zmierzającej do w/w celów;

• zasady działania ONZ w art. 2 (to jednocześnie zasady p.m.):

• suwerenna równość → po raz pierwszy użyte w Deklaracji Moskiewskiej z 1943 r.;

• nieinterwencja → wynika z w/w zasady, dodatkowo ONZ nie jest upoważniona do ingerencji w sprawy, które należą do kompetencji wew.;

• wykonywanie zobowiązań międzynarodowych → przyjętych zgodnie z Kartą, w dobrej wierze - potwierdzenie zasady pacta sunt servanda;

• pokojowe załatwianie sporów → zasada ta została wprowadzona do p.m. paktem paryskim z 1928 r. (pakt Brianda-Kelloga);

• wyrzeczenie się siły → zobowiązanie do powstrzymania się od użycia siły lub groźby jej użycia, też wprowadzona paktem paryskim, a jej realizacja jest podstawowym celem ONZ;

• bezpieczeństwo zbiorowe → obowiązek członków udzielania ONZ wszelkiej pomocy w każdej akcji, podjętej zgodnie z Kartą oraz obowiązek wstrzymania się od udzielania pomocy jakiemukolwiek pań­stwu, przeciwko któremu ONZ podjęła akcję zapobiegawczą lub przymusową;

• ONZ ma zapewniać, by wszystkie państwa (też nie-członkowie) postępowali zgodnie z w/w zasadami w stopniu koniecznym do utrzymania m. pokoju i bezp.;

• zagadnienie utrzymania m. pokoju i bezp. potraktowane uniwersalistycznie;

Struktura organizacyjna ONZ

• organy główne ONZ:

• Zgromadzenie Ogólne → organ plenarny o najszerszych kompetencjach, może omawiać wszelkie sprawy dot. kompetencji i funkcji któregokolwiek organu;

• Rada Bezpieczeń­stwa → ponosi główną odp. za utrzymanie m. pokoju i bezp.;

• czasem łączne działanie (ZO na zalecenie RB);

• Rada Gospodarczo-Społeczna;

• Rada Powiernicza;

• MTS;

• Sekretariat;

• organy pomocnicze ONZ:

• można je tworzyć, gdy okażą się konieczne → przez ZO, RB czy Radę Gosp.-Społ.;

• pod­porządkowane organom głównym, które je powołały (+sprawozdania);

• charakter stały lub czasowy;

• czasem duże znaczenie, jak Komisja P.M. przy ZO;

• kompetencje z zakresu kompetencji organu ustanawiającego;

Zgromadzenie Ogólne

• składa się z wszystkich członków i zbiera się raz do roku na sesję zwyczajną, a w razie potrzeby na sesję nadzwyczajną;

• sesja zwyczajna → (regulamin) od 3 wtorki września do połowy grudnia; wybiera swego przewodniczącego oraz zastępców, potem debata generalna;

• powołuje 7 komisji głównych (w ich skład wszyscy członkowie ONZ):

• Polityczna i Bezpieczeństwa;

• Gospodarcza i Finansowa;

• Społeczna, Humanitarna i Kulturalna;

• Powiernictwa i Obszarów Niesamodzielnych;

• Administracyjna i Budżetowa;

• Prawna

• Specjalna Komisja Polityczna;

• podejmuje uchwały bezpośrednio lub na podstawie sprawozdania komisji;

• sesja nad­zwyczajna → zwoływana przez SG na żądanie RB lub większości członków ONZ;

Funkcje i kompetencje Zgromadzenia Ogólnego

• może omawiać wszelkie zagadnienia lub sprawy wchodzące w zakres Karty albo dotyczące kompe­tencji i funkcji któregokolwiek organu oraz (z zastrzeżeniem nienaruszalności kompetencji RB) może ono udzielać zaleceń członkom ONZ i RB;

• uprawnienia szczegóło­we:

• inicjowanie badań i wydawanie zaleceń w celu:

• współpraca polityczna;

• popieranie rozwoju p.m. i jego kodyfikacji;

• popierania współpracy w dziedzinach gosp., społ., kulturalnej;

• przyczyniania się realizacji praw człowieka

• bada i uchwala budżet;

• analizuje sprawozdania pozostałych organów;

• decyduje min. o wyborze członków rad, przyjmowaniu nowych członków, sprawach budżetowych i finansowych;

• MTS w opinii doradczej z 1971 r. w sprawie skutków prawnych dalszej obecności RPA w Namibii stwierdziła, że ZO w określonych przypadkach, w granicach swoich kompetencji może podejmować uchwały mające cel operacyjny;

Kompetencje Zgromadzenia Ogólnego w zakresie utrzymania między­narodowego pokoju i bezpieczeństwa

• może rozważać ogólne zasady współpracy nad utrzymaniem m. pokoju i bezp. (też zasady rozbrojenia i regulowania zbrojeń) + zalecenia członkom ONZ i RB;

• może omawiać konkretne sprawy dot. utrzymania m. pokoju i bezp. oraz współ­działać w załatwieniu sporów międzynarodowych → ograniczone w zaleceniach i przeprowadzaniu akcji (robi to RB);

• płaszczyzna merytoryczna tego ograniczenia → ZO każdą sprawę w związku z którą konieczne jest przeprowadzenie akcji przekaże RB (po lub przed omówieniu) - art. 11 ust. 2;

• płaszczyzna proceduralna tego ograniczenia → gdy RB wykonuje w związku z jakimkolwiek sporem lub sytuacją funkcje powierzone jej przez Kartę, ZO nie może w związku z tym udzielać zaleceń, chyba że RB tego zażąda - art. 12;

Procedura podejmowania uchwał (głosowanie)

• każdy członek ma 1 głos → 2 procedury podstawowe + 2 procedury szczególne:

• zasada ogólna → większością głosów obecnych i głosujących (zwykła większość głosów), przy czym „głosujących” = głosujących za lub przeciw;

• sprawy ważne → 2/3 obecnych i głosujących, przy czym sprawy ważne to:

• zalecenia dot. utrzymania m. pokoju i bezp.;

• wybór niestałych człon­ków RB;

• wybór członków Rady Gosp.-Społ. oraz Rady Powierniczej;

• przyjmowanie nowych członków ONZ;

• zawieszanie członków w prawach i przywilejach członkowskich;

• wykluczanie członków;

• sprawy dot. funkcjonowania systemu powiernictwa i sprawy budżetowe;

• nie jest to katalog wyczerpujący, gdyż ZO zwykłą większością może ustalić taki wymóg dla innych spraw;

• wybór sędziów MTS → bezwzględna większość;

• poprawki (zmiany) Karty → 2/3 wszystkich członków;

Charakter uchwal i ich moc prawna

• prawnie wiążące → uchwały ZO dot. zagadnień związanych z wewnętrzną strukturą i funkcjonowaniem ONZ (np. uchwały organizacyjne, proceduralne, budże­towe) → więc wybór SG ONZ, przyjęcie nowych członków, wybór niestałych członków RB;

• charakter zaleceń → uchwały dot. postępowania państw poza ONZ zgodnie z zasadą suwerenności państw, więc ZO nie jest „parlamentem świata” czy „rządem światowym”;

• jednak uchwały mają duże znaczenie polityczne i moralne, zwłaszcza jednomyślnie podjęte;

• mogą przyczyniać się do rozwoju p.m. poprzez wyrażenie wspólnego przeświadczenia państw dot. zasad p.m. lub gdy ZO uchwala projekt u.m. i zaleca jego przyjęcie;

Rada Bezpieczeństwa

Skład Rady Bezpieczeństwa

• obecnie składa się z 15 członków (wcześniej 11):

• skład RB odpowiada głównemu zadaniu i odpowiedzialności za m. pokój i bezp. → 5 wielkich mocarstw (największy potencjał wojskowy i gospodarczy), choć dyskutowane jest w ostatnich latach poszerzenie liczby stałych członków o inne państwa, które odgrywają duże znaczenie w świecie (np. Niemcy, Japonia, Indie, Nigeria, Brazylia);

• 10 członków niestałych wybieranych przez ZO, przy czym należy uwzględnić ich wkład w utrzymanie m. pokoju i bezp. oraz sprawiedliwy podział geograficzny, a rezolucja (bez mocy wiążącej ZO ustaliła pewien klucz: 5 z Afryki i Azji, 1 z Europy Wschodniej, 2 z Ameryki Łacińskiej, 2 z Europy Zachodniej i innych państw;

• wybierani na 2 lata (choć Polska raz była wyjątkowo tylko na rok) i nie mają prawa natychmiastowej reelekcji;

• każdy członek RB musi być ciągle reprezentowany w siedzibie ONZ, by pełniła swe funkcje bez przerwy;

Funkcje i kompetencje Rady Bezpieczeństwa

• działanie w celu utrzymania m. pokoju i bez­. i za to ponosi główną odp., działając we wspólnym imieniu państw członkowskich ONZ (= delegacja władzy);

• do jej kompetencji należą:

• pokojowe załatwianie sporów;

• podejmowanie akcji w razie zagrożenia pokoju, naruszenia pokoju i aktów agresji;

• popieranie układów regionalnych w celu utrzymania pokoju;

• spełnianie pewnych funkcji w stosunku do okręgów strategicznych obszarów powierniczych;

• opracowanie planów systemu regulowania zbrojeń;

• też inne szczegółowe uprawnienia wynikające z Karty min. związane z członkostwem, wyborem sędziów MTS, powołaniem SG;

Procedura podejmowania uchwal (głosowanie)

• każdy członek RB ma jedne głos, a większość uchwał zapada większością 9 głosów, ale:

• w sprawach proceduralnych - 9 jakichkolwiek członków;

• w sprawach merytorycznych - przy zachowaniu jednomyślności 5 mocarstw;

• „sprawa proceduralna” → częściowa odp. w V rozdz. Karty „Procedura” → decydowanie o posiedzeniach RB poza siedzibą, powoływanie or­ganów pomocniczych, uchwalanie regulaminu, zapraszanie do udziału w dyskusji strony sporu, która nie należy do RB, a nawet do ONZ;

• wstępna decyzja RB rozstrzygająca czy dane zagadnienie ma charakter proceduralny, czy merytoryczny nie jest sprawą merytoryczną (wg 4 mocarstw zapraszających na konferencję w San Francisco);

• zasada jednomyślności członków stałych (art. 27 ust. 3) uchwały zapadają większością głosów dziewięciu członków Rady, włączając w to zgodne głosy wszystkich członków stałych → stąd czasem nazywana prawem weta;

• wstrzymanie się od głosu → nie jest traktowane jako sprzeciw (praktyka) → potwierdził MTS w opinii doradczej z 1971 r. (w sprawie Namibii), że praktyka taka była stosowana i powszechnie akceptowana w ONZ;

• jest to zasa­da ustrojowa ONZ (podstawa struktury i działania ONZ) oraz ma ona wielkie znaczenie polityczne;

• podczas okresu zimnej wojny zasada te nie pozwoliła przekształcić ONZ w koalicję państw przeciwko państwo socjalistycznym i jednocześnie zmusza ona 5 wielkich państw do współpracy i konsensusu;

• szczególna procedura podczas wyboru sędziów MTS → bezwzględna większość członków (8) bez konieczności zachowania jednomyślności;

Moc wiążąca uchwal Rady Bezpieczeństwa

• niektóre prawnie wiążące dla zapewnienia skuteczności wykonywania podstawowego zadania → wynika z art. 25, wg którego członkowie ONZ zgadzają się przyjmować i wykonywać decyzje RB (nie zalecenia podejmowane w formie uchwał), przy czym Karta określa kiedy RB może podejmować decyzje:

• gdy RB stwierdza istnienie zagrożenia lub naruszenia po­koju bądź aktu agresji może udzielać zaleceń albo decydować o środkach jakie należy użyć, uchwały w spr. pokojowego załatwiania sporów to zalecenia;

Rada Gospodarczo-Społeczna

• skład → 54 państwa (wcześniej 18 → 27), wybierane przez ZO na 3 lata, a co rok wybiera się 1/3 składu (18), nie ma zastrzeżeń do ponownej wybieralności (wielkie mocarstwa cały czas zasiadają w niej);

• kompetencje → zagadnienia gospodarcze, kulturalne, wychowaw­cze, zdrowia publicznego oraz poszanowania i przestrzegania praw człowieka;

• uprawnienia → badanie, zalecanie oraz inicjatywa prawotwórcza;

• zalecenia do ZO, do członków ONZ i do organizacji wyspecjalizowanych;

• inicjatywa to opracowywanie projektów umów i przedstawianie ich ZO;

• może zwoływać konferencje międzyrządowe;

• koordynacja działalności ONZ i innych organizacji międzynarodowych „systemu ONZ” → może zawierać umowy z org. wyspecjalizowanymi, które podlegają zatwierdzeniu przez ZO o warunkach współpracy; wydawać im zalecenia i odbywać z nimi konsultacje, też może otrzymywać od nich sprawozdania oraz zapraszać ich przedstawicieli na swoje zebrania (bez prawa głosowania);

• może zawierać porozumienia w spr. zasię­gania opinii organizacji pozarządowych (z zakresu jej działania);

• głosowanie → każdy członek ma jeden głos, a uchwały zwykłą większością, a moc wiążącą mają jedynie uchwały dot. spraw organizacyjnych i proceduralnych, natomiast uchwały adresowane do państw mają charakter zaleceń;

Rada Powiernicza

• skład miał opierać się na zasadzie reprezentacji państw zarządzających i nie zarządzających obszarami powierniczymi, ale ze względu na praktyczną likwidację systemu powierniczego Rada ta przestała w zasadzie pełnić swoją funkcję;

Sekretariat

• Sekretariat → składa się z SG i personelu potrzebnego ONZ, ale większość uprawnień ma SG;

• SG to najwyższy urzędnik ONZ

• kieruje Sekretariatem, mianuje pracowników;

• może zwrócić uwagę RB na każdą sprawę, która może zagrażać m. pokojowi i bezp.;

• praktyka i uchwały ONZ stale rozszerzają uprawnienia SG;

• powoływany przez ZO na zalecenie RB (zasada jednomyślności!) na 5 lat;

• SG i personel Sekretariatu muszą wykonywać swoje funkcje niezależnie, w interesie ONZ → bez instrukcji i działalności, która mogła by rzucić cień na och funkcję + obowiązek państw do szanowania tego charakteru funkcji SG i personelu oraz nie wywierania wpływu na nich;

• sytuacja prawna → funkcjonariusze ONZ mają odpowiednie przywileje i immunitety, a SG ma dyplomatyczne;

• przy rekrutacji brać pod uwagę kwalifikacje i zasadę sprawiedliwego podziału geograficznego → obecnie ponad 10tyś zatrudnionych (nadmierna biurokracja i rozrost agend);

• TA ONZ rozstrzyga spory miedzy członkami personelu ONZ a ONZ wynikające z niedotrzymania warunków umowy o pracę i nominacji;

Działalność ONZ

• powołana w celu zapewnienia pokoju i rozwoju współpracy międzynarodowej, ale pomimo że Karta przewiduje skuteczne i realne sposoby zapobiegania konfliktom, nie udało się ONZ skutecznie zapobiegać wszystkim konfliktom → przyczyna to naruszanie jedności państw „miłujących pokój”, która była od początku naruszana, a jest konieczna do skutecznego wypełniania zadań przez ONZ (głównie podczas zimnej wojny);

• w ostatnich latach staje się rzeczywistym instrumentem współpracy m. → osiągnięcia w dziedzinie politycznej, operacje zmierzające do zabezpieczenia pokoju, osiągnięcia w dziedzinie realizowania prawa do samostanowienia ludów kolonialnych oraz poszanowania i ochrony praw człowieka, a także wkład w rozwój p.m.;

• działalność ONZ jest odbiciem istniejącego układu sił na arenie międzynaro­dowej → układ ten zmienił się w raz z rozkładem systemu kolonialnego (lata 60'te) i przyjęciem wielu nowych państw do ONZ, które prowadzą politykę zmierzającą do realizacji prawa do samostanowienia;

UMOWY I ORGANIZACJE GOSPODARCZE

UWAGI OGÓLNE

• przedmiotem m. umów gosp. jest regulowanie zagad­nień związanych z m. obrotem gospodarczym (= międzynarodowe stosunki gospodarcze);

• m. stos. gosp. to stosunki utrzymywane pomiędzy podmiotami gospodarczymi znajdującymi się w różnych państwach, obejmują 3 grupy zjawisk:

• międzynarodową wymianę towarów i usług (= handel zagraniczny);

• międzynarodowe ruchy kapitału;

• międzynarodowe ruchy siły roboczej;

• poniżej zagadnienia związane z handlem zagranicznym → regulowany w 2 płaszczyznach → cywilnoprawnej (m. transakcje handlowe dokonywane przez osoby prywatne) → z suwerenności gospodarczej wynika prawo państw do oddziaływania na handel zagraniczny → międzynarodowoprawnej (usuwanie przeszkód, zakazów i dyskryminacji w celu ułatwienia m. przepływu towarów, usług i płatności);

• gospodarka kapitalistyczna → zasadą jest, że transakcje dokonywane są przez prywatnych kupców i firmy w celu osiągnięcia zysku, a państwo ingeruje w nie, tak by tworzyć korzystne dla siebie sytuacje (popieranie eksportu, ograniczanie importu);

• w państwach socjalistycznych wprowadzono monopol handlu zagranicznego, np. Konstytucja PRL, który polegał na państwowym kierownictwie i plano­waniu całego handlu m., a transakcje dokonywane były przez przedsiębiorstwa, najczęściej państwowe → istotą monopolu nie jest wyłączne przez państwo wykonywanie handlu, ale uzależnienie jego wykonywania od upoważnienia państwa;

• zlikwidowany podczas reform po 89'tym, co wpłynęło na zmianę instrumentów polityki handlu zagranicznego (zamiast bezpośredniego uczestnictwa, pośrednie środki, jak ustanawianie ceł, ograniczeń przywozowych/kontyngentów, ograniczenia dewizowe, różne formy subwencjonowania eksportu itp.);

• zagadnienie te regulowane są głównie przez dwustronne u.m., ale też są umowy wielostronne, oraz umowy powołujące do życia m. org. gosp.;

• ONZ i Rada Gosp.-Społ;

• Konferencja NZ do Spraw Handlu i Rozwoju (UNCTAD) z 1964 r.;

• Układ Ogólny w sprawie Taryf i Handlu (GATT) → a jego następcą jest Światowa Organizacja Handlu (WTO);

• zachodnioeuropejskie wspólnoty gospodarcze;

DWUSTRONNE UMOWY GOSPODARCZE

• okres rozwijającego się kapitalizmu - klasyczna forma umowy dwustronnej to traktat handlowy (traktat handlowy i nawigacyj­ny - dot. też żeglugi morskiej) → okres stosunkowo liberalnej polityki handlowej, a głównym instrumentem były cła, istniała wymienialność walut i swoboda obrotów płatniczych z zagranicą;

• traktat regulował całokształt obrotu gosp., a dla ochrony własnych interesów stosowano KNU i czasem klauzule narodowe;

• okres wielkiego kryzysu gosp. (od 1929 r.) → załamanie swobodnego obrotu gosp., państwa zaczęły wprowadzać różne przepisy ochronne dla zachowania równowagi bilansu płatniczego:

• ograniczenia iloś­ciowe (kontyngentowanie) importu;

• reglamentacja obrotu dewizowego z zagrani­cą;

• wynikiem tego było powstanie sieci umów kontyngento­wych (umów o obrocie towarowym) - państwa w nich przyznawały sobie wzajemnie kontyngenty towarów (zezwolenie na import określonej ilości);

• umowy finansowe (płatnicze) - regulują m.in. sprawę płatności m. przy istnieniu ograniczeń dewizowych;

• szczególny typ to tzw. umowy rozrachunkowe/clearin­gowe - eliminują potrzebę dokonywania transferu dewiz, poprzez ograniczenie handlu - wymóg bilansowania się eksportu i importu;

• kwestie sporne:

• były w przypadku umów między państwami socjalistycznymi i kapitalistycznymi, a podstawowym instrumentem państw socjalistycznych była KNU, choć nie w pełni zapewniała niedyskryminację, ze względu na nie obejmowanie zagadnień ograniczeń ilościowych;

• są w przypadku państw rozwijających się - żądają uprzywilejowania dla zrekompensowania ich niższego stopnia rozwoju;

Klauzula największego uprzywilejowania (KNU)

• kontrahenci gwarantują sobie wzajemnie traktowanie takie (tzn. równie uprzywilejowane, nie gorsze) jak traktowany jest jakikolwiek inny kraj trzeci najbardziej w danej dziedzinie uprzywilejowany;

• klauzula ta chroni przed niedyskryminacją;

• jest normą o charakterze blankietowym - nie daje żadnych przywilejów/uprawnień, gdyż zależą one od tego jak będą traktowane inne państwa, a wszystkie przywileje i ulgi przyznane jednemu państwu są bezwarunkowo i automatycznie przenoszone na dane państwo;

• treść może być różna - w obrocie gosp. dot. obrotu towarowego, transportu towarów, sytuacji prawnej osób fizycznych i prawnych w zakresie wykonywania handlu i in. dział. gosp.;

• np. typowa KNU w zakresie obrotu towarowego w GATT: „Wszelkie korzyści, ulgi, przywileje lub zwolnienia, przyznane przez jedną z umawiających się stron towarom pochodzącym z jakiego bądź kraju lub przeznaczonych dla tego kraju, będą, niezwłocz­nie i bez jakichkolwiek warunków, rozciągnięte na podobne towary pochodzące z obszarów lub przeznaczone dla obszarów wszystkich innych umawiających się stron. Niniejsze postanowienie dotyczy opłat celnych i wszelkiego rodzaju należności, nakładanych na lub w związku z importem lub ekspor­tem, opłat pobieranych z tytułu przekazywania za granicę płatności importowo-eksportowych, trybu pobierania tych opłat i należności, całości przepisów i formalności dotyczących importu lub eksportu”

Wyjątki od KNU

• polegają na tym, że w szczególnych sytuacjach korzyści lub przywileje przyznawane jakiemuś państwu lub obszarowi nie muszą być prze­noszone na inne państwa korzystające z KNU (traktowanie preferencyjne) → istnieje 5 powszechnie uznanych wyjątków:

• tzw. mały ruch graniczny;

• handel z własnymi koloniami i posiadłościami;

• szczególne sytuacje prawne, polityczne czy uświęcone tradycją (np. tzw. brytyjskie preferencje imperialne, preferencje celne w ramach „Unii Francuskiej”);

• unia celna;

• handel z krajami rozwijającymi się (ten wyjątek zastępuje dawne wyjątki dot. kolonii i krajów zależnych);

• obecnie nie odgrywa tej roli co dawniej, gdyż nie wystarcza do zapewnienie rzeczywistej niedyskryminacji, wynika to z w/w wyjątków, a przede wszystkim z tworzenia organizacji gosp. (jak WE) i stref preferencyjnych oraz z faktu, że KNU w większości przypadków nie obejmuje stosowania ograniczeń ilościo­wych;

Ograniczenia ilościowe (kontyngentowanie) importu (pojawiły się po I wojnie światowej)

• bezpośrednia ingerencja w handel zagraniczny przez państwo, polegająca na zezwoleniu na import tylko określonej ilości towarów w ramach corocznie ustalanego kontyngentu;

• wprowadziły je większość państw, co mocno zahamowało handel zagraniczny, dlatego w gospodarce kapitalistycznej uważane jest to za środek wyjątkowy, stosowany w sytuacjach kryzysowych → w ostatnich latach następuje stopniowa liberalizacja obrotu towarowego przez znoszenie tych ograniczeń;

• w związku ze stosowaniem tych ograniczeń pojawiły się u.m. szczególnego typu → umowy o obrocie towarowym (umowy kontyngentowe) z dołączonymi do nich listami towarowymi - zobowiązanie państwa do wydania zezwoleń na import towarów w ilościach przewidzianych w listach towarowych dołączonych do umowy;

• w gospodarce rynkowej - skorzystanie z tego zobowiązania zależy od prywatnych importerów;

• w gospodarce socjalistycznej - w umowach z państwami kapitalistycznymi mogło to prowadzić do niekorzystnej sytuacji dla państw socjalistycznych (ze względu na monopol handlu zagranicznego), dlatego w takich umowach wzajemne zobowiązania obejmowały także wydawanie zezwoleń na import i eksport;

ORGANIZACJE GOSPODARCZE

Rola ONZ w rozwiązywaniu problemów gospodarczych

• ONZ zajmuje się też problematyką gospodarczą (m. współpraca gosp.) → szczególne uprawnienia ma Rada Gosp.-Społ. (może badać zagadnienia gosp., zwoływać konferencje m., przygotowywać projekty umów oraz udzielać zaleceń w tej dzie­dzinie członkom ONZ;

• powołane też specjalne organy regionalne → np. Europejska Komisja Gos­podarcza (zadania: ułatwianie obrotów gosp. między państwami o różnych ustrojach);

• kompetencje ONZ w tej dziedzinie są ogólne i nie mogą zastąpić dwustronnych umów czy organizacji;

• Konferencja NZ do spraw Handlu i Rozwoju z 1964 r. (UNCTAD) → formalnie to organ pomocniczy ZO, ale ma własną strukturę i organy (Rada Handlu i Rozwoju oraz Sekretariat) oraz dużą samodzielność działania;

• na czoło wysuwane są interesy państw rozwijających się → konieczność przyspieszenia wzrostu gosp. krajów słabiej rozwiniętych, głównie poprzez ułatwianie eksportu (gł. surowców), czemu mają służyć różne instrumenty (uprzywilejowane tych krajów, stabilizacja cen surowców);

• opracowano ogólny system preferencji w handlu m. na rzecz państw rozwijających;

• opracowano projekt Karty ekonomicznych praw i obowiązków państw z 1974 r. (zatwierdzona przez ZO) → przyczynianie się do ładu ekonomicznego i rozwijanie systemu preferencji dla państw rozwijających się;

• Program Rozwoju NZ z 1965 r. (UNDP) → udziela pomocy technicznej i przedinwestycyjnej (organizacyjnie i finansowo) programów krajowych, regionalnych i globalnych, mających przyczynić się do przyspieszenia rozwoju krajów rozwijających się → budżet dobrowolne składki (dlatego zbyt mało ma środków);

• Rada Zarządzająca i Sekretariat z Administratorem na czele (mianowany przez SG ONZ);

Układ Ogólny w sprawie Taryf Celnych i Handlu (GATT) z Genewy z 1947 r.

• układ nie powoływał do życia org., a powstała ona w drodze praktyki i uchwał jego stron → spotkania plenarne zmieniły się w sesje zwoływane 2 razy do roku (tak uchwała z 1958 r.), a w okresie międzysesyjnym działa Rada Przedstawicie­li (otwarta dla wszystkich stron Układu) oraz stały Sekretariat z Sek­retarzem Wykonawczym na czele;

• zadanie GATT → liberalizacja handlu m. i przyczynianie się do jego rozwoju poprzez zredukowanie taryf celnych oraz eliminację ograniczeń ilościowych i zasadę równości. Do głównych funkcji GATT należało:

• ocena sytuacji w handlu m. i poszukiwanie środków dla usunięcia przeszkód w jego rozwoju;

• rokowania w sprawie redukcji ceł, prowadzone na specjalnych konferen­cjach (tzw. rundach);

• rozstrzyganie sporów dotyczących wykonywania zobowiązań;

• udzielanie członkom zezwoleń na uchylenie (derogację) niektórych zobowiązań;

• redukcja taryf celnych w systemie GATT → każdy członek musiał dokonać pewnych obniżek swej taryfy celnej, a koncesje te dokonywane były głównie w dwustronnych rokowaniach, a następnie wyszczególnione w specjalnych listach stanowiących zał. do Układu, a następnie uogólniano je na podstawie KNU, a dodatkowo GATT tzw. rundy;

• KNU → w art. I klauzula generalna (ogólne stosowanie KNU), a w art. II klauzula dodatkowa (każda strona udzieli w stosunkach handlowych z pozostałymi stronami nie mniejszych ulg/kon­cesji niż te, które zostały przewidziane we właściwej liście koncesyjnej, stanowią­cej zał. do Układu);

• szereg wyjątków od stosowania KNU;

• zniesienie ograniczeń ilościowych, ale nakaz ten nie miał charak­teru bezwzględnego i w Układzie Ogólnym przewidziane były liczne wyjątki, a niektóre o charakterze stałym (np. w odniesieniu do produk­tów rolnych i rybnych), inne o charakterze czasowym (np. ze względu na ochronę równowagi bilansu płatniczego);

• niedyskryminacyjne stosowanie ograniczeń ilościo­wych, ale i tutaj wyjątki, które np. umożliwiły zastosowanie ograniczeń w stosunku do państw socjalistycznych;

• 1994 r. GATT uległ rozwiązaniu → powstała Światowa Organizacja Handlu (WTO);

Światowa Organizacja Handlu (Marakesz z 1994 r.)

• członkiem → państwo i odrębne terytorium celne posiadające pełną autonomię w prowadzeniu swych zewnętrznych stosunków handlowych → 146 członków: Polska, WE i 2 odrębne terytoria (Hongkong i Makao);

• funkcje WTO to min.:

• ułatwienie wprowadzania i stosowania po­rozumienia WTO i wielostronnych umów handlowych;

• sprzyjanie realizacji celów w/w umów oraz stworzenie forum negocjacji dot. wielostronnych stosunków handlowych członków organizacji w zakresie objętym umową założycielską;

• współpraca z IMF i IBRD w celu osiągnięcia spójności w formułowaniu globalnej polityki gosp. WTO;

• działania na rzecz liberalizacji w handlu m. m.in. poprzez ob­niżenie stawek celnych (od 1999);

• struktura:

• organ główny - Konferencja Ministerialna (wszyscy członkowie, raz na 2 lata, kompetencje: realizacja szeroko rozumianych funkcji WTO i podejmowanie w tym celu odpowiednich decyzji);

• organ wykonawczy - Rada Generalna (wszyscy członkowie, obraduje w miarę potrzeby, kompetencje: pełni funkcję Konferencji Ministerialnej w przerwach między sesjami, dokonuje przeglądu spraw w zakresie bieżącej polityki handlowej oraz podejmuje różne czynności związane z rozstrzyganiem sporów między członkami, organizowanie współpracy z innymi org. o działalności w zakresie zainteresowań WTO);

• Sekretariat z Dyrektorem Generalnym (mianowany przez Konferencję Ministerialną) → funkcje adm. i tech., a wg. umowy z 1994 r. Sekretariat GATT przekształci się w Sekretariat WTO;

Międzynarodowy Fundusz Walutowy (International Monetary Fund - IMF)

• powstał w 1944 r. na konferencji NZ (wszedł w życie w 1945 r.) - siedziba - Waszyngton;

• podstawowe cele Funduszu to:

• popieranie m. współpracy walutowej;

• ułatwianie rozwoju i zrównoważonego wzrostu wymiany m. oraz przyczynianie się przez to do utrzymania wysokiego poziomu zatrudnienia i dochodów realnych ludności oraz rozwijania zasobów produkcyjnych państw członkowskich;

• przyczynianie się do utrzymania stabilności walut państw członkowskich;

• pomaganie w tworzeniu wielostronnego systemu regulowania należności w zakresie bieżących transakcji między członkami i usuwaniu ograniczeń dewizowych;

• zwiększanie zaufania do państw członkowskich przez stawianie do ich dys­pozycji środków finansowych Funduszu i umożliwienie im w ten sposób korygowa­nia niekorzystnych odchyleń ich bilansów płatniczych;

• obecnie 182 państwa (Polska też), a najważniejsze to USA, GB, Francja, Niemcy i Japonia (38% w systemie głosowania ważonego dla ważnych uchwał);

• Rada Gubernatorów → naczelny organ, przedstawiciele wszystkich państw (raz do roku), może podejmować decyzje we wszystkich sprawach organizacji, a ponadto do jej wyłącznych kompetencji należy:

• zatwierdzanie rocznego sprawozdania z działalności Funduszu,

• określanie warunków i kryteriów podziału czystego zysku,

• przyjmowanie nowych członków i ustalanie warunków ich przyjęcia,

• zawieranie porozumień o współpracy z innymi organizacjami międzynaro­dowymi.

• Rada Dyrektorów Wykonawczych - organ wykonawczy (22 dyrektorów) - obowiązki to:

• bieżące zarządzanie środkami finansowymi organizacji (sprzedaż i wykupy­wanie walut),

• kształtowanie polityki udzielania kredytów państwom członkowskim,

• przygotowywanie projektów uchwał i decyzji dla Rady Gubernatorów.

• działalność Funduszu:

• to głównie udzielanie państwom członkowskim kredytu dla wyrównania chwilowych zakłóceń ich bilansu płatniczego przez umożliwienie im zakupu waluty innego państwa członkowskiego za własną walutę

• udzielane w ramach tzw. rachunku ogólnego oraz szeregu stałych i tymczasowych tzw. ułatwień kredytowych;

• warunek → poddanie w pewnym stopniu gospodarki kontroli Funduszu oraz spełnienie warunków określonych przez org., też opracowanie dokładnego planu poprawy stanu gospodarki;

• też udzielanie pomocy technicznej, min. świad­czeniu usług przez ekspertów organizacji, doradzających rządom państw członkow­skich zgłaszającym zapotrzebowanie na pomoc techniczną;

• największa organizacją finansową na świecie → organizacja wyspecjalizowana w systemie ONZ na podstawie umowy zawartej między obu organizacjami z 1947 r.;

Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (International Bank for Recontruction and Development - IBRD)

• powstał w 1944 r. na konferencji NZ jednocześnie z IMF (umowa założycielska weszła w życie w 1945), siedziba w Waszyngtonie;

• podstawowe cele Banku to:

• udzielanie państwom członkowskim pomocy w odbudowie ich gospodarki zniszczonej podczas drugiej wojny światowej,

• pomoc państwom rozwijającym się w zakresie rozbudowy ich sił wytwór­czych przez ułatwianie dokonywania w nich kapitałowych inwestycji zagranicznych poprzez udzielanie gwarancji lub uczestniczenie w pożyczkach albo innych inwes­tycjach dokonywanych przez kapitał prywatny,

• popieranie rozwoju wymiany międzynarodowej i utrzymywanie równowagi bilansów płatniczych przez popieranie inwestycji zagranicznych, których celem jest rozwój gospodarczy państw członkowskich,

• udzielanie i gwarantowanie pożyczek międzynarodowych państwom człon­kowskim.

• obecnie 191 państw (Polska), a najważniejsze to USA, GB, Francja, Niemcy i Japonia (43% w systemie głosowania ważonego dla podejmowania decyzji);

• Rada Gubernatorów → naczelny organ, przedstawiciele wszystkich państw (raz do roku), określa ogólną politykę Banku i może podejmować decyzje we wszystkich sprawach dotyczących jego działalności, a wyłącznie do jej kompetencji należy:

• przyjmowanie nowych członków i określanie warunków ich przyjęcia,

• zawieszanie państw w prawach członkowskich,

• zwiększanie lub zmniejszanie kapitału Banku,

• podział zysku,

• zawieranie porozumień o współpracy z innymi organizacjami międzynaro­dowymi.

• Dyrektorzy Wykonawczy → organ wykonawczy (5 dyrektorów mianowanych przez 5 w/w państw + 17 dyrektorów wybieranych przez pozostałe państwa) → prowadzenie bieżących operacji finansowych oraz przyznawanie pożyczek państwom członkowskim;

• działalność to udzielanie pożyczek na cele inwestycyjne (gdy nie można uzyskać z innych dogodnych źródeł) państwom i przedsiębiorcom prywatnym, gdy ich rząd/bank centralny zagwarantują spłatę pożyczek wraz z odsetkami;

• udzielane wyłącznie na realizację dokładnie określonych projektów inwestycyjnych i gdy stan gospodarki i finanse publiczne gwarantują spłatę pożyczki (ocena przez ekspertów Banku);

• organizacja wyspecjalizowa­na w systemie ONZ na podstawie umowy z 1947 r.;

ZAŁATWIANIE SPORÓW MIĘDZYNARODOWYCH

UWAGI OGÓLNE

• rola p.m. w odniesieniu do sporów m. polega przede wszystkim na tym, że:

• wprowadza obowiązek pokojowego załatwiania sporów;

• zobowiązuje w konkretnych przypadkach do poddania się okreś­lonemu sposobowi załatwiania sporów;

• tworzy systemy i sposoby pokojowego załatwiania sporów;

Definicja sporu międzynarodowego - „spór” a „sytuacja”

• Karta NZ wymienia łącznie spór i sytuacje (np. RB może badać każdy spór czy sytuację, czy nie zagraża m. pokojowi i bezp.) → ważne rozróżnienie tych pojęć, tym bardziej, że państwo zobowiązane do rozwiązywani sporów w określony sposób, może twierdzić że nie ma sporu, by uniknąć tego sposobu:

• sytuacja m. - to określony, co do czasu i miej­sca, układ stos. m. (szersza niż spór, gdyż z sytuacji mogą wynikać spory);

• spór m. - to taka sytuacja, w której państwa występują ze skonkretyzowanymi, sprzecznymi stanowiskami i roszczeniami → w orzecznictwie:

• STSM w sprawie koncesji Mavrommatisa w Palestynie „spór jest to nieporozumienie w przedmiocie prawa lub faktu, sprzeczność stanowisk prawnych lub interesów między dwiema osobami”;

• MTS w sprawie Australii vs Francja o doświadczenia jądrowe - MTS stwierdził, że spór przestał istnieć, bo Francja w jednostronnych oświadczeniach zobowiązała się nie przeprowadzać doświadczeń jądrowych w atmosferze;

Spory prawne i polityczne (inne - nie używa się terminu polityczne)

• rozróżnienie to nie polega na podziale na spory teoretyczne i praktyczne → każdy spór prawny jest jednocześnie sporem politycznym, ale nie każdy spór polityczny jest jednocześnie sporem prawnym:

• nie każdy spór da się ująć w formułę prawną;

• nie każdy spór da się rozwiązać tylko na podstawie istniejącego prawa, bez odwoływania się do elementów pozaprawnych;

• wg Karty NZ przy rozstrzyganiu sporów RB powinna kierować spory prawne do MTS, gdyż nadają się do rozstrzygnięcia w drodze sądowej lub arbitrażowej;

Spory zwykłe i kwalifikowane (rozróżnienie wprowadzone w Karcie NZ)

• spory kwalifikowane to spory i sytuacje godzące w podstawowy cel ONZ, czyli zagrażające pokojowi → na RB spoczywa główna odp. za to zadanie i Karta daje prawo do rozstrzygania tych sporów RB - może ona zbadać każdy spór i ustalić czy dalsze jego trwanie może zagrażać pokojowi, jeśli tak, to płyną z tego określone konsekwencje prawne i organizacyjne;

Obowiązek załatwiania sporów wyłącznie metodami pokojowymi

• nakaz p.m., też wg Karty jako podstawowa zasada postępowania członków, co ma szczególne znaczenie przy współistnieniu państw o różnych ustrojach społ.gosp., a po II wojnie światowej wobec nowego stosunku sił pokoju do sił wojny zasada ta nabrała realnego charakteru;

• obowiązek ten nie oznacza obowiązku załatwiania wszystkich sporów, który obowiązuje tylko w stosunku do sporów kwalif., a spory zwykłe wg p.m. państwa mogą pozostawić niezałatwiony;

Swoboda wyboru sposobu załatwiania sporu i jej ograniczenia

• wybór sposobu załatwiania sporu zależy od woli stron w sporze:

• spory kwalif. → RB może zalecić (nie wiążące) odpowiednią procedurę lub sposób załagodzenia;

• ograniczana w u.m. → wtedy wystarczy żądanie państwa by rozwiązać spór w ustalony w u.m. sposób, np. klauzula fakultatywna MTS;

Sposoby załatwiania sporów

• są to:

• rokowania - postępowanie dyplomatyczne, bez udziału organu m.;

• dobre usługi - postępowanie dyplomatyczne, bez udziału organu m. + państwo trzecie;

• pośrednictwo (mediacja) - postępowanie dyplomatyczne, bez udziału organu m. + państwo trzecie;

• badania (komisje śledcze) - postępowanie z udziałem organów m.;

• koncyliacja - postępowanie z udziałem organów m.;

• arbitraż;

• sądownictwo;

• sposoby można podzielić na 2 kategorie:

• nie prowadzące do wiążącego dla stron rozstrzygnięcia, np. rokowania, dobre usługi, pośrednictwo, badania i koncyliacja;

• kończące się wiążącym rozstrzygnięciem (zasądzeniem), np. arbitraż i postępowanie sądowe;

Źródła prawa dotyczącego załatwiania sporów międzynarodowych

• u.m. → min. Konwencja Haska o pokojowym załatwianiu sporów międzynarodowych z 1907 r., też Karta NZ (wraz ze statutem MTS) oraz różne klauzule w umowach dwu i wielostronnych, czasem umowy dwustronne dot. tylko sposobu załatwiania sporów (np. traktaty arbitrażowo-koncyliacyjne);

ROKOWANIA (NEGOCJACJE)

• to najbardziej podstawowy typ rozwiązywania sporów, ale wymaga by każda ze stron chciała w duchu kompromisu uzgodnić swoje stanowiska i ustalić na przyszłość jednolite postępowanie, a inne sposoby są często pomocnicze i często wymagają jeszcze dodatkowych rokowań (np. po zaakceptowaniu prac komisji badawczej państwa muszą jeszcze ustalić warunki rozstrzygnięcia sporu);

• na różnych szczeblach, też przez osoby upoważnione, a wg KW o stos. dypl. jest to jedno z zadań misji dyplomatycznej;

• forma usta lub pisemna;

• czasem u.m. nakładają obowiązek podjęcia rokowań, ale wg STSM obowiązek ten nie oznacza obowiązku osiągnięcia porozumienia;

DOBRE USŁUGI I POŚREDNICTWO (MEDIACJA)

• to postępowania dyplomatyczne z udziałem jednego lub więcej państw trzecich;

• rola państwa trzeciego:

• dobre usługi → ułatwienie państwom rokowań, ale bez brania w nim udziału;

• pośrednictwo → bierze z reguły udział;

• nie zawsze tak ostra różnica - może najpierw być dobre usługi, potem pośrednictwo;

• wg Konwencji Haskiej - państwo trzecie nie może uczestniczyć w sporze, a państwa sporu utrzymują z nim przyjazne stosunki, państwo trzecie może samo proponować swoje usługi, nawet podczas konfliktów zbrojnych;

• np. T. Roosvelt w zatargu zbrojnym rosyjsko-japońskim (1904-5) → rokowania w Portsmouth;

• np. ZSRR w sporze indyjsko-pakistańskim o Kaszmir → 1966 r. konf. w Taszkiencie prezydenci państw sporu podpisali deklarację o przywróceniu normal­nych i pokojowych stosunków oraz wycofaniu wojsk;

• zadanie państwa trzeciego to pogodzenie przeciwnych roszczeń i złagodzenie niechęci → koniec gdy:

• wszystkie strony uznają, że zaproponowane środki pogodzenia nie zostały przyjęte;

• gdy spór został zakończony - albo na podstawie rokowań albo dzięki państwu trzeciemu czy z jeszcze innej przyczyny;

• w ostatnich latach też wybierane na mediatorów wybitne osobistości, np. w sporze Palestyna-Izrael - hrabia F. Bernadotte (po jego zamordowaniu R. Bunche); w konflikcie bliskowschodnim po wojnie w 1967 r. był mediator ONZ G. Jarring; też organizacje i organy m.;

KOMISJE ŚLEDCZE

• cel: wyjaśnienia stanu faktycznego → zadanie: stwierdzenie faktów, jeśli są one sporne;

• wg KH → powoływane gdy istnieje różnica zapatrywań na kwestie stanu faktycznego, po wyczerpaniu drogi dyplomatycznej

• fakultatywny charakter → gdy okoliczności na to pozwolą;

• skład oraz szczegółowe określenie zadań komisji ustalają strony;

• postępowanie kontradyktoryjne;

• uchwały podejmowane większością głosów;

• koniec prac sprawozdaniem o stwierdzeniu faktów → nie jest wiążące dla stron;

• np. incydent na Dogger Bank (Morze Północne) - 1904 r. flota rosyjska ostrzelała brytyjskie kutry rybackie myląc je z japońskimi torpedowcami → po ustaleniach komisji Rosja wypłaciła odszkodowanie GB;

• klasyczna procedura śledcza stosowana bardzo rzadko → ZO ONZ w 1967 r. wezwało państwa do bardziej efektywnego korzystania z istniejących metod ustalania faktów oraz wezwało SG ONZ do stworzenia rejestru ekspertów w różnych dziedzinach, którzy mogliby być wykorzy­stani przez strony w sporze dla ustalenia faktów (+ postulat do państwo o wysunięcie do 5 ich obywateli do tego rejestru);

KONCYLIACJA

• organ m. (komisja koncyliacyjna) po zbadaniu stanu faktycznego sporu nie wydaje wyro­ku, lecz zaleca konkretne rozstrzygnięcie sporu (elementy badań i pośrednictwa/mediacji);

• w okresie międzywojennym liczne tzw. traktaty arbitrażowo-koncyliacyjne (np. traktaty lokarneńskie z 1925 r.);

• organ stały lub niestały;

• początek postępowania - przedstawienie sporu przez obie strony, ale też wszczęcie na żądanie jednej strony;

• postępowanie kontradyktoryjne;

• uchwały zapadają większością głosów;

• po rozpoznaniu sprawy komisja może przedstawić stronom warunki układu, który uzna za odpowiedni i wyznaczyć im termin do wypowiedzenia się;

• koniec działalności - protokół, w którym:

• stwierdza, że strony doszły do porozumienia i uznały podane warunki poro­zumienia, albo

• stwierdza, że stron nie można było pojednać.

• nie wydaje decyzji wiążącej strony, to strony wydają decyzję ostateczną;

POSTĘPOWANIE PRZED ORGANAMI NARODÓW ZJEDNOCZONYCH

• art. 1 Karty → celem NZ jest min. „łagodzić i załatwiać w drodze pokojowej, według zasad sprawiedliwości i prawa między­narodowego spory i sytuacje mogące prowadzić do naruszenia pokoju”

• jedynie obowiązek załatwiania sporów kwalifikowanych;

• główna rola RB, ale też ZO może podejmować uchwały w formie zaleceń;

Spory kwalifikowane

• zajmuje się nimi przede wszystkim RB:

• na wniosek państwa lub państw;

• na wniosek ZO;

• z inicjatywy SG;

• z urzędu;

• z inicjatywą rozpatrzenia sporu przez ZO mogą wystąpić:

• państwa;

• RB;

Postępowanie na wniosek państw

• prawo każdego członka ONZ na zwrócenie uwagi RB i ZO w stosunku do sytuacji czy sporu kwalifikowanego;

• państwo samo decyduje, czy sprawą ma zająć się RB czy ZO, ale państwo nie może przesądzić, że ZO załatwi sprawę do końca, ze względu na przepisy o ograniczonej kompetencji tego organu, które w końcu doprowadzą do przekazania sprawy RB;

• też państwo nie będące członkiem, jeśli jest stroną i w zakresie tego sporu przyjmie na siebie zobowiązania wynikające z Karty dot. pokojowego załatwiania sporów;

• obowiązek członków do skierowania sporu kwalifikowanego do RB, jeśli nie udało się im doprowadzić do jego załatwienia innymi środkami, a gdy RB uzna, że dalsze trwanie tego sporu może zagrozić m. pokojowi i bezp.:

• albo może wskazać stronom metodę załatwienia sporu;

• albo zlecić merytoryczne warunki załatwienia sporu (RB występuje jako pojednawca);

Postępowanie z urzędu

• prawo RB do wkraczania we wszystkie spory kwalifikowane → ma prawo kwalifikowania sporów i badania każdej sytuacji czy sporu, czy dalsze ich utrzymanie może zagrozić;

• może wezwać strony do załatwienia sporu metodą wskazaną przez nią → na każdym etapie sporu może zalecić państwom właściwe postępowanie lub metodę;

• niezależnie od członkowstwa, np. zalecenia GB (tak) i Albanii (nie) przedstawienia sporze dot. Korfu MTS;

• powinna wziąć pod uwagę procedurę lub metodę przyjęta przez strony → nie jest to nakaz absolutny, gdyż RB ma dużą swobodę w wyborze sposobu i metody załatwienia sporu, ale uchwały RB mają dla stron charakter nie wiążący;

Spory zwykłe

• rozdz. VI dot. sporów niezależnie od ich rodzaju → w każdym sporze wniesionym przez strony RB może wydawać zalecenia, a warunkiem ich wydania jest zgoda stron, na zwrócenie się do RB o zalecenie (RB jako pojednawca);

ARBITRAŻ (SĄDOWNICTWO POLUBOWNE)

• I M. Konferencja Pokojowa w Hadze w 1899 r. → kodyfikacja prawa dot. m. arbitrażu → próba instytucjonalizacji arbitrażu przez utworzenie tzw. STA → II Konferencja Pokojowa Haska w 1907 r. rozbudowała to prawo;

• arbitraż międzynarodo­wy ma za przedmiot rozstrzyganie sporów między państwami przez sędziów przez nie wybranych w oparciu o poszanowanie prawa, a zastosowanie arbitrażu pociąga za sobą obowiązek poddania się z dobrą wiarą wyrokowi;

• wyrok wydany na podstawie prawa, dlatego wg Konwencji Haskiej uznany jest za najbardziej sprawiedliwy i skuteczny w załatwianiu sporów dot. interpretacji konwencji mię­dzynarodowych;

Poddanie się arbitrażowi

• zgoda państw → ex post albo z góry, może dot. konkretnych spraw lub wszystkich, czy tylko niektórych kategorii;

• zazwyczaj na podstawie specjalnej umowy zwanej kompromisem - określenie przedmiotu sporu, decyzja o poddaniu go arbitrażu, zgadzają się wykonać jego wyrok albo na podstawie klauzuli arbitrażowej;

• czasem dwustronne umowy o pokojowym załatwia­niu sporów (traktaty arbitrażowe, traktaty arbitrażowo-koncyliacyjne) → z góry zgoda na ten sposób;

Skład trybunału arbitrażowego

• ustalany przez strony → jedna osoba lub komisja (z reguły nieparzysta liczba członków) - obywatele państw trzecich, ale i państw sporu;

• w kompromisie - zazwyczaj określony skład;

• w umowie arbitrażowej luz klauzuli arbitrażowej - powinien być przewidziany sposób powołania trybunału;

• np. każda ze stron po jednym, a oni potem ustalają tzw. superarbitra (nie może być obywatelem państw sporu), a jeśli nie uda im się do wybrać, to wskazuje go np. przewodniczący MTS lub SG ONZ, też powinna być przewidziana sytuacja, w której jedna ze stron nie chce wyznaczyć arbitra (np. powołuje go przewodniczący MTS lub SG)

• też w KH procedura tworzenia trybunału arbitrażowego, w razie gdy z braku zgody stron nie został on ukonstytuowany;

• postępowanie wg zasad ustalonych przez strony, a w braku ustalenia procedura z KH z 1907 r. postępowanie składa się z 2 części:

• postępowanie pisemne;

• rozprawa ustna;

• po zamknięciu rozprawy przez przewodniczącego narada (tajna), a decyzja większością głosów;

Wyrok arbitrażowy

• ustalany na naradzie większością głosów/jednomyślnie, odczytywany na posiedzeniu publicznym w obecności agentów i doradców stron, zaopatrzony w uzasadnienie → prawomocny i zakomunikowany agentom stron = ostateczny;

• wiąże strony sporu;

• w razie sporu co do jego interpretacji podlega rozpatrzeniu przez ten sam trybunał;

Stały Trybunał Arbitrażowy

• I KH - STA → nie jest stałym m. organem sądowym, a stała jest tylko lista osób;

• strony I KH mogą też powołać inne osoby, a nawet nie stosować się do tej procedury;

• stały sekretariat (Haga);

• lista - osoby wskazane przez strony KH (do 4 osób → tzw. grupy narodowe w STA);

• osoby o powszechnie uznanej kompetencji w dziedzinie p.m., cieszące się najwyższym szacun­kiem i gotowe podjęcia się czynności arbitra;

• znaczenie STA jest niewielkie, gdyż państwa jeśli chcą odwołać się do sztywnej procedury mogą odwołać się do MTS, a jeśli chcą bardziej elastyczną wtedy sami tworzą zasady arbitrażu, pomimo tego w umowach pojawiają się zapisy dot. arbitrażu, choć w praktyce stosowane są rzadko;

Arbitraż a sądownictwo stałe

• wiele cech wspólnych z sądownictwem stałym, które jednocześnie odróżniają je od innych sposobów załatwiania sporów: rozstrzygnięcie na podstawie prawa, wiążące wyroki;

• różnice między arbitrażem a sądownictwem m.:

• skład sądzący - w arbitrażu przez strony, w sądzie - stały;

• procedura - arbitraż strony mają wpływ, sądy - stała;

SĄDOWNICTWO MIĘDZYNARODOWE

Uwagi ogólne

• stałe sąd. m. - instytucja stosunkowo nowa, pierwsza próba w 1908 r. Środkowoamerykański Trybunał Sprawiedliwości (koniec w 1918 r., 10 spraw) → powołany przez Ligę Narodów STSM → po II wojnie światowej zastąpiony przez MTS;

• działają na podstawie p.m. → poza funkcją orzeczniczą ich działalność to też uściślanie norm p.m.;

• kompetentne do rozpatrywania sporów gdy państwa wyrażą na to zgodę;

Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej

• Pakt Ligi Narodów - zasada pokojowego załatwiania sporów + powstanie trybunału o podwójnej kompetencji:

• rozpatrywanie wszystkich sporów m. przedstawionych przez strony;

• wydawania na życzenie Rady lub Zgromadzenia opinii doradczych w każdym sporze lub innej sprawie;

• statut przyjęty w 1920 r. jako odrębna u.m., wszedł w życie 1921 r., a sprawy wew. regulował regulamin → 1936 r. zmiany w statucie i regulaminie działał do 1940 r. obecnie jego działalność kontynuuje MTS;

Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości

• początek działalności - 1946 r. jako główny organ sądowy ONZ na podstawie statutu (zał. do Karty) oraz Regulaminu z 1946 r.;

• stronami są wszyscy członkowie ONZ, ale mogą też być inne państwa (np. Szwaj­caria, Liechtenstein, San Marino i Japonia);

Funkcje Trybunału

• 2 funkcje:

• sądzenie;

• opinie doradcze → wydawane na żądanie ZO i RB, oraz na podstawie upoważnienia ZO na żądanie Rady Gosp.-Społ., Rady Powierniczej i org. wyspecjalizowanych, w sprawach wynikających z ich działalności;

• nie mają charakter u prawnie wiążącego;

• państwa nie mogą ich żądać;

Organizacja Trybunału

• 15 sędziów, niezależnych, bez względu na przynależność państwową, o wysokim poziomie moralnym, sędziowie lub prawnicy o uznanej kompetencji w p.m.;

• wybierani na 9 lat, z prawem ponownej wybieralności, co 3 lata wymiana 5 sędziów;

• wybierani przez ZO i RB spośród kandydatów wyznaczonych przez tzw. grupy narodowe w STA, a członkowie ONZ, nie będący stroną I KH wyznaczają grupy narodowe ad hoc (powołane w trybie z I KH);

• ZO i RB dokonują wyboru niezależnie (bezwzględna większość, w RB bez jednomyślności 5-tki);

• konieczność uwzględnienia reprezentacji głównych form cywili­zacyjnych i zasadniczych systemów prawnych świata;

• obok sędziów stałych mogą też być sędziowie narodowi (sędziowie ad hoc);

• przywileje i immunitety dyplomatyczne gdy sprawują funkcje sędziowskie, a przywileje na terytorium Holandii uregulowane w układzie w formie wymiany not między Przewodniczącym MTA a holenderskim MSZ;

• MTS wybiera przewodniczącego i wiceprzewodniczącego na 3 lata oraz powołuje sekretarza na lat 7;

Bezstronność wyrokowania

• przepisy, których celem jest zapewnienie bezstronności wyrokowania:

• nie może żadnego stanowiska politycznego lub admini­stracyjnego ani innego zawodu poza sędzią, nie jest reprezentantem państwa i nie może dostawać instrukcji;

• nie może być agentem, doradcą, adwokatem i uczestniczyć w wyrokowaniu w sprawie, w której poprzednio brał udział w jakimkolwiek charakterze;

• albo sędzia mający obywatelstwo strony sporu musi się wyłączyć, albo w składzie występują sędziowie narodowości obu stron → statut zapewnia sędziemu prawo zasiadania w składzie, a uczestnictwo obu obywateli zapewnione jest instytucją tzw. sędziów narodowych (ad hoc):

• strona może ich powołać jeśli w składzie jest obywatel drugiej strony;

• obie strony mogą ich powołać;

• może to być obywatel państwa trzeciego;

• są sędziami tylko do czasu wydania wyroku;

• muszą odpowiadać warunkom jakie statut wymaga dla kandydatów na sędziów stałych;

• każdy sędzia może wyłączyć się ze składu sądzącego w konkretnej sprawie, również przewodniczący może zwrócić uwagę sędziemu, że nie powinien w danej sprawie zasiadać → wymagana zgoda sędziego i przewodniczącego do obu przypadków, gdy jej brak decyzja sądu;

Kompetencja Trybunału ratione personae (kto może być stroną w po­stępowaniu przed Trybunałem)

• tylko państwa, a nie org. m. czy jednostki → członkowie statutu lub nie, przy czym RB ustala warunki na jakich państwa nie będące stronami Statutu mogą stawać przed MTS (przy zachowaniu równości stron);

Kompetencja Trybunału ratione materiae (jakie sprawy może rozstrzy­gać Trybunał)

• podstawą kompetencji MTS jest zgoda państw, wyrażona w sposób oczywis­ty i niezaprzeczalny;

• zgoda może dot.:

• konkretnego sporu → kompetencja nieobowiązkowa (nie rodzi obowiązku do poddania przyszłych sporów kompetencji MTS);

• wszystkich przyszłych sporów → kompetencja obowiązkowa;

• forma i czas zgody mogą być różne → 3 sposoby (formy) wyrażenia zgody na kompetencję MTS:

• zgoda ex post → zgoda na osądzenie konkretnego sporu (po jego zaistnieniu);

• klauzula sądowa → zgoda na kompetencję MTS we wszystkich sporach, jakie mogą powstać w przyszłości w związku z interpretacją konkretnej u.m.;

• klauzula fakultatywna → generalne wyrażenie zgody na kompetencję MTS we wszystkich spo­rach o charakterze prawnym, wyrażona przez złożenie jednostronnej deklaracji;

Zgoda ex post

• orzecznictwu MTS podlegają wszelkie sprawy wniesione przez strony;

• zgoda ta wyrażana w kompromisie, ale w wyroku kompetencyjnym w sprawie cieśniny Korfu MTS uznał, że forma zgody jest obojętna i może być wyrażona sukcesywnie w odrębnych aktach;

Klauzula sądowa

• kompetencji MTS podlegają wszelkie sprawy wyraźnie przewidziane w Karcie lub w innych obowią­zujących umowach → ale Karta nie przewiduje żadnych takich spraw, więc znaczenie ma ten przepis w przypadku tzw. klauzul sądowych (MTS rozstrzyga spory na tle interpretacji lub stosowania danej u.m.) strony uznają kompetencję w zakresie pewnej kategorii spraw i wystarczy wola jednej ze stron do uruchomienia tego sposobu;

Deklaracja złożona na podstawie klauzuli fakultatywnej

• jednostronna deklaracja państwa uznająca kompetencję MTS do rozstrzygania wszystkich sporów z innymi państwami bez potrzeby specjalnego porozumienia, oparta na zasadzie wzajemności;

• spory o charakterze prawnym, które dotyczą:

• wykładni u.m.,

• każdej kwestii p.m.,

• istnienia faktu, który w razie stwierdzenia stanowiłby naruszenie zobowiąza­nia m.,

• rodzaju lub wysokości odszkodowania, należnego za naruszenie zobowią­zania m..

• deklaracja może być warunkowa (np. gdy wymaga wzajemności ze strony jednego lub kilku państw) i czasowa;

• możliwe zastrzeżenia;

• np. PL deklaracja wyłącza:

• spory powstałe przed dniem złożenia deklaracji albo spory powstałe w wyniku faktów lub sytuacji mających miejsce przed tą datą;

• spory dot. terytorium i granic państwowych;

• spory dot. zanieczyszczenia środowiska naturalnego;

• spory dot. wierzytelności lub długów zagranicznych;

• spory, dla których rozstrzygnięcia strony postanowiły zastosować inny sposób uregulowania;

• spory dot. spraw, które zgodnie z p.m. objęte są wyłączną jurysdykcją wewnętrzną państwa;

• w razie sporu co do kompetencji rozstrzyga MTS (wyrok kompetencyjny);

Komplety orzekające. Izby.

• orzeka w pełnym składzie (9 to kworum, nie liczy się sędziów narodowych) → gdy brak kworum przewodniczący powinien odroczyć posiedzenie do czasu jego uzyskania;

• orzeka w składzie izby:

• izba postępowania uprosz­czonego;

• izby specjalne dla określonych kategorii sporów;

• izby ad hoc tworzo­ne dla rozpoznania konkretnej sprawy;

• niewiele spraw przekazywanych do rozpatrzenia izbom, a już jeżeli to izbie ad hoc;

• postępowanie w izbie ad hoc - podobne do arbitrażu (strony decydują, których sędziów wybiorą);

• wyrok wydany przez izbę uważany za wyrok MTS;

Postępowanie przed Trybunałem

• strony reprezentowane przez agentów, mogą też powoływać doradców lub adwokatów;

• 2 części:

• pisemna → przesyłanie MTS i stronom za pośrednictwem sekretarza w porządku i terminach ustalonych przez MTS memoriału, kontrmemoriału oraz replik;

• ustna (rozprawa) → wysłuchanie przez MTS agentów, doradców i adwokatów, a niekiedy też świadków i rzeczoznawców narada (tajna, większość głosów, w razie równości przeważa przewodniczący);

Wyrok

• odczytywany na posiedzeniu publicznym, musi mieć uzasadnienie (oraz m.in.: data, nazwiska sędziów, streszczenie po­stępowania, ustalenie faktów, postanowienia operatywne, liczba sędziów tworzących większość oraz ew. decyzja co do kosztów);

• w razie gdy sędzia ma inne zapatrywania może dołączyć opinię własną:

• opinia odrębna → gdy nie zgadza się z sentencją wyroku (też z częścią);

• opinia indywidualna → zgadza się z sentencją, lecz nie zgadza się z całością lub z częścią uzasadnienia;

Moc wiążąca wyroku

• wyrok wiąże strony, lecz tylko w danej sprawie → potwierdzone w:

• Karcie NZ - zobowiązanie członków do zastosowania się do postanowień MTS w każdej sprawie, w której są stroną;

• Statucie - orzeczenie MTS jest ostateczne i nie podlega apelacji;

• dodatkowy środek gwarantujący wykonalność wyroków MTS to odwo­łanie do RB → gdy druga strona nie wykonuje zobowiązań z wyroku, a zadaniem RB jest zapewnienie wykonania wyroku → RB (gdy uzna za słuszny zarzut niewykonania wyroku i że chce się przyczynić do jego wykonania) może:

• albo wydać zalecenia;

• albo uchwalić zastosowanie środków, jakie należy podjąć w celu wykona­nia wyroku;

• wyrok jest ostateczny i nie ma apelacji, a jedynie w wyjątkowych okolicznościach MTS może dokonać rewizji;

Interpretacja i rewizja wyroku

• interpretacja w razie sporu co do znaczenia lub zakresu wyroku MTS wydaje wyrok interpretacyjny na żądanie którejkolwiek ze stron;

• rewizja strona może zgłosić wniosek o rewizję tylko gdy:

• wniosek opiera się na wykryciu faktu, który ma dla sprawy decydujące znaczenie;

• w chwili wydania wyroku fakt ten nie był znany MTS i tej stronie (co nie było wynikiem niedbalstwa);

• wniosek o rewizję został złożony najpóźniej w ciągu 6 miesięcy od wykrycia nowego faktu;

• wniosek o rewizję został złożony przed upływem 10 lat od dnia wydania wyroku.

• postępowanie rewizyjne - orzeczenie MTS że istnieją dostateczne podstawy;

• tylko raz wystąpiono z takim wnioskiem dot. wyroku w sprawie Tunezja vs Libia w sprawie delimitacji szelfu z 1982 r. (odrzucony);

Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza (10 spraw)

• K prawa morza z 1982 r. → powołała Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza (Hamburg) - powstał w 1996 r., a statut trybunału to aneks do konwencji;

• skład: 21 sędziów z różnych systemów prawnych, wybranych przez strony K. na 9 lat;

• zadanie: rozstrzyganie sporów dot. interpretacji bądź stosowania K., a wyrok jest ostateczny i wiążący;

ŚRODKI ODWETOWE

• środki odwetowe to nadzwyczajna działalność państwa w odpowiedzi na postępowanie innego państwa naruszające jego interesy → nie są sposobem załatwiania sporów, a jedynie środkiem ochrony;

Retorsje

• retorsje to działalność odwetową, jaką jedno państwo podejmuje w odpowiedzi na sprzeczne z jego interesami lub nieprzyjazne działanie drugiego państwa, takimi samymi środkami;

• powód retorsji to nie naruszenie p.m.;

• zwykle środki takie same lub podobne (zasada proporcjonalności/stosunkowości);

• np. podniesienie opłat celnych, ograniczenie wiz wjazdowych, wysiedlenie obywateli, zażądanie opuszczenia państwa przez dyplomatę;

Represalia

• represalia to odwet, jaki jedno państwo podej­muje w odpowiedzi na bezprawną działalność drugiego państwa, takimi samymi środkami (bezprawnymi), lecz usprawiedliwionymi w konkretnej sytuacji bezprawną działalnością innego państwa;

• w epoce feudalne - uznawane za metoda pokojowego postępowania, ale obecnie prawo stosowania represa­liów zostało ograniczone;

• wymierzone przeciwko państwu w sposób pośredni, np. w postaci środków godzących w interesy obywateli tego państwa, np. zatrzymanie statków tego państwa, zawieszenie stosowania u.m., zajęcie majątku drugiego państwa, a dawniej środki obecnie uznane za przejaw użycia siły (okupacja części terytorium, wzięcie zakładników, ostrzeliwanie fortec);

• szczególny rodzaj to represalia stosowane w czasie wojny za naruszenie prawa wojennego;

• zasada stosunkowości (proporcjonalno­ści) - czyny muszą być takie same lub podobne, a represalia wykraczające poza ich przyczynę uważane są za nadmierne i zakazane;

• ograniczenia dot. zakazu użycia siły i groźby użycia siły oraz wiele zakazów stosowania represaliów ze względów humanitarnych (np. zakaz czynów godzących w życie lub zdrowie ludności);

Embargo

• to rodzaj odwetu i oznacza zatrzymanie przedmiotów należących do obcego pań­stwa, głównie statków danego państwa w swoich portach, ale też zatrzymanie jego ładunku na statkach państw trzecich;

Blokada pokojowa

• blokada pokojowa to zamknięcie komunikacji z portami lub z wybrzeżem obcego państwa w czasie pokoju, była to forma nacisku państw silniejszych na słabsze (forma stosowania przymusu) i niektóre reguły wojennego prawa morskiego miały zastosowanie;

• wymogi to uprzednie zawiadomienie o dokonaniu blokady pokojowej i blokada musiała być rzeczywista;

• ten kto łamał blokadę nie popełniał bezprawia, ale ryzykował, że statek mógł być zatrzymany i oddany (bez odszkodowania) dopiero po ustaniu blokady;

• obecnie środek ten jest zakazany i może być uznany za akt agresji;

PRAWO PRZECIWWOJENNE

UWAGI OGÓLNE

• prawo przeciwwojenne to zespół norm utrudniających lub prawnie uniemożliwiających wybuch wojny, są to postanowienia o zakazie agresji oraz inne, które zmniejszają prawdopodobieństwo wybuchu wojny lub ograniczają jej zasięg jak umowy dot. rozbrojenia, ograniczenia zbrojeń oraz umowy tworzące systemy bezpieczeństwa zbiorowego;

• same przepisy nie zlikwidują wojen, np. po podpisaniu paktu paryskiego z 1928 r. (zakaz uciekania się do wojny) wybuchła II wojna światowa;

ZAKAZ AGRESJI

• dawne p.m. → wojna jako dopuszczalny instrument polityki, min. dlatego, że choć powodowała zniszczenia, nie zagrażała istnieniu cywilizacji, a ius ad bellum było uważane za jeden z atrybutów suwerenności;

• XIX w. → pewne próby wyeliminowania wojny ze stos. m. → nieudane, gdyż w okresie imperializmu i walki o podział świata najsilniejsze państwa nie chciały się na to zgodzić;

• haskie konwencje pokojowe z 1899 i 1907 r. → też nie wprowadziły zakazu wojny ani obowiązku pokojowego rozwiązywania sporów (jedynie „w miarę możliwości”);

• pakt Ligi Narodów → też nie wprowadził zakazu wojny, choć we wstępnie miał takie sformułowania, jednak postanowienia szczegółowe jego nie wprowadziły;

• na forum Z LN podjęto uchwałę, że wojna jest zabroniona i jest zbrodnią międzynarodową, ale uchwała nie miała mocy wiążącej;

• Pakt Brianda-Kellogga (układ paryski o wyrzeczeniu się wojny z 1928 r., wszedł w życie w 1929 r. przez ociąganie się Japonii, dlatego w Moskwie niektóre kraje podpisały Protokół Litwinowa, wprowadzający w życie między nimi pakt → w 1939 r. obowiązywał 60 państw, w tym wszystkich agresorów);

• geneza → fr. MSZ Briand wystąpił do USA z propozycją dwustronnego traktatu o przyjaźni i wyrzeczeniu się wojny → USA chciały umowy wielostronnej, poza LN (nie były jej członkiem) więc Sekretarz Stanu Kellog zaproponował układ między mocarstwami, z możliwością przystąpienia też innych państw;

• zawiera potępienie wojny oraz wyrzeczenie się jej jako narzędzia polityki oraz nakaz pokojowego załatwiania sporów;

• nie wykluczał ani wojny obronnej (podjętej jako obrona indywidualna, lub zbiorowa, tj. gdy inni członkowie wystąpią zbrojnie przeciwko agresorowi na członka LN) ani wojny sankcyjnej, tj. akcja zbrojna LN;

• 1929 r. → p.m. przestało być prawem wojny i pokoju, a stało się prawem pokoju i pokojowego współistnienia;

• to była podstawa osądzenia zbrodniarzy wojennych po II wojnie światowej;

• na zasadzie bezwzględnego zakazu agresji zbudowany jest system ONZ → główny cel i zadanie ONZ, a także odpowiedzialność RB to m. pokój i bezp.;

• zakaz użycia siły lub groźby jej użycia (też zakaz propagandy wojny agresywnej), ale przy zachowaniu niezbywalnego prawa do samoobrony i zbiorowej obrony przeciw agresorowi, zanim RB nie podejmie stosownych działań, z zachowaniem obowiązku poinformowania RB o podjętych środkach oraz zakaz by środki te nie uszczuplały władzy i odp. RB wynikających z Karty;

• zakaz agresji to podstawowa zasada powszechnie obowiązującego p.m., a jej naruszenie to zbrodnia przeciwko pokojowi → norma ius cogens;

• nawet państwa, które dokonywały aktów agresji nie podważały istnienia tej zasady, a jedynie próbowały się w różny sposób usprawiedliwić;

• zakaz ten potwierdzony w wielu rezolucjach ZO ONZ, np. w Deklaracji w sprawie umocnienia bezpieczeństwa m. oraz w Deklaracji zasad p.m. dot. przyjaznych stosun­ków i współdziałania państw zgodnie z Kartą NZ;

• zasada ta potwierdzona w wielu wielostronnych umowach, np. Pakt Ligi Państw Arabskich, Karta Organizacji Państw Amery­kańskich, Układ Warszawski;

• zasada nieagresji to jedna z pięciu zasad pokojowego współistnienia;

DEFINICJA AGRESJI

• konferencja rozbrojeniowa pod auspicjami LN w Genewie w latach 1932-1934 → ZSRR podał projekt definicji agresji → nie doszło do jego uchwałenia;

• 1933 r. Konwencje Londyńskie (ZSRR, Polska, Estonia, Łotwa, Rumunia, Turcvja, Iran i Afganistan, Finlandia, Litwa) → agresorem jest państwo, które pierwsze popełni jeden z następujących czynów:

• wypowie wojnę innemu państwu;

• dokona najazdu za pomocą sił zbrojnych na terytorium innego państwa, nawet bez wypowiedzenia wojny;

• zaatakuje za pomocą sił lądowych, morskich lub powietrznych terytorium, okręty lub samoloty innego państwa, nawet bez wypowiedzenia wojny;

• zastosuje blokadę morską wybrzeża lub portów innego państwa;

• udzieli poparcia zbrojnym bandom, które zorganizowały się na jego teryto­rium i dokonują napadu na terytorium innego państwa lub odmówi, pomimo żądania państwa napadniętego, wydania na swym własnym terytorium wszelkich będących w jego mocy zarządzeń w celu pozbawienia tych band pomocy lub opieki;

• ważne 2 elementy:

• element pierwszeństwa → więc wszelka wojna prewencyjna jest wojną agresywną/zakazaną;

• agresji może dokonać państwo przeciwko państwu, a nie np. wojna domowa, wojny narodowowyzwoleńcze czy antykolonialne;

• też wyliczenie aktów, które nie usprawiedliwiają napaści:

• struktura polityczna, gospodarcza lub społeczna innego państwa;

• braki w jego administracji;

• zamieszki wynikłe ze strajków, rewolucji, kontrrewolucji lub wojen cywilnych;

• po­gwałcenie lub groźba pogwałcenia interesów materialnych lub moralnych państwa lub jego obywateli;

• zerwanie stosunków dyplomatycznych lub gospodarczych;

• środ­ki bojkotu gospodarczego lub finansowego;

• spory co do zobowiązań gospodarczych, finansowych lub innych;

• zajścia graniczne;

• po II wojnie światowej → na forum ONZ ZSRR w 1950 r. przedstawił projekt przyjęcia definicji agresji (jak w/w, z niewielkimi zmianami) → nie przyjęty, sprawa przekazana Komisji P.M. → nie przyjęła swojej definicji → sprawa przekazana ZO ONZ → uchwała (29 sesja) dość rozbudowana, ale ma pewne niejasności (→ spory interpretacyjne) oraz nie wyczerpujące wyliczenie aktów agresji (RB może też inne uznać za agresję) to jest uchwała, więc nie ma mocy wiążącej;

BEZPIECZEŃSTWO ZBIOROWE

• bezpieczeństwo zbiorowe to system wspólnego zapobiegania agresji, oparty na u.m. → zasada zbiorowej samoobrony (napad na jednego uważany za napad na wszystkich i zobowiązanie do udzielenia pomocy ofierze agresji → zadania represyjne i prewencyjne (stąd zwykle nakazy pokojowego załatwiania sporów);

• charakter uniwersalny lub regionalny, przy czym uniwersalny nie wyklucza regionalnego;

• Karta NZ potwierdza możliwość tworzenia regionalnych systemów zabezpieczeń;

• wcześniej europejskie państwa socjalistyczne występowały z projektami utwo­rzenia europejskiego systemu bezpieczeństwa zbiorowego (z uczestnictwem USA i Kanady) → UW z 1955 r. potwierdzał to dążenie lata 70'te Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (Helsinki), 1975 r. akt końcowy KBWE - 4 części:

• zagadnienia dot. bezp. w Europie (w tym Deklaracja zasad postępowania w stosunkach wzajemnych);

• współpraca w dziedzinie gospodarki, nauki i techniki oraz środowiska natu­ralnego;

• współpraca w dziedzinie kontaktów, informacji, kultury i oświaty;

• działania po Konferencji;

• KBWE nie stworzyła regionalnego systemu bezp., ale stanowiła forum dyskusji i współpracy państw Europejskich;

System bezpieczeństwa zbiorowego ONZ

• uniwersalny system bezp. zbiorowego - Karta NZ → głównym celem ONZ jest utrzymanie m. pokoju i bezp., a jedynym ze środków jest stosowanie skutecznych zbiorowych środków przeciwwojennych (rozdz. VII);

• zasada bezpieczeństwa zbiorowego - jedna z zasad postępo­wania ONZ i jej członków → obowiązek pomocy w razie agresji napadniętemu i ONZ oraz zakaz pomocy państwu, przeciwko któremu wystąpiła z akcją zbiorową ONZ (strona pozytywna i negatywna bezp. zbiorowego ONZ);

Rola Rady Bezpieczeństwa

• na RB główna odp. za utrzymanie m. pokoju i bezp. → uprawnienia oparte na delegacji władzy, jaką państwa jej przekazały w tym celu, uznając że RB działa z ich ramienia, a same zobowiązały się przyjąć i wykonywać postanowienia RB;

• system bezp. zbiorowego ONZ nie działa automatycznie - jest uruchamiany i kierowany przez RB, a członkowie nie są zobowiązani do żadnej akcji przed zajęciem stanowiska przez RB, która ma 2 rodzaje uprawnień:

• stwierdza zagrożenie pokoju, naruszenie pokoju lub dokonanie aktu agresji → uprawnienie badawcze (stwierdzenie casus actionis);

• wydaje zalecenia lub decyzje o zastosowaniu środków przymusowych → uprawnienie do decydowania o podjęciu akcji przez ONZ;

• wg Karty oba uprawnienia są uprawnieniami wyłącznymi RB;

• merytoryczne uchwały - jednomyślność 5 mocarstw, więc niemożliwa jest akcja przymusu wobec nich;

System sankcji

• RB może zastosować następujące środki:

• środki tymczasowe → (art. 40) to nie sankcje, a jedynie środki stosowane celem zapobieżenia zaostrzeniu się sytuacji, stosowane przed podjęciem sankcji, a ich zastosowanie nie przesądza praw, roszczeń lub stanowiska stron;

• środki przymusu

• środki niewojskowe → (art. 41) środki nie wymagające użycia siły zbrojnej RB może zastosować → RB ma 2 uprawnienia:

• określa środki przymusu niewojskowego;

• wzywa do zastosowania tych środków;

• np. zupełne lub częściowe przerwanie stosunków gosp., dypl., komunikacji kolejowej, morskiej, lotniczej, pocztowej, telegraficznej, radiowej i innej → ich skuteczność zależy od powszechnego ich stosowania;

• środki wojskowe → (art. 42) środki wymagające użycia sił zbrojnych, przy czym RB nie ma obowiązku stopniować sankcji (najpierw nie-, a potem wojskowe), a akcja może polegać na: demonstracjach, blokadzie i innych operacjach sił zbrojnych powietrznych, morskich lub lądowych członków ONZ;

• RB nie posiada własnych środków zbrojnych, a aby mogła posłużyć się siłami zbrojnymi członków ONZ muszą być spełnione 2 warunki:

• wezwania RB;

• zawarcie specjalnych układów przewidzianych w art. 43 - układy kontyngentowe (dot. liczebności i rodzaju sił zbrojnych, stopnia ich przygotowania i ogólnego rozmieszczenia oraz ułatwienia i pomoc);

• dotąd nie zawarto tych układów, dlatego ONZ nie może stosować środków przymusu wojskowego, co jest głównie spowodowane brakiem współpracy 5 mocarstw;

• Karta przewiduje utworzenie Wojskowego Komitetu Sztabowego jako organu pomocniczego RB (skład - szefowie sztabów lub ich przedstawiciele 5 mocarstw) → pomaga­nie RB w wypełnianiu jej zadań wojskowych, w tym planowanie użycia sił zbrojnych oraz strategiczne kierownictwo siłami zbrojnymi;

• ze względu na brak układów kontyngentowych formalnie dalej obowiązują przepisy przejściowe w sprawie bezpieczeństwa → zanim wejdą w życie w/w układy działania konieczne dla utrzymania m. pokoju i bezp. powinny być podejmowane w imieniu ONZ przez 5 mocarstw (zasada jednomyślności) dlatego podejmowane dotąd akcje ONZ były albo sprzeczne z Kartą, albo wykraczały poza jej postanowienia albo były niewystarczające, przy czym istniała tendencja do przerzucania kompetencji z RB na ZO, szczególnie gdy USA miały tam większość i w ten sposób omijały zasadę jednomyślności, w ten sposób w 1950 r. ZO na podstawie tzw. planu Achesona została przyjęta rezolucja Uniting for Peace (Zjednoczeni dla pokoju), która przewidywała min. przeniesienie kompetencji dot. zaleceń i użycia sił zbrojnych na ZO z RB w sytuacji złamania zakazu agresji, przy braku jednomyślności 5-tki, przy postanowieniu, że RB przestaje ponosić odp. za utrzymanie m. pokoju i bezp. (też przewidywała sesję nadzwyczajną ZO zwoływaną w ciągu 24 godz. oraz utworzenie tzw. Komisji Obserwacji Pokoju) → rezolucja ta była sprzeczna z Kartą, min. dlatego, że tylko RB jest uprawniona do przeprowadzania akcji w zakresie m. pokoju i bezp.;

Praktyka ONZ

• ani razu nie użyto sił sankcyjnych, ale użyto sił porządkowych, które nie przeprowadzały akcji zbrojnej przeciwko żadnej ze stron konfliktu, lecz miały funkcje kontrolne i porządkowe

Sprawa koreańska

• 1950 r. →wybucha konflikt między Koreą Płn. a Płd. → USA oskarżają KRLD o agresję → RB (bez udziału ZSRR, który nie brał udziału w posiedzeniach na znak protestu przeciwko „złej” reprezentacji Chin) przyjęła rezolucję uznającą KRLD za agresora i wzywające do udzielenia pomocy Korei Płd., a następnie powierzyła naczelne dowództwo nad siłami zbrojnymi ONZ USA i zezwoliła na posługiwanie się flagą sprzeczne z Kartą (brak jednomyślności mocarstw, brak układów kontyngentowych, problem z reprezentacją Chin);

Bliski Wschód

• agresja Izraela, GB i Francji w 1956 r. na Egipt → brak rezolucji RB, gdyż GB i Francja weto → rezolucja ZO do wycofania wojsk i polecajaca SG utworzenie Doraźnych Sił Zbrojnych (UNEF), które przebywały w Egipcie na warunkach ustalonych z tym krajem i miały za zadanie rozdzielać wojska przeciwników na linii demarkacyjnej → na żądanie Egiptu wycofano wojska w 1967 r. → agresja Izraela (zajął część terytorium) → 1973 r. kolejne działania wojenne między Egiptem, Jordanią a Syrią → powołano Doraźne Siły Zbrojne (UNEF II + Polacy) → 1974 r. porozumienie o rozdzieleniu wojsk Izraela i Syrii → wysłano Siły Obserwacyjne ONZ (UNDOF + Polacy) → po wkroczeniu Izraela do Libanu RB ustanowiła Tymczasowe Siły Zbrojne ONZ w Libanie (UNIFIL);

Akcja ONZ w Kongo

• 1960 r. Kongo uzyskuje niepodległość, ale niedługo później Belgia wkracza pod pretekstem ochrony białej ludności i z ich inspiracji najbogatsza prowincja chce się oderwać od Konga → Kongo występuje do RB → RB wzywa Belgię do wycofania wojsk i upoważnia SG do udzielenia Kongo pomocy wojskowej → utworzono siły zbrojne ONZ w Kongo (ONUC) → ich działalność i działalność SG (Daga Hammarskjólda) były bardzo krytykowane, gdyż doprowadziły do obalenia legalnego rządu Lumumby i wydania Lumumby w ręce jego przeciwników (zamordowali go) → ONUC opuściły Kongo w 1964 r.;

Siły Zbrojne ONZ na Cyprze

• 1963/1964 r. konflikt między ludnością grecką (większość) a turecką → starcia zbrojne i interwencja Turcji → 1964 r. RB wysyła na Cypr Sił Zbrojnych ONZ (UNFICYP) o mandacie czasowym, przedłużanym;

102

---