1. Ewolucyjny konserwatyzm. Burke: (str. 202)

1. Edmund Burke: (1729-1797), postać bardzo konserwatywna, był angielskim filozofem, publicystą i mężem stanu, jego działalność wiąże się z okresem przedrewolucyjnym.

• poglądy Burke'a:

• najgłośniejszy krytyk dzieł wielkiej rewolucji francuskiej

• jako arystokratyczny liberał, uważał się za następcę Monteskiusza

• był zażartym przeciwnikiem absolutyzmu (położył niemałe zasługi w dyskredytowanie despotyzmu oświeconego)

• opowiadał się za ustrojem parlamentarnym i systemem partyjnym

• jego poglądy zmieniły się w momencie wybuchu rewolucji francuskiej

• w swoich dziełach ostro krytykował rewolucję - jest uważany za ojca brytyjskiego konserwatyzmu

• swój negatywny stosunek do rewolucji, oparł Burke, na swoistej koncepcji narodu i tradycji narodowej (uznawał naród za organiczną całość, która czerpie swe istnienie z długotrwałej tradycji, determinującej całe życie teraźniejsze)

• naród, jego zdaniem, to organiczny związek pokoleń przeszłych, teraźniejszych i przyszłych (u podstaw tej koncepcji tkwił naturalizm, głoszący przywiązanie do tradycji historycznej)

• Burke odrzucał ideę umowy społecznej jako źródła władzy (jest to antyindywidualizm)

• naród jest odwiecznie związany z państwem (do społeczeństwa wchodzi człowiek w momencie urodzenia)

• rewolucja, jego zdaniem, to „nienaturalne” zerwanie ciągłości procesu dziejowego (prowadzi to do katastrofy)

• przeciwstawiał się rozumowym wyjaśnieniom rewolucjonistów („rozum jest zawsze abstrakcyjny, oderwany od konkretnego życia”)

• twierdził, że do zagłady narodu francuskiego przyczynili się wrogowie chrześcijaństwa

Poglądy Burke'a dobrze służyły polityce legitymizmu, a także wszelkiej restauracji minionej (przed rewolucyjnej) rzeczywistości. Jego tezy odegrały w późniejszym okresie tą samą rolę, co koncepcje francuskich teokratów.

2. Romantyzm polityczny w Niemczech: (str. 204)

W Niemczech rewolucja francuska wzbudziła ogromne przerażenie i niesmak, zwłaszcza w kręgach elit rządzących. Stąd zrozumiałe były tendencje reakcyjne - kontrrewolucyjne. Niemieccy notable zdawali sobie sprawę z powagi sytuacji, zwłaszcza z fermentu, jaki pozostawiła po sobie rewolucja. Wszczepiła ona w serca wielu ludzi, całej Europy, chęć ogromnych zmian, była synonimem postępu - zrozumiała jest więc reakcja europejskich konserwatystów.

• cechy niemieckiego romantyzmu politycznego:

• legitymizm był główną odpowiedzią niemieckich reakcjonistów na rewolucyjną rzeczywistość (legitymizm był realizowany metodami policyjnymi)

• wprowadzono ogólną cenzurę (właściwie to ją bardziej uwidoczniono)

• romantyzm polityczny żerował na zacofaniu ekonomicznym i politycznym w Niemczech

• wykorzystywał konserwatywne nastawienie niemieckiego społeczeństwa (kultywowano nacjonalizm - a stąd prosta droga do kultu tradycji feudalnych, absolutyzmu, przywilejów stanowych, katolicyzmu narodowego, średniowiecznego uniwersalizmu)

• jeden z przedstawicieli tego nurtu - W. Rehberg („Studia nad rew. fran.”), przeciwstawiał się racjonalizmowi i relatywizmowi umowy społecznej, ponad to głosił, że: równość ludzi nie istnieje, wolność wyznania, słowa to utopia, która zagraża państwu, a prawa człowieka nie są podstawą państwa

• najwybitniejszymi przedstawicielami romantyzmu politycznego byli: bracia Schlegelowie, Novalis, Görres, Armin oraz najbardziej popularny - Adam Müller

• kultywowali oni germańskiej przeszłości oraz chrześcijaństwu

• głoszono hasło, że im bardziej konserwatywny jest naród, im bardziej trzyma się starych instytucji i obyczajów, tym bardziej jest narodowy

• jedynie państwo stanowe jest prawdziwie narodowe (pochwała stanowej struktury społecznej)

• pochwalano suwerenność każdego państwa, czyli niczym nieskrępowaną możliwość tworzenia prawa i obyczajów

• w ideologicznym sprzeciwie wobec rewolucji powoływano się na religię katolicką („rewolucja fran. to kara boża zesłana na klasy wyższe za ich oświecony ateizm”)

• w romantyzmie politycznym rola państwa była pierwszorzędna (kolejne zaprzeczenie oświeceniowej myśli), stawało ono ponad społeczeństwo, wchłaniało całe życie społeczne i narodowe (autorytaryzm państwa, przejawiający się m.in. w uniformizmie i przedkładaniu własnego interesu nad interes jednostki)

• o pierwszoplanowej roli państwa dobitnie wypowiadał się A. Müller (był to zagorzały przeciwnik liberalizmu polityczni-gospodarczego, a także wszelkiego postępu w swoich poglądach umiejętnie łączył odrodzenie chrystianizmu z motywami antysemickimi)

• patriotyczne, ale głęboko nacjonalistyczne treści romantyzmu niemieckiego wsparte były ideami solidaryzmu w organicznie zbudowanym społeczeństwie (miłość do ludu, folklor, kult walki z Napoleonem, gloryfikacja irracjonalizmu ludowego, wyraźnie pokazywano kontrast między ludem złym - rewolucyjnym, a dobrym - lojalnym wobec władzy)

• aprobata absolutnej władzy monarszej nie powinna więc dziwić (wszelkie próby zmiany status quo to „nienaturalne” rozerwanie ciągu historii)

Doktryna niemieckiego romantyzmu politycznego wywarła znaczny wpływ na rozwój nowożytnej myśli politycznej w Niemczech. „Twórczo” użyźniała konserwatywne ideologie nacjonalizmu, zwłaszcza rasizmu i faszyzmu.

3. Szkoła historyczna w prawoznawstwie: (str. 208)

1. ogólna charakterystyka:

• idea romantyzmu została przeniesiona na grunt prawoznawstwa przez niemiecką szkołę historyczną

• szkoła ta w pierwszej połowie XIX wieku uzyskała dominującą pozycję w niemieckiej nauce prawa

• była to szkoła „profesorska”, a najwybitniejszymi przedstawicielami byli: Gustav von Hugo, Friedrich Karl von Savigny, Friedrich Eichhorn, Georg Friedrich Puchta

• zyskali oni szeroką popularność, dzięki temu, że nie ograniczali się wyłącznie do refleksji nad teorią prawoznawstwa, lecz poruszali problemy głęboko dotyczące polityki prawa

2. historyzm:

• przedstawiciele tej szkoły, realizując idee romantyzmu, zajmowali w swoisty sposób stanowisko wobec narastającego w Niemczech układu kapitalistycznego (przyjęli reakcyjną postawę)

• na ukształtowanie tej szkoły niemały wpływ miały też problemy z kodyfikacją prawa w Niemczech („mnogość źródeł prawa”)

• poglądy Gustava von Hugo:

• autor artykułu pt. „Ustawy nie są jedynym źródłem prawa”

• uważał, że prawo tworzy przede wszystkim historia (powstaje ono w długim czasie, w sposób samoczynny, niezależny od aktualnych potrzeb i decyzji człowieka)

• głosił, że prawo powstaje jak reguły gier towarzyskich - bez udziału ustawodawcy, bez decyzji grających, jako rezultat uznania wielowiekowych reguł postępowania - jego twórcą jest zwyczaj

• prawo ma ucieleśniać „ducha narodu”

• poglądy Karla Friedricha von Savigny:

• rozwinął on tezę przedstawioną przez poprzednika (autor rozprawy pt. „O powołaniu naszych czasów do ustawodawstwa i nauki prawa”)

• sprzeciwiał się on idei kodyfikacji prawa cywilnego w państwach Rzeszy, głoszonej przez Antoniego Thibauta (autor ten był urzeczony francuską szkołą prawa natury)

• Savigny odrzucał prawo natury, twierdził, że jedynie historia jest nauczycielką życia (powoływał się na konserwatywne poglądy Burke'a)

• wzorców należy szukać w przeszłości, to ona panuje nad teraźniejszością

• wg niego, naród to nie suma jednostek, ale spójnia psychiczna, organiczna całość, złożona z organicznych grup (całość spaja „duch narodu”)

• głosił, że „duch narodu” nie jest identyczny z rozumem, odpowiada on ujętym kolektywnie, irracjonalnym właściwościom duchowym ludzi, które ich zbliżają do Boga

• należy pamiętać, że historyzm zastępował racjonalistyczny indywidualizm oświecenia

3. teoria prawa:

• historyzm i irracjonalizm tworzyły podstawę dla poglądów szkoły na prawo

• prawo, jak twierdził Savigny, jest częścią życia narodu, znajdująca swój wyraz w jego świadomości (jest jednym z produktów ducha narodu)

• prawo przechodziło określoną ewolucję:

1. początkowo było ono częścią ogólnej świadomości narodowej

2. w późniejszym okresie prawo zaczyna się coraz bardziej komplikować

• na tej podstawie Savigny wyróżniał dwa rodzaje prawa:

1. prawo zwyczajowe, dawniejsze i ważniejsze, w świadomości wyrażające bezpośrednio przejawy świadomości prawnej narodu

2. prawo prawnicze, ukształtowane w rezultacie nauki prawa i w zasadzie odkrywające reguły tego pierwszego

• wg Savigny'ego kodyfikacja prawa może mieć jedynie charakter „deklaratoryjny”, tzn. ma uchwycić jedynie zasady już istniejące (ma być jedynie formą kompilacji prawa)

• ostatecznie systematyki prawa w szkole dokonał Georg Friedrich Puchta, stwierdził on, że istnieją trzy drogi powstawania prawa: zwyczaj, ustawodawcza działalność państwa i nauka prawa

1. prawem zwyczajowym jest prawo powstałe bezpośrednio w świadomości narodu i objawiające się w jego zwyczajach

2. prawem ustawowym jest to, które obowiązuje wskutek ogłoszonej w sposób legalny woli władzy prawodawczej

3. prawo prawnicze powinno zawierać wykładnię zasad obowiązującego prawa pod kątem wiązania ich zgodności z „duchem narodu”

• zasługą szkoły było niewątpliwie historyczne ujęcie prawa jako zjawiska społecznego

• zdaniem przedstawicieli tej szkoły prawo powinno się łączyć z życiem społecznym i kulturowym

• ich poglądy „posunęły” naprzód studia nad dziejami prawa cywilnego, rehabilitowały prawo rzymskie

• działalność szkoły historycznej wywarła istotny wpływ na prawoznawstwo angielskie, polskich filozofów prawa (np. Wacław Maciejowski)

4. konserwatyzm:

• historyzm i gloryfikacja przeszłości prowadziła niechybnie do zahamowania twórczych rozważań na temat państwa

• przedstawiciele szkoły historycznej twierdzili, że państwo nie może być autonomicznym twórcą prawa (ma ono pozostać takie, jak ukształtowały go dzieje)

• stąd prosta droga do pochwały absolutyzmu w ustroju politycznym, praw obywatelskich, religii, więzów stanowych, itp.

• szkoła jednak rozumiała potrzebę reform społecznych (zwłaszcza reform dotyczących mieszczaństwa)

• na tym tle szkoła historyczna była klasyczną ideologią „wrastania” kapitalizmu w feudalizm, czyli tzw. pruskiej drogi do kapitalizmu

4. Liberalizm polityczny: (str. 223)

1. ogólna charakterystyka:

Liberalizm był sztandarowym nurtem myśli polityczno-prawnej XIX wieku. Jego początki zostały już wcześniej opisane (Locke, Monteskiusz, Wolter, Diderot, fizjokraci, Smith). Wiadomo, że liberalizm przeciwstawiał się „starej” rzeczywistości. Dużą rolę przy kształtowaniu się tej myśli politycznej miały wielkie rewolucje: angielska, amerykańska i francuska.

• cechy charakterystyczne liberalizmu politycznego:

• ideologia mieszczaństwa (liberalizm utożsamiał się z poglądami, interesami i problemami tej warstwy społeczeństwa)

• słusznie zyskał sobie miano doktryny najbardziej typowej dla kapitalizmu w jego stadium wolnokonkurencyjnym

• główne założenia liberalizmu politycznego:

1. zasada leseferyzmu (sł. fran.: „pozwólcie działać”), wg której gospodarka rozwija się najlepiej przy pełnej swobodzie gospodarczej jednostek, bez interwencji państwa

2. określał człowieka jako jednostkę gospodarującą (dąży on do maksymalizacji zysku i minimalizacji strat)

3. idealne warunki do działalności to: nieograniczona własność prywatna, całkowita wolność umów, doskonała znajomość sytuacji na rynku, racjonalne postępowanie w stosunkach społecznych

4. skrajny indywidualizm (np. autonomia gospodarcza producenta i jego niezależność od państwa)

• role państwa:

1. „stróż nocny” (ochrona własności prywatnej, porządku publicznego, bezpieczeństwa zewnętrznego)

2. kontrola reguł „uczciwej gry” na wolnym rynku

3. prawo prowadzenia takich agent gospodarczych, które przerastają możliwości prywatnego kapitału, a których pożyteczność nie może budzić wątpliwości (np. budowa dróg, poczta, kolejnictwo, miejska komunikacja, itd.)

• prawa jednostek:

1. autonomia myśli i sumienia

2. wolność słowa i druku

3. prawo do zrzeszania się

4. prawo do wyboru zawodu

• należy pamiętać, że liberalizm nie od początku utożsamiał się z demokratyzmem - rozwijał się on w wielu nurtach

• liberalizm był przeciwnikiem państwa absolutnego i policyjnego

• rozwijał się w krajach o ugruntowanej pozycji mieszczaństwa, jednakże nie zawsze tak samo (wiązało się to z odmiennymi czynnikami historycznymi poszczególnych państw)

• do najwybitniejszych, dziewiętnastowiecznych przedstawicieli liberalizmu należeli:

1. we Francji: Pierre Paul Royer-Collard, Beniamin Constant, François Chateaubriand

2. w Anglii: Jeremy Bentham, John Stuart Mill

2. Beniamin Constant: (1767-1830), najtęższy teoretyk-doktryner francuskiego okresu Restauracji, autor wielu dzieł m.in.: „O monarchii konstytucyjnej i rękojmi władz publicznych”, „Wykład polityki konstytucyjnej”.

• poglądy Constanta:

• postanowienia Karty konstytucyjnej z 1814 roku były dla jego doktryny punktem wyjścia

• własność prywatna to podstawowe prawo człowieka, a ochrona tego prawa to główne zadanie państwa

• legitymacją udziału we władzy są: własność i wykształcenie

• wolność nie jest identyczna z zasadą zwierzchnictwa, nie jest też jakimś abstrakcyjnym prawem natury; wolność to wyzwolenie od przymusu i bezprawia (wolność to sprecyzowane prawa podmiotowe, indywidualne, przysługujące jednostce - obywatelowi, chronione przez państwo)

• popierał skrajny indywidualizm (jednostka jest wyższa od władzy państwowej, zwycięstwo indywiduum nad masami)

• władza suwerenna należy do jednostki (nie ma jej ani naród, ani jego przedstawiciele, ani król, ani państwo) - odrzucał zasadę suwerenności ludu

• poddał krytyce teorię umowy społecznej Rousseau

• ustrój państwa, wg niego, miał się opierać na podziale władz, jego podział wskazywał znaczne odchylenia od monteskiuszowskiego. Constant mówił o sześciu władzach:

1. władza reprezentacyjna trwała

2. władza reprezentacyjna opinii

3. władza królewska

4. władza wykonawcza

5. władza sądowa

6. władza municypalna

• pojawienie się władzy królewskiej miało świadczyć o kompromisie z tradycją feudalną

3. Jeremy Bentham: (1748-1832), angielski filozof i prawnik, reprezentant „nieskazitelnego” liberalizmu, autor m.in.: „Fragmentu o rządzie”, „Kodeksu konstytucyjnego”.

• poglądy Benthama:

• odrzucał idee kompromisu z tradycją feudalną

• reprezentował doktrynę jednoznacznie mieszczańską

• był najwybitniejszym po Locke'u przedstawicielem utylitaryzmu (utylitaryzm, w jego mniemaniu, to przyjęcie aksjomatu, że człowiek aprobuje to, co jest dla niego pożyteczne, pożyteczne zaś jest to, co mu sprawia przyjemność - jest to hedonizm etyczny)

• Bentham głosił zasadę równości wszystkich ludzi oraz podobieństwo ich natury

• uważał, że czyny i stosunki ludzkie powinny być oceniane ze względu na realny pożytek, jaki przynoszą jednostce i społeczeństwu

• głosił teorię „atomizmu społecznego” - społeczeństwo to luźny agregat jednostek, podobny do skupiska atomów, będący czymś wtórnym w stosunku do wchodzących w jego skład indywiduów

• jego system etyki utylitarystycznej opierał się na dwóch zasadach:

1. zasada użyteczności

2. zasada najwyższej szczęśliwości

• Bentham swoje etyczne rozważania rozciągał także na płaszczyznę rozważań społecznych (w tym na prawo)

• zasada użyteczności wyrażała również etyczną funkcję prawa w społeczeństwie oraz stawała się podstawą skutecznej, racjonalistycznej polityki, która miała zabezpieczyć rozwój ekonomiczny społeczeństwa

• opowiadał się za racjonalnym prawem (prawo jest racjonalne, gdy jest użyteczne, tzn. potrafi obywatelom zapewnić bezpieczeństwo, obfitość posiadania oraz równość)

• Bentham aprobował ustrój demokracji politycznej (sprzeciwiał się natomiast państwu monarchicznemu)

• opowiadał się za parlamentem (chciał zniesienia izby lordów)

• aprobował liberalne kwestie dotyczące ekonomii

• państwo ma być „nocnym stróżem”

4. John Stuart Mill: (1806-1873), reprezentował ostatnie pokolenie wielkich teoretyków liberalizmu, dobrze wykształcony (interesował się filozofią, logiką, ekonomią), działacz polityczny, twórca Towarzystwa Utylitarystycznego, zasiadał w izbie gmin, autor m.in.: „O wolności”, „Rozważania o rządzie reprezentacyjnym”, „Utylitaryzm”.

• poglądy Milla:

• działał w czasach, kiedy kapitalizm zaczynał odsłaniać swe słabości

• liberalizm Milla nie był już optymistyczną, benthamowską wizją społeczeństwa i państwa - był natomiast sceptyczny i krytyczny

• Mill dopuszczał niewielką interwencję państwa w sfery społeczno-ekonomiczne (odejście od „czystej” zasady państwa jako „stróża nocnego”)

• reprezentował on kierunek demoliberalizmu

• poddawał rewizji benthamowski skrajny hedonizm (odrzucał tezę, że wszystkie przyjemności są równe i wprowadził rozróżnienie przyjemności wyższego i niższego rodzaju)

• rozwinął własną teorię utylitaryzmu, związaną z egoizmem i altruizmem jako dwoma czynnikami kierującymi ludzkim postępowaniem

• podobnie, jak u większości liberałów, tak i u Milla punktem wyjścia był indywidualizm (postulował za ochroną interesów jednostek, która jest nadmiernie wchłaniana przez społeczeństwo)

• w kwestii wolności powtarzał tezy swych poprzedników (jednakże czynił „wyłom” w „niewzruszonej” zasadzie leseferyzmu - mówił, że wolność sumienia i opinii w praktyce może prowadzić do naruszenia porządku publicznego, więc należy je w rozsądnych granicach ograniczać; mówił także, że człowiek wolny powinien świadomie ograniczać swą wolność tylko w takim stopniu, w jakim ona przeszkadza innym)

• Mill miał świadomość podziałów współczesnego mu społeczeństwa kapitalistycznego („bogaci vs. biedni”)

• państwo powinno, jego zdaniem, chronić interesy jednostek - ma działać tam, gdzie dzieje się „krzywda innych” (twierdził przy tym jednak, że nadmierna pomoc socjalna sprzyja demoralizacji ludzi i większej populacji)

• państwo, którego ambicją jest skutecznie chronić wolność, musi być organizacją silną i prężną, a także bardziej niż dotąd aktywną w stosunku do swych obywateli

• Mill występował w obronie interesów ekonomicznych i politycznych warstw posiadających

• był szczerym demokratą (walczył o powszechne prawa wyborcze, zniesienia dyskryminacji kobiet)

5. kierunki rozwoju:

• liberalizm w XIX wieku najsilniej oddziaływał na życie polityczne i ideowe w USA, Anglii i Francji

• znajdował on także zwolenników w Europie Środkowej i Wschodniej (Niemcy, Rosja, Polska - Hotel Lambert)

• liberalizm był dla mieszczaństwa doktryną trwałą i fundamentalną, choć na arenie politycznej niezrealizowaną w „czystej i nieskazitelnej” formie

• doktryna ta odegra ogromną rolę w XX wieku

5. Polska myśl społeczna i polityczna okresu powstań narodowych 1795-1863: (str. 232)

1. cechy polskiego ruchu wyzwoleńczego:

• polska myśl polityczna splatała się z potężnym ruchem narodowowyzwoleńczym, który stawiał sobie za cel odzyskanie niepodległości kraju

• u podłoża polskich doktryn tkwiły też przeobrażenia gospodarcze, społeczne i polityczne, jakie od schyłku XVIII wieku dokonywały się na ziemiach polskich

• nastąpiło poszerzenie się społecznej podstawy polskiej myśli społecznej, politycznej i narodowej (prawie wszystkim zależało na niepodległości)

• na ziemie polskie przenikały idee zachodnioeuropejskie

• polscy myśliciele tej doby zadawali sobie następujące pytania:

1. czy warto walczyć o niepodległość?

2. jakie są możliwości zrealizowania tego celu?

3. jakie mają być podstawy gospodarczo-społeczne i ustrojowe odrodzonej Polski?

2. doktryny reakcyjne:

• nie stanowiły one trzonu polskiej ideologii okresu rozbiorów (poglądy reakcyjne nie mogły zyskać szerszego poparcia społecznego)

• animatorami tego nurtu były jednostki wywodzące się z magnaterii i części szlachty

• polscy reakcjoniści poddawali w wątpliwość ideę walki o niepodległość

• pragnęli utrzymać status quo

• głównymi przedstawicielami tej doktryny byli:

1. Henryk Rzewuski: chwalca magnacko-szlacheckiej przeszłości Polski, twierdził, że rozbiory ocaliły Polaków od zagłady

2. Kazimierz Krasicki: przedstawiał obszerny projekt rozwiązania „sprawy chłopskiej” - nadanie chłopom „własności użytkowej” ich dotychczasowych gospodarstw, utrzymanie poddaństwa i pańszczyzny, możliwość usuwania chłopa z gruntu w sytuacji nie spełniania przez niego swoich powinności

3. Aleksander Wielopolski: zwolennik ugody z caratem, wierzył w restaurację monarchii absolutnej, uważał, że społeczeństwo składa się z naturalnych, „organicznych” grup, przeciwny idei powstań, wysuwał koncepcje parlamentu stanowego

3. nurt liberalny:

• idea liberalizmu na ziemiach polskich zyskała o wiele większą przychylność, aniżeli nurt reakcyjny, ale nie dość dużą, aby odegrała poważniejszą rolę

• polscy liberałowie pragnęli zastąpienia panowania szlachty panowaniem burżuazji

• polski obóz liberalny był chwiejny, przez co narażony na ataki z wszystkich stron

• jego poglądy nie odbiegały od poglądów liberałów z innych krajów europejskich

• przedstawiciele liberalizmu polskiego:

1. Towarzystwo Republikanów Polskich: założone w 1798 r., dążyło do odzyskania niepodległości, utworzenia demokratycznej republiki, jego przedstawiciele opowiadali się za suwerenną władzą (cenzus majątkowy, przyznawali chłopom wolność, ale bez własności ziemi)

2. partia kaliska: jej twórcami byli bracia Niemojowscy, którzy pozostawali pod dużym wpływem francuskich doktrynerów okresu Restauracji, opowiadali się za monarchią konstytucyjną, stojącą na straży własności prywatnej, wolności osobistej, wolności słowa, itd. Partia kaliska odegrała pozytywną rolę w krzewieniu ideologii kapitalizmu, natomiast słabą jej stroną była rezygnacja z programu niepodległościowego oraz dążenie do wzmocnienia więzi z Rosją.

3. Jan Żukowski: członek Wolnych Polaków, dał on szeroką odpowiedź na temat stosunków społecznych panujących w okresie powstania listopadowego; uznawał on wprawdzie ziemię za własność dziedzica, ale przyznał chłopom prawo do wieczystej dzierżawy lub własności za wykupem. Żukowski chciał włączyć polskiego chłopa w nurt życia narodowego.

4. doktryny demokratyczne:

• były one najistotniejszym składnikiem polskiej myśli tej doby (splatały się ściśle z ruchem narodowowyzwoleńczym)

• domagano się uwłaszczenia chłopów bez odszkodowania oraz nadania ziemi z dóbr narodowych chłopom nie posiadającym

• nawiązywano do tradycji rewolucji francuskiej

• krytykowano stosunki feudalne (m.in. despotyzm, klerykalizm), a nawet kapitalistyczne

• w doktrynie tej zaznaczały się wpływy francuskiego socjalizmu utopijnego

• program demokratyczny rozwijał się w dwóch nurtach:

1. Towarzystwo Demokratyczne Polskie

2. Gromady Ludu Polskiego

• w obu nurtach ścierały się różne poglądy, od umiarkowanych (zmiana ustroju feudalnego, wprowadzenie kapitalistycznych stosunków) po radykalne (likwidacja własności folwarcznej, przekazanie całej ziemi w ręce chłopów)

5. Dembowski i Kamieński:

• Edward Dembowski i Henryk Kamieński, obaj związani z lewicą Związku Narodu Polskiego, wpłynęli na radykalizację nurtu demokratycznego

1. poglądy Dembowskiego:

• był materialistą (uznawał dialektyczny rozwój przyrody i społeczeństwa za podstawę bytu i wykluczał oddziałowywanie sił nadprzyrodzonych na ten rozwój)

• wierzył w komunizm

• głosił, że suwerenem jest lud („lud” to ogół ludzi wyzyskiwanych przez szlachtę i mieszczaństwo)

• postulował za rewolucją ludową (rewolucja społeczno-ustrojowa)

• krytykował stosunki kapitalistyczne i zasady burżuazyjnej demokracji

• z natury był utopistą

2. poglądy Kamieńskiego:

• miał nieco inne poglądy niż jego cioteczny brat - E. Dembowski

• jego doktryna miała również antyfeudalny charakter

• postulował pozostawienie własności folwarcznej (nie przewidywał uwłaszczenia proletariatu rolnego)

• głosił ideę „wojny ludowej” - powstania całego narodu (jedność szlachty i ludu)

• krytykował kapitalistyczny wyzysk

1. Polska myśl polityczno-prawna w latach 1864-1939: (str. 299)

1. od pozytywizmu do ideologii narodowej:

• w drugiej połowie XIX ogromną rolę w polskiej myśli politycznej odegrał pozytywizm - potężny prąd umysłowy, czerpiący pożywkę z definitywnego ugruntowania się stosunków kapitalistycznych w Europie, a zarazem wyrażający pojawienie się w nich pierwszych elementów imperializmu

• na ziemiach polskich ważną podnietą w kształtowaniu się pozytywistycznych mentalności i postaw była klęska powstania styczniowego - kładła ona kres romantycznym koncepcjom odrodzenia Polski za pośrednictwem walki zbrojnej z zaborcami

• powracano do kultu „pracy od podstaw”, rehabilitowano „pracę organiczną”, stwarzano podwaliny dla szybszego rozwoju gospodarki kapitalistycznej

• pozytywiści pragnęli wykorzenić z polskiego społeczeństwa wszelkie pozostałości „minionego” okresu - wyplenić przeżytki stanowe, feudalne i teologiczne, aby to osiągnąć postulowali poniesienie oświaty i nauki, zwalczania ciemnoty i niefrasobliwego stosunku mas do sprawy produkcji, przywrócenia prawa i wolności obywatelskich

• polski pozytywizm głęboko przenikał m.in. do: stylu życia, filozofii, literatury, nauki i ideologii

• w tym okresie rozgorzały namiętne dyskusje polityczne, prawne i historyczne dotyczące przyczyn upadku państwa polskiego

• należy pamiętać, że społeczeństwo polskie, pozbawione co prawda swej państwowości, również ewoluowało i to na wzór zachodnioeuropejski - stawało się burżuazyjne, to z kolei rodziło zasadne pytania dotyczące ideowych uzasadnień narodowych przeobrażeń

• w okresie od 1864 do 1914 w polskiej myśli politycznej różnie pojmowano kwestie narodu i jego cele:

1. po 1864 w doktrynę narodową i sprawę odzyskania niepodległości zaczęto włączać masy chłopskie i robotnicze - ostatecznie zanikała definicja „szlacheckiego narodu” na rzecz narodu ludzi pracy, narodu burżuazyjnego (ideę narodu burżuazyjnego najdobitniej przedstawił Aleksander Świętochowski, który uważał, że naród to „przedsiębiorstwo wzorowane na przedsiębiorstwie kapitalistycznym”)

2. inne stanowisko przedstawiali polscy konserwatyści, którzy naród określali jako „indywidualność historyczno-polityczną”, stąd wnioskowali, że przewodnią rolę w narodzie winna mieć szlachta, a także warstwa ludzi inteligentnych i pracowitych (połączenie sił szczytów ziemiaństwa, burżuazji i intelektualistów), nie zajmowali się kwestią chłopską (chłopi, wg nich, nie mieli liczyć się w narodzie, jako siła twórcza i władcza)

3. charakterystycznym składnikiem konserwatywnej myśli narodowej była idea integralnego nacjonalizmu, wywodzącego się z „teorii rodów” (wg niej naród polski powstał z połączenia rodów: polskiego, ruskiego, litewskiego i innych), przedstawiciele tej koncepcji postulowali sfederalizowanie powyższych narodów w jednym organizmie państwowym

4. odmienną koncepcję narodu przedstawiały ruchy walczące z kapitalizmem i burżuazją, m.in. marksiści, anarchiści, itd. (w przeważającej części głosili hasła internacjonalistyczne)

2. myśl państwowa w Drugiej Rzeczypospolitej:

• w dyskusji politycznej jaka rozwijała się na przełomie XIX i XX wieku, ważnymi okresami były:

1. lata dziewięćdziesiąte XIX wieku

2. rewolucja 1905 roku

3. lata I wojny światowej

• w tych okresach ostatecznie krzepły orientacje i programy głównych obozów politycznych, które miały różne zdania o kształcie niepodległej Polski:

1. idea monarchii: nie przetrwała do 1918 r., wiązała się z wyobrażeniami o niezdolności narodu polskiego do odzyskania pełnej niepodległości (ideę tą głosili m.in. konserwatyści, początkowo endecja)

2. idea państwa socjalistycznego: reprezentowana m.in. przez SDKPiL, która popierała koncepcję ogólnoeuropejskiej republiki parlamentarnej, odrzucała natomiast ideę niepodległości Polski

3. zdecydowanie inną koncepcję przedstawiała PPS, która od początku opowiadała się za niepodległością (droga do jej realizacji była kwestią wewnętrznego sporu w łonie PPS), socjaliści opowiadali się za Polską republikańską i demokratyczną

• jeszcze inaczej przedstawiała się myśl polityczna po 1918 roku:

1. ruch ludowy: opowiadał się za ideą Polski zjednoczonej i wolnej, za szerokim wachlarzem praw obywatelskich (głównym przedstawicielem ruchu było PSL)

2. Narodowa Demokracja (endecja): w okresie dwudziestolecia międzywojennego najbardziej zaciekły przeciwnik sanacji, głównym teoretykiem obozu był Roman Dmowski, który racje polskie widział w sferze wierności zasadom narodowym a nie państwowym, nawiązywał do pozytywistycznej koncepcji narodu, często powoływał się na tezy rasistowskie (sprzeciwiał się mieszaniu Polaków z innymi nacjami). Endecja zwłaszcza w latach trzydziestych XX wieku wykazywała tendencje skrajnie nacjonalistyczne, nie skrywała sympatii do faszyzmu.

3. obóz piłsudczykowski: geneza tego obozu była związana nie tyle z ideologią co z organizacją partii socjalistów jako siłą głoszącą idee zbrojnego odzyskania niepodległości, sam Józef Piłsudski nigdy nie odcinał się od powiązań z PPS, dla niego najważniejszą i nadrzędną wartością było państwo („naród może działać tylko przez państwo, to dzięki niemu może stać się podmiotem twórczego działania”). Przedstawiciele tego obozu początkowo opowiadali się za ustrojem demokracji parlamentarnej, później większy akcent kładli na ideę państwa autorytarnego.

4. chadecja: czyli chrześcijańska demokracja, stała na stanowisku Polski katolickiej, integrującej się z religią rzymskokatolicką, domagała się ochrony wyznania przez państwo, praw politycznych dla duchowieństwa, przestrzegania elementarnych zasad chrześcijaństwa, itd. Chadecy, w kwestiach społecznych, nawiązywali do poglądów Leona XIII, potrafili umiejętnie kokietować zarówno przedstawicieli ugrupowań ludowych, jak i sanacyjnych i endeckich. Głównym teoretykiem polskiej chadecji był Wojciech Korfanty.

3. nurty ogólnej refleksji nad prawem:

• polscy prawnicy tej doby, a zwłaszcza dwudziestolecia międzywojennego, włożyli ogromny wysiłek w „oczyszczenie” prawa polskiego z naleciałości praw zaborców (kompilacja i kodyfikacja prawa)

• żywo reagowano na ważniejsze koncepcje zachodniej myśli polityczno-prawnej (wielu zwolenników miał pozytywizm prawniczy, normatywizm, teoria prawa natury)

• najważniejszymi teoriami prawniczymi tego okresu były koncepcje realistyczne, tj. psychologistyczne i socjologistyczne, ich przedstawicielami byli m.in.: Leon Petrażycki, Jerzy Lande, Czesław Znamierowski

• polscy prawnicy czynnie zajmowali się również kwestiami politycznymi (np. konserwatysta Władysław Leopold Jaworski, chadek Czesław Martyniak, przedstawiciel endecji Roman Rybarski, czy zwolennik sanacji Cz. Znamierowski)

7. SOCJALIZM I NACJONALIZM: (str. 241)

2. Klimat ideowy w latach 1848-1918: (str. 241)

1. gospodarka, nauka, technika:

• okres od 1848 r. do 1918 charakteryzował się bujnym i drapieżnym rozwojem gospodarki kapitalistycznej

• świat wkraczał w erę imperializmów

• nastąpił wzrost demograficzny, polepszył się poziom życia (rozwój medycyny, higieny, kultury, itd.)

• wystąpił gwałtowny rozwój komunikacji (telegram, telefon, kolej, samochody) i większości gałęzi gospodarki

2. nacjonalizm:

• rozwój kapitalistyczny i związany z tym imperializm mocarstw europejskich, zmuszał te kraje do zwiększania ekspansji gospodarczej oraz ochrony przed zagranicznymi konkurentami (protekcjonizm państwowy)

• nastąpił powrót do kultu państwa jako organizacji czuwającej i aktywnie wspierającej gospodarczy interes burżuazji

• wzrastały konflikty społeczne i ustrojowe, a także polityczne

• rósł szowinizm narodowy

• główne cechy dziewiętnastowiecznego nacjonalizmu to: szowinizm, mesjanizm, rasizm

3. kolonializm a kwestia socjalna:

• istotną cechą imperializmu, na przełomie XIX i XX wieku, była intensywna polityka kolonialna (mocarstwa „dzielą się terenami bezpaństwowymi”)

• kolonie miały dla państw kapitalistycznych istotne znaczenie, jako źródła surowców, jako rynki zbytu, jako tereny wywozu kapitałów oraz jako bazy wojskowe

• ekspansjonizm kolonialny stał się przyczyną podniesienia, w pewnym sensie, poziomu życia robotników i tym samym pozwolił (na jakiś czas) rozładować niezadowolenie i rewolucyjne nastroje wśród proletariatu

4. ruch robotniczy i kariera myśli socjalistycznej:

• ruch robotniczy, od połowy XIX wieku, zaczynał być liczącą się siłą polityczną („był uzbrojony w zapas teorii”)

• pozyskiwanie jednak sympatyków dla myśli robotniczej nastręczało wiele kłopotów

• narastające, z różnych przyczyn, niezadowolenia mas proletariackich zaowocowało powstaniem w 1864 roku Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników (I Międzynarodówka) - koordynatora ruchu robotniczego

• w ostatnich dekadach XIX wieku, za sprawą rozwoju przemysłu i wzrostu liczebności robotników, ruch robotniczy zyskał na sile i znaczeniu

• zaczynała wzrastać samoświadomość wiodącej roli klasy robotniczej (pociągało to istotne skutki - strajki)

• u schyłku wieku zaczęły pojawiać się partie robotnicze i to w całej Europie i USA

• dużą rolę dla idei ruchu odgrywały związki zawodowe, zrzeszające dużą liczbę robotników

• w hasła socjalistyczne wpisywano rozmaite treści, to prowadziło do wewnętrznych sprzeczności i konfliktów ideowych (reformizm, anarchizm)

5. systematyka doktryn:

• przełom wieków XIX i XX przyniósł ogromne ożywienie dyskusji politycznej (przyczyna tkwiła w rozwoju techniki, nauki, w ogólnym wzroście alfabetyzmu wśród społeczeństwa, itp.)

• feudalizm i jego hasła odeszły już w zapomnienie

• w stan kryzysu weszły dawne ujęcia prawno-naturalne

• na znaczeniu tracił socjalizm utopijny

• coraz częściej myśliciele tej doby zastanawiali się jaka jest alternatywa: kapitalizm czy socjalizm

• głównymi wątkami doktrynalnymi i zarazem zasadniczymi tendencjami polityczno-społecznymi tej epoki stały się:

~ dbałość o utrzymanie i rozwój stosunków kapitalistycznych w warunkach zdobywania przewagi przez kapitał finansowy

~ walka o przystosowanie aparatu państwowego do tego celu

~ osłabienie radykalizmu społecznego i tendencji rewolucyjnych

~ przeciwstawianie się marksizmowi w obozie burżuazyjnym

~ spór o socjalizm i drogi do niego prowadzące

~ walka z wyzyskiem

~ problem rewolucji w ruchu robotniczym

• najistotniejsze doktryny tej epoki:

1. pozytywizm prawniczy

2. liberalizm w Europie i Ameryce

3. doktryny antydemokratyczne, nacjonalistyczne i rasistowskie

4. doktryna społeczna Kościoła katolickiego

5. socjalizm i jego „wersje”

3. Socjalizm utopijny: (str. 247)

1. źródła:

• rozwój stosunków kapitalistycznych doprowadził do definitywnego zmniejszenia zagrożenia restauracji stosunków feudalnych, a także do ukształtowania nowego obrazu społeczeństwa (stan trzeci nie był już tak zjednoczony)

• liberalizacja rynku pracy i rozwój techniczny doprowadziły do pojawienia się na masową skalę zjawiska bezrobocia, to z kolei prowadziło do pogorszenia się sytuacji klasy robotniczej (mówiąc krótko: zwycięski kapitalizm ujawniał swe wewnętrzne słabości i coraz bardziej odsłaniał antyrobotnicze oblicze aparatu państwowego)

• robotnicy zaczęli czynnie walczyć o swoje interesy (masowe strajki i powstania)

• czartyzm: był „pierwszym szerokim, naprawdę masowym, politycznie skrystalizowanym proletariackim ruchem rewolucyjnym”. Czartyści domagali się:

1. powszechnego prawa wyborczego dla mężczyzn

2. tajności głosowania

3. zniesienia majątkowego cenzusu wyborczego

4. równych okręgów wyborczych

5. diet dla członków parlamentu

6. rozumnej kadencji parlamentu

2. ogólna charakterystyka:

• przyczyną wewnętrznych sprzeczności ideologii socjalistycznej, zdaniem wielu, były wielkie systemy socjalizmu utopijnego

• socjaliści utopijni w mocnych i trafnych słowach krytykowali kapitalizm (odkrywali jego wady i sprzeczności)

• „naiwnie” spoglądali w przyszłość (społeczeństwo wolne od wyzysku, realizacja idei demokratyzmu, współistnienie fantazji i utopi)

• zwracali się oni z płomiennymi apelami nie do ludu, lecz do wszystkich klas, do działaczy politycznych, do oświeconych monarchów, mając nadzieję, że oni staną się promotorami socjalistycznych przemian

• najwybitniejsi przedstawiciele socjalizmu utopijnego to:

1. Claude Henri Saint-Simon: (1760-1825), arystokrata, brał udział w wojnie amerykańskiej, zrzekł się swych rodowych tytułów pod wpływem rewolucji, był wybitnym intelektualistą, autorem m.in.: „O reorganizacji społeczności europejskiej”, „Katechizmu industrialistów”, „Nowego chrześcijaństwa”.

• poglądy Saint-Simona:

• ostro krytykował ustrój kapitalistyczny

• twierdził, że brak oświecenia ludu to główne źródło zła (popierał oświatę, naukę, technikę, gardził natomiast prawnikami i filozofami)

• krytykował również osiemnastowiecznych utopistów, za głoszenie idei bezczasowego porządku naturalnego, za brak relatywizmu w poglądach reformatorskich

• był zwolennikiem historyzmu („trybami napędowymi historii są materialne siły produkcji i własności oraz intelektualne siły nauki, odkrywającej prawa rządzące rzeczywistością”)

• Saint-Simon sformułował „prawo trzech stadiów”

1. teologicznego

2. metafizycznego

3. pozytywnego

• domagał się przebudowy istniejącego ustroju społecznego (chciał to osiągnąć przez zracjonalizowanie organizacji produkcji i stworzenie społeczeństwa industrialnego - w nim to nastąpi likwidacja przywilejów feudalnych, a praca stanie się podstawą bytu jednostkowego i społecznego, zrealizuje ideę wolności)

• naczelną nauką w społeczeństwie industrialanym, wg niego, stanie się ekonomia polityczna („społeczeństwo to warsztat przemysłowy, a na sprawy polityki wpływ mieć będą jedynie przedstawiciele industrii”)

• odrzucał zasadę egalitaryzmu - hamuje ona bowiem postęp społeczny

• Saint-Simon był przeciwny rewolucji (opowiadał się za stopniowym reformizmem)

• do jego poglądów nawiązywali przedstawiciele tzw. saintsimonizmu - Barard, Enfantin, którzy podkreślali głównie:

1. konieczność ustanowienia nowej hierarchii społecznej, wg zasady „każdemu wg jego zdolności, każdej zdolności wg jej zasług”

2. konieczność centralistycznej organizacji pracy w warunkach społecznej własności środków produkcji

3. konieczność udzielenia każdemu równych szans rozwijania swych zdolności

2. Charles Fourier: (1772-1837), pochodził z zamożnej rodziny kupieckiej, utracił jednak swój majątek, autor dzieła pt. „Nowy świat industrialny i zrzeszeniowy”.

• poglądy Fouriera:

• krytykował przede wszystkim anarchię produkcyjną

• przyczyną wszelkiego zła, wg niego, jest rozdrobniona własność oraz pasożytnictwo w handlu

• postulował wprowadzenie uspołecznionych środków produkcji

• kapitalizm uznawał za okres przejściowy

• był autorem swoistej filozofii historii (w dziejach ludzkości wyróżnił następujące okresy: pierwotny, dzikości, patriarchatu, gwarantyzmu, socjantyzmu i harmonii)

• wykazywał hipokryzję burżuazyjnych haseł

• Fourier przedstawiał koncepcję idealnego ustroju, pozbawionego wszelkiego przymusu (str. 251)

• w jego koncepcji państwo, z jego środkami przymusu straciłoby rację bytu

• postulował równouprawnienie płci

3. Robert Owen: (1771-1858), Anglik, znany pisarz, działacz polityczny, pionier ruchu spółdzielczego, autor m.in. „Nowego poglądu na społeczeństwo, czyli rozprawy o kształceniu charakteru”.

• poglądy Owena:

• nawiązywał do francuskich materialistów XVIII wieku

• głosił poglądy o człowieku podobne do koncepcji Helwecjiusza i Holbacha (człowiek - wytwór środowiska)

• postulował zmianę warunków życia społecznego („zmiana ustroju zmieni człowieka”)

• głosił benthamowską koncepcję utylitaryzmu

• występował przeciwko burżuazyjnym ekonomistom, którzy wykazywali, że ustrój kapitalistyczny jest zgodny z naturą i rozumem

• Owen wykazywał wszelkie wady i słabości kapitalizmu

• jego ostra krytyka stosunków kapitalistycznych doprowadziła go do skonstruowania własnego programu pozytywnego (opowiadał się za ustrojem komunistycznym - ustrojem „wszelkiej szczęśliwości”)

• podstawowymi formami społecznymi, wg niego, miały być organizacje handlowo-bankowe

• podobnie, jak jego poprzednicy, przeciwny był rewolucji (opowiadał się za propagandą i dobrym przykładem)

4. Ideologia rosyjskich rewolucyjnych demokratów: (str. 253-255)

5. Marksizm: (str. 255)

1. źródła ideologiczne:

1. Karl Heinrich Marx - Marks: (1818-1883), urodzony w Trewirze w Nadrenii, w rodzinie żydowskiego rabinicznego pochodzenia, jego ojciec był znanym liberałem. Marks ukończył studia prawnicze oraz filozoficzno-historyczne. Miał szerokie zainteresowania, wiele pracował na rzecz swej idei (pisał książki, do gazet, wiele wykładał, itd.). W 1844 roku zetknął się z Engelsem. W drugiej połowie XIX wieku Marks poświęcił się wytężonej działalności praktyczno-rewolucyjnej.

2. Friedrich Engels: urodzony w Barmen (pn. Westfalia) w rodzinie właściciela fabryki włókienniczej. Studiował sytuację ekonomiczną i prawno-polityczną angielskiej klasy robotniczej w dobie Czartysów. Podobnie jak Marks wiele pisał i działał na rzecz urzeczywistnienia swych poglądów, miał szerokie zainteresowania

• najważniejszymi źródłami ideologicznymi marksizmu były:

1. klasyczna ekonomia angielska

2. socjalizm utopijny

3. klasyczna filozofia niemiecka

2. materializm dialektyczny:

• materializm dialektyczny był filozoficzną podstawą marksizmu

• nazwa pochodzi od metody badania zjawisk przyrody, społeczeństwa i myślenia jaką była dialektyka, czyli antymetafizyka

• organicznymi częściami materializmu dialektycznego były: metoda dialektyczna i materializm filozoficzny (przenikały się one i wzajemnie uzupełniały)

• marksowska dialektyka powstała z „przezwyciężenia” metody metafizycznej i krytycznego przyswajania dialektyki Hegla

• wszystko co istnieje, wg Marksa, stanowi część wielkiej całości

• Marks i Engels uważali, że świat znajduje się stanie nieustannego ruchu, zmian i rozwoju (prawu temu podlega zarówno świat organiczny, a także zjawiska życia społecznego)

• marksizm nawiązywał do znanego prawa, mówiącego o rozwoju jako o przechodzeniu zmian ilościowych w jakościowe, od dawnego stanu jakościowego do nowego stanu jakościowego

• obaj, za sprawą dostępnej wiedzy naukowej, doszli do przekonania, że proces rozwoju w przyrodzie i społeczeństwie dokonuje się w drodze przechodzenia zmian ilościowych w zmiany zasadnicze, jakościowe, przy czym przejście to odbywa się skokami (wszelkie zmiany zjawisk przyrody i zjawisk społecznych ujmowali oni „sinusoidalnie”)

• zasady marksowskiej dialektyki zostały organicznie splecione z materializmem (marksowski materializm miał być zupełnie inny od znanych wcześniej)

• punktem wyjścia, dla Marksa i Engelsa, było uznanie materialności świata (materia to podstawa i źródło nieskończonej różnorodności zjawisk, jest w ciągłym ruchu i rozwoju)

• kolejną istotną cechą materializmu dialektycznego było uznanie pierwotności materii i wtórności świadomości (materia jest bowiem obiektywną rzeczywistością, istniejącą poza świadomością i niezależnie od niej - świadomość nie może egzystować bez materii)

• Marks i Engels twierdzili również, że świat i rządzące nim prawa są w zupełności poznawalne, aczkolwiek jeszcze nie w pełni poznane („o prawdziwości naszej wiedzy - pisali - decyduje praktyka, czyli ludzka działalność społeczno-produkcyjna, a także proces rozwoju nauk”)

3. materializm historyczny:

1. sfery życia społecznego:

• materializm historyczny to przeniesienie zasad materializmu i materialistycznej metody dialektycznej na badanie życia społecznego i realnych procesów społeczno-historycznych

• krytyka stosunków społecznych umożliwiła wyprowadzenie wniosków teoretycznych i praktycznych o wielkiej doniosłości dla przekształcenia rzeczywistości społecznej i ustrojowej przez rewolucyjny ruch robotniczy

• materializm historyczny miał jego twórcom dostarczać interpretacji wyników oraz orientacji w zawiłościach ówczesnych stosunków społecznych

• twórcy tej doktryny uważali, że źródeł kształtowania się idei społecznych, poglądów prawnych, teorii politycznych oraz instytucji należy szukać w materialnych warunkach życia społecznego („byt określa twoją świadomość”)

• postulowano wprowadzenie uspołecznionej własności dóbr produkcyjnych (tak zmiana, zdaniem Marksa i Engelsa, prowadzi bezpośrednio do zmian w siłach wytwórczych - te zaś uzależnione są od zmian narzędzi pracy)

• uważano, że konflikt między nowymi siłami wytwórczymi a przestarzałymi stosunkami produkcji stanowi ekonomiczne podłoże rewolucji społecznych (stąd w nauce o społeczeństwie niezbędne jest zbadanie rządzących w nim praw ekonomicznych)

• Marks i Engels wierzyli, że zmiana ustroju polityczno-ekonomicznego przyczyni się do zmian świadomości (mentalności) społeczeństwa

• Marks wyróżniał trzy, wzajemnie przenikające się, sfery życia społecznego:

1. bazę

2. nadbudowę

3. formy świadomości społecznej

2. klasy i walki klasowe:

• istotnym składnikiem materializmu historycznego była teoria klas i walk klasowych

• Marks nie odkrył istnienia klas i walk klasowych, sprecyzował jedynie teorię klasy i wyciągnął z niej teoretyczne wnioski; Marks udowadniał:

1. że istnienie klas jest związane tylko z określonymi historycznymi fazami rozwoju produkcji

2. że walka klas prowadzi nieuchronnie do dyktatury proletariatu

3. że owa dyktatura jest sama tylko przejściem do zniesienia wszelkich klas i do społeczeństwa bezklasowego

• uważano, że społeczeństwa klasowe powstały w wyniku rozkładu ustroju wspólnoty pierwotnej

• klasowy podział społeczeństwa charakteryzuje się wzajemnym stosunkiem klas w dziedzinie produkcji dóbr materialnych (wypływa z różnego stosunku klas do środków produkcji)

• Marks i Engels twierdzili, że walka klasowa jest prawem historycznym - wynika z narastających antagonizmów klasowych („walka klasowa jest siłą napędową rozwoju społeczeństwa”)

• klasy prowadzą walkę ekonomiczną, o rolę społeczną i polityczną, a także ideologiczną - Marks i Engels mieli świadomość, że jedynie najliczniejszy proletariat może tę walkę wygrać

3. państwo i prawo:

• poglądy Marksa i Engelsa na państwo i prawo były jednymi z istotniejszych części składowych materializmu historycznego

• uważali oni, że państwo i prawo to zjawiska historyczne, są rezultatem określonego stadium rozwoju społecznego i stanowią instrument panowania jednej klasy nad pozostałymi

• o kształcie państwa i prawa decyduje niewątpliwie klasa rządząca, a więc ta, która zdobyła hegemonię nad pozostałymi - państwo to oparte jest na wyzysku klas poddanych (w takim państwie władza musi być oddzielona od mas ludowych i sprawowana przez specjalne siły, np. wojsko)

• państwo to nic innego jak „machina kierownicza” dysponująca własnym aparatem przymusu

• państwo działające w obronie określonego ustroju ekonomicznego, zdaniem Marksa, tworzy również prawo, tzn. określony system norm, odzwierciedlających wolę klasy rządzącej, podniesionej do rangi ustawy

• marksizm stworzył swoistą teorię typów i form państw, które w XX wieku z różnym skutkiem wprowadzano w życie

• Marks dowodził, że w historii występowały po sobie następujące formy państw: niewolnicze, feudalne, kapitalistyczne - wszystkie one odzwierciedlały wolę klasy wyzyskiwaczy

• twierdził dalej, że forma państwa uwarunkowana jest od określonego ustroju ekonomicznego społeczeństwa, od jego rozwoju, świadomości, itd.

• Marks i Engels przeprowadzili konstruktywną krytykę państwa burżuazyjnego (wykazywali słabości liberalizmu, parlamentarnej republiki)

• ich ideałem, co zrozumiałe, było państwo socjalistyczne, jednakże ściśle nie określili jak ono miałoby wyglądać - prawdopodobnie miała to być republika demokratyczna „nowego” typu (sprzeciwiali się koncepcji państwa socjalistów utopijnych)

4. rewolucja:

• centralnym członem marksowskiej refleksji o państwie była ideologia rewolucji (jest to o tyle zrozumiałe, że doktryna ta wyrosła z programu obalenia kapitalizmu)

• Marks i Engels udowadniali, że istnienie rewolucji jest historycznie uzasadnione, że rewolucja proletariacka jest koniecznością

• stale zaostrzająca się walka klasowa przeistacza się w końcu w walkę polityczną, czyli walkę o władzę (uważali oni, że niezbędne dla realizacji ich idei jest przejęcie władzy państwowej z rąk klasy reakcyjnej w ręce klasy przodującej - realizacja tego celu jest możliwa tylko i wyłącznie na drodze przemocy)

• pod wrażeniem Wiosny Ludów, Marks i Engels, wysunęli koncepcję rewolucji nieustającej (permanentnej) - czyli walki, aż do zwycięstwa proletariatu i chłopstwa (połączenie sił proletariatu i chłopstwa)

5. rola mas ludowych i jednostki w historii:

• poprzednio w doktrynach odrodzenia, oświecenia i innych dominowało przekonanie o idealistycznie pojmowanej roli jednostki i mas w dziejach, pogląd ten zmienił marksizm

• Marks i Engels „odkryli”, że siłą określającą rozwój społeczeństwa jest sposób produkcji dóbr materialnych - historia społeczeństw, twierdzili, musiała być historią wytwórców dóbr materialnych, historią mas ludowych, ludu

• to właśnie w ludzie widzieli dźwignię dziejów ludzkości (dzięki niemu rozwijała się technika, walka polityczna, itd.)

• równocześnie Marks i Engels nie negowali, nie pomniejszali roli jednostki i jej wpływu na bieg wydarzeń - gloryfikowali rolę jednostki wybitnej, kierującej masami (przywódców, polityków, ideologów) i rozumiejącej potrzeby proletariatu

6. świadomość społeczna:

• marksizm uznawał społeczną świadomość za wytwór społecznego bytu, za produkt materialnego życia społeczeństwa („jaki jest byt społeczny ludzi, taka jest też ich świadomość społeczna”, a więc idee i teorie polityczne, poglądy prawne, moralne, religijne, artystyczne i filozoficzne)

• Marks i Engels nie negowali aktywnej roli idei w życiu narodów, była ona „materialną potęgą”, która może „porywać masy” (pochwała potęgi propagandy)

4. kierunki rozwoju. Sukcesy i porażki:

• pomimo wielu mankamentów (ideologicznych, prawnych, ekonomicznych, itd.) marksizm budził najwyższe zainteresowanie teoretyków i praktyków - miał grono licznych wielbicieli, np. m.in.: K. Kautsky, R. Luxemburg, J. Plechanow, E. Bernstein, W. Lenin, W. Liebknecht, itd., a także zażartych krytyków, np.: W. Sombart, W. Masaryk, R. Stammler, A. Struve, itd.

• marksizm był podziwiany przez socjologów, filozofów, historyków i ekonomistów

• zyskał ogromny wpływ na partie robotnicze, eliminując z nich idee drobnomieszczańskie i utopijne

• ponosił również porażki: nie potrafił opanować II Międzynarodówki, wyjść zwycięsko z konfliktu z rewizjonizmem i reformizem, nie potrafił powstrzymać narastającego nacjonalizmu, definitywnie został „okaleczony” przez leninizm

• odegrał również, mimo chwiejności, dość istotną rolę w polskim ruchu robotniczym (L. Waryński) - walczącym o wprowadzenie socjalizmu na ziemiach polskich

6. Pozytywizm i pozytywizm prawniczy: (str. 269)

1. u źródeł pozytywizmu:

• pozytywizm odegrał istotną rolę w drugiej połowie XIX wieku (filozofia pozytywizmu nawiązywała do poglądów: d'Alemberta i Hume'a, a następnie do teorii Comte'a i Milla, „twórczo użyźniana” była przez nowe odkrycia w naukach przyrodniczych i ścisłych)

• główne cechy i metodologiczne dyrektywy pozytywistycznej myśli:

1. postulat oczyszczenia wiedzy „pozytywnej” z wszelkich metafizyk

2. wartościowanie poznania ludzkiego zgodnie z zasadami empiryzmu

3. negacja wartości poznawczej wypowiedzi oceniających

4. program jedności metodologicznego modelu nauki i rezerwowanie miana poznania naukowego tylko dla tego typu poznania, które można osiągnąć za pomocą metod wypracowanych przez nowożytne przyrodoznawstwo

5. preferowanie eksperymentalnych i indukcyjnych metod w nauce

6. odrzucenie twierdzeń nie dających się zredukować do jednostkowej wiedzy empirycznej

7. ograniczenie zainteresowań do sfery empirycznie danych faktów naukowych

• pozytywizm ograniczał rolę filozofii do syntetyzowania i systematyzowania wyników nauk szczegółowych; rozciągnięcie tej nauki na zagadnienia społeczne zawdzięcza się Herbertowi Spencerowi

• pozytywizm prawniczy:

• na narodziny pozytywizmu prawniczego wpływ miało kilka czynników:

1. klimat ideowy

2. zmiany społeczne i polityczno-ustrojowe

3. rozwój nauki i techniki

4. ugruntowanie się ustroju kapitalistycznego

• burżuazja znana początkowo jako warstwa postępowa i liberalna, zaczynała przeistaczać się w klasę konserwatywną, broniącą korzystnego dla niej status quo

• liberalizm ze swoimi pierwotnymi, „naiwnymi” założeniami zaczynał wzbudzać coraz szerszy opór, toteż ideolodzy tej doktryny niejako zmuszeni zostali do weryfikacji podstawowych założeń i poglądów na temat państwa i prawa

• założenia pozytywizmu prawniczego:

• pozytywizm prawniczy pod koniec XIX wieku i w początkach XX był dominującym kierunkiem w prawoznawstwie

• wzrastał w ogólnym klimacie ideowym pozytywizmu

• pozytywizm odrzucał teorie prawa natury, jako zbyt niebezpieczne dla kapitalizmu

• negował szkołę historyczną w prawoznawstwie (przeciwstawianie się historyzmowi nosiło charakter polityczny - ówczesną teraźniejszość pojmowano jako zasadną i nader stabilną, nie podlegającą dyskusji)

• za główne jego cechy należy przyjąć:

1. dogmatyzm: przejawiał się on w programowej apolityczności oraz w głoszeniu metafizycznego ahistoryzmu

2. formalizm: natomiast ciążył na idealistycznym traktowaniu pojęć prawnych i całego systemu prawa

• wspólnym elementem koncepcji pozytywistycznych było to, że uważały one za prawo tylko ten zespół norm, które w tej lub innej formie stanowiła suwerenna władza państwowa

• twierdzono, że głównym zadaniem prawoznawstwa jest opracowywanie podstawowych pojęć prawnych oraz analiza i systematyka prawa obowiązującego (tzw. prawa pozytywnego)

• podstawową metodą „badawczą” w prawoznawstwie była metoda formalno-dogmatyczna (logiczno-językowa)

• pozytywizm prawniczy rozwijał się w dwóch nurtach:

1. anglosaskim: należał do wcześniejszych (wiązało się to z szybszym rozwojem kapitalizmu w tych państwach) - wyrażał się on głównie w systemie common law

2. kontynentalnym: najbujniej w tej wersji rozwijał się w Niemczech, gdzie do sprawnego funkcjonowania państwa przywiązywano wyjątkowe znaczenie

7. Rozwój i zmierzch liberalizmu: (str. 271)

1. ogólna charakterystyka:

• niewątpliwie w drugiej połowie XIX wieku zaczęło słabnąć intelektualne „zaplecze” liberalizmu (po śmierci Tocqueville'a i Milla zabrakło wybitnych filozofów tej doktryny), jednakże nie traciły na znaczeniu jego wpływy - o liberalizmie pisywano wówczas bardzo wiele, największe sukcesy odnosił w USA i Europie Zachodniej

• liberalizm rozwijał się pomimo ostrych ataków i to ze wszystkich stron, wiązało się to prawdo podobnie z ogromnymi sukcesami jakie odnosił on na arenie ekonomicznej

• najciekawsze jest to, że okres sukcesów liberalizmu stał się również okresem jego zmierzchu - liberalizm końca XIX wieku odbiegał i to znacznie od jego „klasycznej” wersji z poprzedniej epoki (co prawda kultywował podstawowym ideałom, ale był już jednak bardziej demokratyczny niż poprzednio, a zatem i bardziej skłonny do odgraniczania tradycyjnej formuły leseferyzmu)

• liberalizm tego okresu odchodził od twardej zasady państwa jako „stróża nocnego”; nie był już optymistycznym wyznaniem wiary w doskonałość struktur teraźniejszości i przyszłości

• do najbardziej znanych przedstawicieli liberalizmu tego okresu należał m. in.:

1. Emile Faguet: francuski publicysta, profesor Sorbony, autor dzieła pt. „Liberalizm”.

• poglądy Fagueta:

• odrzucał teorię „przyrodzonych” praw jednostki, wg niego, nie można zdefiniować pojęcia „prawa człowieka”

• prawo jest wynikiem konwencji, umowy

• prawa posiada tylko społeczeństwo, a jego obrońcą jest państwo („państwo to zło konieczne”, ma być „dobrym urzędnikiem”)

• należy akceptować wolność myśli, prasy, słowa, stowarzyszeń, wyznania, nauczania, itd.

• Faguet krytykował swych poprzedników za abstrakcjonizm

8. Darwinizm społeczny, rasizm i nacjonalizm: (str. 273)

1. rozwój socjologii:

Druga połowa XIX wieku to okres wzmożonego rozwoju socjologii, nauki zajmującej się w sposób usystematyzowany badaniem struktur życia społecznego oraz ich ruchu. Proces rozwoju inspirowany był przez różne kierunki i nurty intelektualne, m.in.:

• pozytywistyczny program Comte'a

• statystykę społeczną Quételeta

• socjografię uprawianą przez reformatorską krytykę społecznych warunków rewolucji przemysłowej

• etnografię i etnologię

• tzw. darwinizm społeczny

• organicyzm i ewolucjonizm

• idee rasowo-antropologiczne

• materializm historyczny

Socjologia wspierała i nadal wspiera wyobrażenia o państwie i prawie.

1. August Comte: (1798-1857), francuski pisarz, jeden z „ojców” socjologii.

• poglądy Comte'a:

• twierdził, że społeczeństwa mu współczesne przechodziły kryzys

• ustrój społeczny zależny jest od stanu obyczajów, one zaś zależne są od poglądów

• postulował wprowadzenie idei, która wyrażała by aktualnego ducha epoki - temu celowi miałaby służyć pozytywna filozofia

• rozwinął własną, pozytywistyczną teorię nauki (jedyną rzeczą dostępną poznaniu, twierdził, są fakty, a zatem nauki powinny zajmować się zjawiskami bezpośrednio dostępnymi dla obserwacji)

• Comte rezygnował z badania prawd absolutnych

• socjologię postrzegał jako naukową metodę badania zjawisk społecznych (metoda historyczna)

• społeczeństwo traktował jako całość - struktura społeczna ma pewne cechy niezmienne, dzięki którym chroni się przed anarchią i rozkładem

• uważał się za konserwatystę - był przeciwny rewolucji

• wyróżniał dwie klasy - kapitalistów i proletariuszy (ci pierwsi za sprawą moralnych obowiązków i altruizmu mieli „wspomagać” tych drugich)

2. Herbert Spencer: (1820-1903), angielski filozof i socjolog.

• poglądy Spencera:

• „wzbogacił” socjologię o determinizm (wyrażał się on w traktowaniu społeczeństwa jako części przyrody i interpretowaniu jego rozwoju z punktu widzenia działania w nim praw i zależności typu przyrodniczego)

• był liberałem

• społeczeństwo pojmował jako żywy organizm, podlegający ewolucji (współczesne sobie społeczeństwo określał jako industrialne, w którym istotnymi cechami są: wolność osobista jednostki oraz inne prawa nie naruszające dóbr innych osób)

• Spencer wyliczał czego państwo nie powinno robić:

1. nie powinno interweniować w ekonomikę

2. nie powinno zakładać kościoła państwowego

3. nie powinno pomagać biednym, gdyż narusza to prawo doboru naturalnego

4. nie powinno kierować oświatą, posiadać kolonii, zajmować się emisją pieniądza

3. Ludwik Gumplowicz: (1838-1909), wybitny socjolog i prawnik, autor wielu prac, pisanych po niemiecku i po polsku.

• poglądy Gumplowicza:

• u podstaw jego socjologii tkwiła darwinowska teoria walki o byt - tzn. darwinizm społeczny (Gumplowicz nie był jednak eklektykiem, twierdził, że walka o byt nie jest uwarunkowana od cech biologicznych jednostek, ale od organizacji walczących grup, uważał również, że w społeczeństwie nie działa autonomiczne prawo doboru naturalnego)

• utożsamiał walkę pierwotnie różnych pod względem etnograficznym grup z walką ras (inaczej niż teoretycy kierunku rasowo-antropologicznego pojmował pojęcie „rasy” - uważał, że jest to historyczna zbiorowość etniczna)

• Gumplowicz twierdził, że dawne walki toczone przez hordy i gromady ludzkie przekształciły się w walki klas społecznych, tak rozważając doszedł do teorii powstania państwa, jako teorii podboju

4. Émil Durkheim: (1858-1917), francuski socjolog i filozof, uchodził za jednego z twórców tzw. francuskiej szkoły socjologicznej.

• poglądy Durkheima:

• nawiązywał do pozytywistycznej koncepcji filozoficznej Comte'a (dzięki temu sformułował szereg dyrektyw naukowego obiektywizmu i empiryzmu w badaniach zjawisk społecznych)

• uważał, że zjawiska społeczne należy badać jak rzeczy, jak czynią to nauki przyrodnicze

• był twórcą koncepcji świadomości zbiorowej, społeczeństwo traktował jako coś więcej, niż zbiór oddziałujących wzajemnie na siebie jednostek

• twierdził, że społeczeństwo to byt samodzielny, wyposażony w cechy, których jednostki wchodzące w jego skład nie posiadają

• wysuwał tezę solidarności społecznej - jej wyrazem jest jednolitość myśli i działań członków społeczeństwa, a także podział pracy, rodzący konieczność współpracy

• organizacja państwowa, jego zdaniem, winna okazywać większą aktywność w życiu jej obywateli

• religię pojmował jako wytwór świadomości społecznej (miał świadomość narastającego kryzysu światopoglądowego i moralnego mieszczaństwa, dlatego propagował zasady moralności świeckiej, zwalczał klerykalizm)

• krytykował liberalizm, indywidualizm, socjalizm

• prawo jego zdaniem ucieleśniało solidaryzm społeczny (solidarność mechaniczną urzeczywistniało prawo karne, a solidarność organiczną prawa wywodzące się z prawa cywilnego)

5. Vilfred Pareto: (1848-1923), włoski socjolog i ekonomista, autor m.in. „Traktatu o socjologii ogólnej”.

• poglądy Pareto:

• punktem wyjścia a zarazem głównym elementem jego socjologii była teoria nielogicznego działania (główny nacisk położył na irracjonalny charakter ludzkiego postępowania - człowiek działa pod wpływem określonych popędów, emocji, namiętności)

• takie irracjonalne zachowanie ludzi nazywał „derywacjami”, a popędy determinujące ludzkie zachowanie - „rezyduami”

• rola ideologii, jego zdaniem, ogranicza się do „logicznego” uzasadniania „nielogicznych” poczynań człowieka

• Pareto jest twórcą teorii elit (społeczeństwo składa się z elit i nieelit), twierdził, że walka jaka toczy się między nimi jest siłą napędową społecznego rozwoju i tkwi u podłoża wszystkich wydarzeń historycznych

• elity rządzące utrzymują pozostałe klasy w karbach przy pomocy terroru

• uważał on, że elity zmieniają się, gdyż „stara” elita, zamykająca się coraz bardziej na nowych członków, przyczynia się do powstania nowej ideologii, która z kolei tworzy „nową” elitę, dążącą do przejęcia władzy - cykliczność procesów historycznych („historia rozpoczyna się od nowa”)

• Pareto dokonał zjadliwej krytyki wszystkich dotychczasowych teorii rozwoju społecznego, sam opowiadał się za silną („męską”), zdecydowaną na wszystko „nową” arystokracją

6. kierunek rasowo-antropologiczny:

• nazwa pochodzi od teorii, które tłumaczą społeczne zachowania się jednostek i zbiorowości ludzkich

• rasizm, znany już wcześniej w historii, dopiero od XIX wieku został podniesiony do rangi doktryny politycznej i społecznej

• główne tezy rasizmu przedstawiają się następująco:

1. istnieją rasy wyższe (silne, mądre, władcze) i rasy niższe (psychicznie niedorozwinięte i zdegenerowane)

2. różnice między rasami wynikają z odmiennej budowy genetycznej i fizycznych cech

3. krzyżowanie ras jest szkodliwe (należy utrzymywać czystość krwi)

• społeczna popularność rasizmu wynikała z: etnocentryzmu, nacjonalizmu, szowinizmu i postępów polityki imperialnej

7. Artur Gobineau: (1816-1882), francuski arystokrata, pisarz, przedstawiciel teorii społeczeństwa opartego na rasizmie, autor traktatu pt.: „Szkice o nierówności ras ludzkich”.

• poglądy Gobineau:

• szukał podstaw, naukowych uzasadnień rasizmu

• doszedł do wniosku, że o upadku ustroju, instytucji, zasad moralnych nie decydują inne czynniki (ekonomiczne, polityczne) jak rasistowskie (tylko przy rasistowskim założeniu, wg niego, można tłumaczyć bieg ludzkich dziejów)

• rozwój, a zarazem rola i pozycja społeczeństwa uzależniona jest od czystości rasy i wrodzonych zdolności

• podstawowe cechy „białej rasy aryjskiej”: mała zmysłowość, wysoka inteligencja, energia, talent organizacyjny, odwaga, zmysł ładu i harmonii, poczucie honoru, bezinteresowność (rasa biała to „rasa panów” - przywódców)

• pozostałe rasy (żółta i czarna) są w różnym stopniu „upośledzone”

• Gobineau jako pierwszy skonstatował, że historia jest historią mieszania się ras (to usprawiedliwia toczone w przeszłości konflikty i wędrówki ludów)

• twierdził, że mieszanie się Germanów z innymi rasami odbiło się niekorzystnie na ich czystości krwi (przestali być arystokratami)

• przedstawił rasistowski obraz społeczeństwa:

1. arystokracja - to rasa „aryjsko czysta”

2. burżuazja - to zmieszanie „arystokracji” z niższymi rasami tubylczymi

3. lud - to niższe rasy tubylcze

• niekorzystne, jego zdaniem, „skutki” mieszania się ras to:

1. szerzenie się demokracji („jej promotorami są Żydzi”)

2. zastój kulturalny

3. brak silnych, arystokratycznych rządów

• propagatorami i kontynuatorami teorii Gobineau byli m.in.:

1. Georges Vacher de Lapouge: doszedł do jeszcze bardziej desperackich prognoz rozwoju ras (rasy europejskie podzielił na: aryjską, alpejską i śródziemnomorską)

2. Stewart Chamberlain: jeden z „głównych proroków” Trzeciej Rzeszy, zyskał, pomimo angielskiego pochodzenia, ogromny rozgłos w Niemczech; bardziej niż Gobineau kładł większy nacisk na rolę ludzkiej psychiki (rasa to nic innego jak „upostaciowione człowieczeństwo”), za wszelkie zło świata odpowiadają: rasa żydowska i „sługusy” kościoła

8. Friedrich Nietzsche: (1844-1900), kontrowersyjny filozof niemiecki, autor książki pt. „Wyjść poza dobro i zło”.

• poglądy Nietzschego:

• pozostawał pod urokiem nauk Darwina i Spencera

• podstawową przesłanką jego filozofii było to, że samo życie jest celem ludzkiej egzystencji (ludzką działalność determinują życiowe potrzeby)

• wysuwał koncepcje pluralizmu moralnego (przeciwstawiał moralność niewolników - moralności panów) - ostro krytykował współczesną sobie moralność (chciał przewartościować znane mu zasady i pojęcia moralne)

• przyczyn dekadencji dziewiętnastowiecznej kultury doszukiwał się w zaniku „woli mocy”, w filisterstwie mieszczaństwa, w jego konformizmie i oportunizmie, w ograniczeniu instynktu i natury, wreszcie w szerzeniu się demokracji

• Nietzsche propagował ideał „nadczłowieka” - władcy wybitnego, charyzmatycznego, doskonałego „biologicznie”, dążącego do władzy i panowania

jego poglądy wywarły wpływ na różne nurty myślowe, m.in.: na poglądy anarchistów

9. Katolicka doktryna społeczna: (str. 281)

1. w obronie legitymizmu:

Nowożytna myśl chrześcijańska powstawała w wielu nurtach, często sprzecznych z oficjalnym stanowiskiem Kościoła. Katolicy często współpracowali z liberałami, jak i demokratami. W wielu państwach, m.in. we Francji, tworzono zręby ruchu zwanego socjalizmem chrześcijańskim (wzywano do obrony uciśnionego ludu i postępowania zgodnego z ewangelią).

Oficjalna doktryna katolicka przejawiała więcej konserwatyzmu - Kościół z trudem przystosowywał się do zmian rzeczywistości społeczno-ekonomicznej i ustrojowej. Przez długi czas sprzeciwiał się kapitalizmowi i nie aprobował ustroju liberalno-burżuazyjnego. Papież Grzegorz XVI w roku 1832 ogłosił się obrońcą zasad legitymizmu i potępił rewolucjonizm (popierał absolutyzm monarszy).

Niewiele zmieniła się sytuacja w drugiej połowie XIX wieku. W papieskich encyklikach odrzucano zasady wolności sumienia i prasy oraz zasady rozdziału kościoła od państwa, głoszono obronę tradycyjnych, scholastycznych i irracjonalnych haseł, sprzecznych z aktualnym poziomem wiedzy naukowej.

Sytuacja uległa zmianie dopiero w ostatnim ćwierćwieczu XIX stulecia. Kościół nie mogąc sprostać potrzebom rzeczywistości przystąpił do przewartościowania swych poglądów. Papiestwo dokonało więc zwrotu w kierunku zaaprobowania prokapitalistycznych przemian. Najdobitniej nowe poglądy kościoła zostały uwidocznione podczas pontyfikatu Leona XIII.

2. Leon XIII: (1878-1903), papież, zrozumiał potrzebę uwspółcześnienia polityki kościoła, autor wielu encyklik, m.in.: „Immortale Dei”, Diuturnum Illud” i najważniejszej „Rerum Novarum”.

• poglądy Leona XIII:

• przeprowadził szereg zmian w Kościele katolickim (głównie zmiany administracyjne i społeczne)

• Leon XIII stanął po stronie ustroju kapitalistycznego (widział większe zagrożenie w ruchach robotniczych)

• na nowo uzasadniał boskie pochodzenie nierówności społecznych i boskie źródła władzy państwowej

• krytykował socjalizm

• propagował ideę katolickiego ruchu chrześcijańsko-demokratycznego

• dokonał neotomistycznej wykładni filozofii (uwspółcześniona „wersja” filozofii św. Tomasza z Akwinu, neotomiści uzasadniali naturalny charakter własności prywatnej, propagowali solidaryzm, program rozwiązania problemów społecznych i polityczną zasadę legitymizmu)

• Leon XIII własność pojmował jako prawo fundamentalne, święte i nienaruszalne - uznał je za prawo natury

• takie pojmowanie własności uzasadniało wszelkie konsekwencje z niego płynące - nierówność społeczna, hierarchiczność

• aprobował społeczny podział klasowy („ludzie są z natury różni, mają różne zdolności i cechy, a to z kolei warunkuje taką a nie inną przynależność klasową”)

• głosił również tradycyjne hasła św. Tomasza, m.in. marność życia ziemskiego (uważał, że ludzkie działania, zachowania powinny mieć jeden, oczywisty cel - zbawienie duszy)

• był przeciwny jakimkolwiek radykalizmom (radykalna zmiana stosunków społecznych jest niezgodna z wolą bożą i naturą)

• głosił, co zrozumiałe, prymat religii katolickiej nad pozostałymi innymi - to dzięki niej zmieniono by świat na lepszy (religijna jedność ludzi miałaby zapobiec walkom klasowym)

• Leon XIII rozumiał niekorzystną sytuacją proletariatu, dlatego postulował do kapitalistów o zmorzoną, altruistyczną działalność na rzecz ludu, a do robotników o większą przedsiębiorczość i zaangażowanie się w życie ekonomiczne

• zmienił również kościelne podejście do kwestii państwa (powinno być ono silne, prężne, działać dla dobra ludzi i kościoła) - jego ideałem była chrześcijańska republika demokratyczna

• cele państwa:

~ strzeżenie elementarnych zasad porządku społeczno-gospodarczego

~ obrona własności prywatnej

~ ma ingerować w sferę gospodarczą w celu ochrony w/w prawa

~ obrona bezpieczeństwa

~ filantropia

10. Reformistyczne nurty doktryn socjalistycznych: (str. 287)

1. Ferdinand Lassalle: (1825-1864), niemiecki działacz socjalistyczny, w młodości współpracownik Marksa, miał duże zasługi w zorganizowaniu ruchu robotniczego w Niemczech.

• poglądy Lassalle:

• szybko odszedł od rewolucyjnego marksizmu

• głosił ideę socjalizmu państwowego (państwo to organizacja ponadklasowa, troszcząca się o interesy wszystkich)

• rola ruchu robotniczego ograniczała się do „wymuszenia” na państwie, aby postępowało zgodnie z jego w/w celami, aby tłumiło opór klas posiadających

• propagował reformizm, czyli stopniowe zastępowanie przedsiębiorstw kapitalistycznych przez robotnicze zrzeszenia wytwórcze

• głosił również umiarkowane hasła nacjonalistyczne i lojalistyczne wobec panującej władzy państwowej (Bismarck)

• jego teorie i poglądy propagowali tzw. lessallczycy

2. socjalizm „z katedry”:

• nazwa pochodzi stąd, że „ta wersja” socjalizmu znajdowała najliczniejszą grupę zwolenników wśród sfery inteligencji uniwersyteckiej

• głównym teoretykiem był profesor ekonomii i polityki gospodarczej w Monachium - Lujo Brentano (doszedł do konkluzji, że jedynie poprawa losu proletariatu przyczynić się może do zminimalizowania napięć między masami robotniczymi)

• przedstawiciele tego socjalizmu udzielali aktywnego poparcia polityce Bismarcka, polemizowali z miłośnikami marksizmu i liberalizmu

3. fabianie: (str. 288)

4. proudhoniści i blankiści: (str. 288)

5. rozwój konfliktów ideowych:

• rozwiązanie w 1876 roku I Międzynarodówki niewątpliwie przyczyniło się do wzrostu ideowej chwiejności w ruchu robotniczym - a to prowadzić musiało nieuchronnie do konfliktów na tle ideowym

• w 1889 roku powołano kolejną - II Międzynarodówkę, której celem była koordynacja prac międzynarodowego ruchu robotniczego i walka z ustrojem kapitalistycznym (jej założycielami były najważniejsze partie robotnicze Europy)

• początkowo w Międzynarodówce żywe były tendencje marksistowskie, jednakże pod koniec wieku XIX do głosu zaczęły dochodzić hasła oportunistyczne, zwane rewizjonistycznymi, przeciwstawiające się podstawowym tezom rewolucyjnego marksizmu

11. Rewizjonizm: (str. 290)

1. przesłanki historyczne:

• gwałtowny rozwój gospodarczy, urzeczywistniony dzięki polityce kolonialnej, stał się przyczyną wzrostu dobrobytu europejskiej burżuazji, która coraz chętniej szła na ekonomiczne i socjalne ustępstwa wobec proletariatu - kapitalizm „pokazał ludzką twarz” wobec robotników państw imperialnych

• rewizjonizm bazował na poczuciu „pokojowego rozwoju kapitalizmu” i możliwości bezkonfliktowej współpracy proletariatu z kapitalistami

• u jego podstaw tkwiły również inne zespoły zjawisk: rozwój tzw. arystokracji robotniczej oraz napływ do poszczególnych partii socjaldemokratycznych elementów drobnomieszczańskich i inteligenckich

• bazę społeczną rewizjonizmu tworzyli m.in.: drobni kupcy, rzemieślnicy, inteligencja

• cechami charakterystycznymi rewizjonizmu były: oportunizm i polityczna chwiejność

2. Eduard Bernstein: (1850-1932), przywódca prawego skrzydła niemieckiej socjaldemokracji, główny teoretyk rewizjonizmu, autor książki pt. „Zasady socjalizmu i zadania socjaldemokracji”.

• poglądy Bernsteina:

• zwolennik marksizmu, jednakże po śmierci Engelsa postulował potrzebę rewizji poglądów Marksa

• przeciwstawiał się dyktaturze proletariatu, partiom polecał głównie zajmowanie działalnością reformatorską

• punktem wyjścia dla doktryny Bernsteina była krytyka („rewizja”) zasadniczych założeń teorii marksowskiej (sprzeciwiał się rewolucjonizmowi, uważał, że Marks pomylił się w swych założeniach dotyczących wprowadzenia socjalizmu)

• Bernstein, obserwując poprawiającą się sytuację socjalno-ekonomiczną i polityczną proletariatu, doszedł do wniosku, że mogą zaistnieć warunki, kiedy wzrost płacy roboczej doprowadzi do wydatnego ograniczenia, a nawet do całkowitej likwidacji kapitalistycznego wyzysku jeszcze w ramach ustroju kapitalistycznego

• twierdził, że wzrost standardu życia i demokratyzacja burżuazyjnego systemu politycznego, doprowadzą do załagodzenia walk klasowych

• przedstawiał własną wizję państwa socjalistycznego, pozbawionego systemu produkcji towarowej i stosunków pieniężnych - wymiana dóbr materialnych, wg niego, miałaby przebiegać za pomocą bezpłatnego użytkowania (propagował uspołecznioną formę własności)

• uważał, że „kapitalizm wrośnie w socjalizm bez rewolucyjnych wstrząsów”

• Bernstein twierdził, że działalność partii socjalistycznych winna się skupić na działalności wyborczej, umożliwiającej zdobycie mandatów w parlamencie

• odrzucał marksowską dialektykę, starał się „pogodzić” marksizm z neokantyzmem, co w istocie odzierało marksizm z jego rewolucjonizmu

12. Anarchizm: (str. 294)

1. źródła. Ogólna charakterystyka:

• anarchizm rozwijał się odmiennym nurtem niż pozostałe idee robotnicze, choć w wielu kwestiach nawiązywał do podstaw ideowych socjalizmu (anarchizm to doktryna skrajna)

• wyrażał on protest przeciwko zaistniałej rzeczywistości (złu, rozczarowaniom jakie przynosił kapitalizm, itd.)

• formułował program „polepszenia świata” (anarchiści głosili, że źródłem wyzysku społecznego nie jest klasowy podział społeczeństwa, ale istnienie państwa, przeto postulowali, aby znieść państwo i utworzyć ustrój bezpaństwowy, wolny od przymusu, oparty na związkach producentów i konsumentów)

• podstawowymi składnikami doktryny anarchizmu były:

1. zasada bezwzględnej wolności jednostki i wynikający z niej indywidualizm

2. wiara w dobroć natury ludzkiej

3. woluntaryzm - tendencja do traktowania woli ludzkiej jako motoru wszelkich poczynań człowieka

4. idealistyczne pojmowanie historii

• anarchiści potępiali ideę dyktatury proletariatu i dążenia robotników do przejęcia władzy

• nawiązywali do anarchizujących doktryn minionych wieków, np. do starożytnych cyników, do ideologii niektórych sekt religijnych

• anarchizm żerował na desperacji ludzi i na nihilizmie lumpenproletariatu

• w doktrynie tej wyróżnić możemy trzy główne nurty:

1. anarchoindywidualizm

2. anarchokolektywizm

3. anarchokomunizm

2. Pierre Joseph Proudhon: (1809-1865), główny przedstawiciel anarchoindywidualizmu, autor wielu prac, m.in.: „Co to jest własność?”, „System sprzeczności ekonomicznych albo filozofia nędzy”.

• poglądy Proudhona:

• współczesna mu rzeczywistość pozbawiona była, wg niego, zasad sprawiedliwości i wolności

• istniejący system wielkokapitalistyczny pragnął zastąpić systemem mutualistycznym, przewidującym świadczenie wzajemnych usług na podstawie wolnej umowy autonomicznych jednostek

• był za stopniowym reformizmem - wycofanie pieniądza i zastąpienie go bonami, za które nabywano by określony towar, zreorganizowanie sfery obiegu i podziału dóbr

• potępiał rozwój techniczny i cywilizacyjny

3. Michaił A. Bakunin: (1814-1876), rosyjski przedstawiciel anarchokolektywizmu, czytywał wszystkich znanych mu socjalistów, autor dzieł m.in.: „Bóg i państwo”, „Niemieckie cesarstwo bata i rewolucja społeczna”.

• poglądy Bakunina:

• postulował (prawie jak wszyscy socjaliści) wprowadzenie uspołecznionych środków produkcji

• naiwnie wierzył w naturalny instynkt społeczny ludzi

• był za zniesieniem państwa (państwo identyfikował z aparatem przemocy, a to dyskwalifikowało je jako organizację służącą idei socjalistycznej)

• odrzucał ideę stopniowania przemian, opowiadał się za rewolucją

4. Piotr Kropotkin: (1842-1921), przedstawiciel anarchokomunizmu, rosyjski myśliciel i działacz polityczny.

• poglądy Kropotkina:

• głosił połączenie zasady bezwzględnej wolności jednostki z ideą komunizmu gospodarczego (przez gospodarczy komunizm rozumiano wspólną własność środków produkcji, jak i dóbr konsumpcyjnych)

• społeczeństwo wyobrażał sobie jako związek wolnych, samorzutnie zrodzonych stowarzyszeń produkcyjnych

• podstawowymi zasadami współżycia społecznego w komunizmie miały być kolektywna praca oraz wzajemna pomoc

• opowiadał się za rewolucją, ale dobrze przygotowaną przez propagandę i agitację wśród mas

5. epigoni:

• anarchizm miał wielu zwolenników i to w całej Europie, którzy posuwali się nawet do aktów otwartego terroru, aby wymóc na władzach realizację ich postulatów

• anarchizm jako doktryna odegrał niemałą rolę w ruchu robotniczym

13. Syndykalizm: (str. 297)

1. syndykalizm, nazywany również anarchosyndykalizmem, był kierunkiem który rozwinął się w ostatnim dziesięcioleciu XIX wieku. Zrodził się w łonie francuskiego ruchu robotniczego. Syndykaliści nawiązywali do wielu nurtów socjalizmu.

• poglądy syndykalistów:

• uważali, że wszelkie środki produkcji, dobra materialne przejdą w ręce związków zawodowych - syndykatów

• odrzucali polityczne ciągoty proletariatu, zmierzające do przejęcia władzy i dyktatury

• krytykowali parlamentarne formy walki

• opowiadali się za „bezpośrednią” rewolucją

• byli bardziej radykalni niż marksiści

2. Georges Sorel: (1847-1922), francuski filozof i socjolog, główny ideolog syndykalizmu, autor pracy pt. „Rozważania o przemocy”, uważał się za ucznia Marksa.

• poglądy Sorela:

• potwierdzał klasowy (właściwie dwuklasowy) podział społeczeństwa, w którym dochodzi do nieustannych konfliktów

• krytykował zasady moralne burżuazji (jej cechami są tchórzostwo i skłonności do ustępstw)

• opowiadał się za rozwiązaniami rewolucyjnymi

• wykluczał jakąkolwiek współpracę burżuazji z proletariatem

• jego doktryna była programowo antyintelektualna

• postulował stworzenie nowej - proletariackiej moralności i kultury

• podstawową komórką spajającą więzi robotników, wg Sorela, powinien być syndykat robotniczy

• pragnął zniesienia organizacji państwowej - w tej materii ostro krytykował pozostałe nurty socjalistyczne (Sorel nie widział bowiem żadnej różnicy między państwem kapitalistycznym a socjalistycznym)

• był antyegalitarystą - uważał, że jedynie sprawna, aktywna i silna mniejszość może narzucić swe rozwiązania pasywnej większości

1. Postępy i kryzys idei liberalno-demokratycznych do 1945 roku: (str. 312)

1. demokracja w okresie międzywojennym:

• w początkach wieku XX doktryna liberalna była postrzegana już nie tylko jako przewodnia idea kapitalizmu, stała się również promotorem demokracji politycznej (liberałowie zaczęli angażować się w walkę o równość praw wyborczych, emancypacji kobiet, o utrzymanie pokoju, itd.)

• po I wojnie światowej zaczęto wprowadzać w wielu krajach ideę ustroju liberalno-demokratycznego, jednakże z coraz częściej z krytyką zaczęli występować jego przeciwnicy

• na rzecz demokracji najczęściej występowali zwolennicy pozytywizmu prawniczego (optowali za pluralizmem politycznym, równością praw, kompromisem, itd.)

• mniejszą sympatię dla demokracji miał Max Weber (18964-1920, niemiecki uczony, współtwórca konstytucji weimarskiej, znany socjolog i działacz polityczny), uważał, że w praktyce nie istnieją czyste typy legitymizacji władzy, twierdził, że jedynie partie posiadające charyzmatycznego przywódcę mogą liczyć na silne poparcie społeczne, natomiast politycy parlament traktują jako miejsce gry politycznej - miejsce realizacji własnych partykularnych interesów. Weber przeczuwając niebezpieczeństwa grożące demokracji nawoływał polityków do poczucia odpowiedzialności i kierowania się etyką.

• liberalizm socjalny (socjoliberalizm): była to koncepcja uznająca co prawda wiele założeń „tradycyjnego” liberalizmu, ale także krytykująca wiele jego rozwiązań (odrzucano np. ideę państwa „stróża nocnego”). Teoretykiem tej koncepcji był Leonard Hobhouse (1861-1929, socjolog, angielski działacz związków zawodowych), aprobował on liberalną koncepcję wolności, jednakże uważał, że nie może być ona wsparciem dla egoizmu, twierdził, iż właściwie nie ma wolności bez ograniczenia jej przez prawo, a warunkiem wolności w prawie jest równość wobec prawa. Własność uważał za niezwykle ważne prawo dla jednostki, podkreślał jednak, że należy przywrócić jej społeczne pojęcie (własność nie jest nadawana przez naturę, ale jej istnienie uwarunkowane jest od odpowiednich instytucji społecznych). Liberalizm socjalny, stanowił próbę odejścia od klasycznego liberalizmu indywidualistycznego do większego zharmonizowania indywidualnych wysiłków, odejścia od bezwzględnej wolnej konkurencji na rzecz wolności współpracy i harmonijnego rozwoju. Taka postać liberalizmu najczęściej pojawiała się po okresach zmożonych konfliktów narodowych, czy społecznych, miała stanowić alternatywę dla rozwijającej się idei socjalizmu.

2. Ideologia komunizmu - leninowska wersja marksizmu: (str. 317)

1. Włodzimierz Iljicz Uljanow - Lenin: (1870-1924), jeden z najważniejszych ideologów socjalizmu, urodził się w Symbirsku, w rodzinie urzędnika, jego brat - Aleksander, został powieszony za udział w spisku na życie cara Aleksandra II; Lenin ukończył eksternistycznie studia prawnicze, był jednym z założycieli Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji, swoją działalność rozpoczynał jako ortodoksyjny socjaldemokrata, przeciwstawiający się poglądom antyrewolucyjnym, doprowadził do rozłamu w partii i utworzenia (1918) partii komunistycznej (bolszewickiej); Lenin był przede wszystkim praktykiem, jego uogólnienia i formuły teoretyczne najczęściej powstawały przy okazji walk politycznych, był autorem wielu elementarnych tez ugruntowujących ruch robotniczy

• poglądy Lenina:

1. Lenin a marksizm:

• przez całe życie podkreślał, że jest wierny rewolucyjnej teorii Marksa (krytykował wszystkich, którzy nie uznawali jego interpretacji marksizmu)

• uważał, że koncepcja rewolucji w Rosji nie jest sprzeczna z teorią marksizmu, zgodnie z którą socjalizm miał być etapem możliwym do osiągnięcia dopiero w warunkach rozwiniętego, dojrzałego kapitalizmu

• „wierzył” w istnienie kapitalizmu w Rosji, co miało być, wg niego, podstawą dla rewolucji

• Lenin udowadniał, że w początkach XX wieku kapitalizm ostatecznie wkroczył w imperialistyczną fazę rozwoju, a argumentami miały być:

1. koncentracja produkcji i monopole

2. nowa rola banków, które zaczęły współdecydować o produkcji

3. rozwój kapitału finansowego i zastąpienie typowego dla kapitalizmu konkurencyjnego eksportu towarów przez eksport kapitałów, typowy dla monopoli

4. stworzenie rynku światowego i międzynarodowych karteli, walka o podział sfer wpływów i rynków między wielkimi mocarstwami

5. ogromny wzrost znaczenia państwa w funkcjonowaniu imperialistycznych monopoli

• postulował walkę zarówno z imperializmem jak i kapitalizmem

• zaciekle bronił filozoficznych tez Marksa, zwłaszcza tych o materializmie (cel Lenina był jeden, obalić wszelką krytykę i wątpliwości jego ideowych przeciwników, co do zasadności jego interpretacji marksizmu)

• mimo deklarowanej wierności marksizmowi Lenin dokonał istotnych zmian w teorii Marksa i Engelsa, dotyczyło to w pierwszym rzędzie rozumienia roli partii i relacji między partią a klasą robotniczą

2. leninowska koncepcja partii:

• Lenin poddawał krytyce wszelkie przejawy reformizmu w partiach socjaldemokratycznych i robotniczych (odrzucał również koncepcję samoświadomości klasy robotniczej)

• świadomość proletariacka i rewolucyjna klasy robotniczej, wg niego, musi zostać wniesiona do mas przez tych, którzy znają teoretyczne założenia marksizmu, a mogą nimi być tylko świadomie zorganizowani rewolucjoniści, bez względu na ich społeczne pochodzenie (przywódcza rola „wybitnych” i charyzmatycznych jednostek)

• organizacja partii, głosił, winna być oparta na zdeterminowanych, zawodowych rewolucjonistach, poddanych dyscyplinie i gotowych do poświęceń (struktury partii nie powinny być demokratyczne, a oparte wyłącznie na wewnętrznej dyscyplinie)

• taki pogląd, na organizację partii, doprowadził w rosyjskim ruchu socjaldemokratycznym do rozłamu na mienszewików (opowiadających się za demokratyzacją partii) i bolszewików (opowiadających się za koncepcją Lenina)

• partie typu bolszewickiego stały się obowiązującym modelem dla ruchu komunistycznego nie tylko w państwach obozu socjalistycznego, ale i na całym świecie

3. rewolucja proletariacka i warunki jej powodzenia:

• Lenin uważał rewolucję proletariacką za nieuchronną i nieuniknioną, zwalczał reformistów i rewizjonistów, którzy sądzili, że sprawa rewolucji w Rosji jest odległa ze względu na mglisty rozwój kapitalizmu

• początkowo aprobował ideę rewolucji burżuazyjno-demokratycznej popartej przez ruch socjaldemokratyczny, której rezultatem powinna być dyktatura proletariatu i chłopstwa (sojusz z chłopstwem Lenin uznawał za etap przejściowy)

• za drugie źródło poparcia i wzmocnienia dążeń rewolucyjnych uważał Lenin ogłoszenie programu w sprawie zniesienia ucisku narodowościowego (jednakże nie aprobował wszystkich żądań narodów uciskanych przez carat do samostanowienia)

• trzeci element wysunięty przez Lenina to postulat wykorzystania I wojny światowej i dążeń do jej zakończenia w celu przeprowadzenia rewolucji, głosił, że wojna to skutek imperialistycznej polityki, a zatem obowiązkiem ruchu robotniczego powinno być zwalczanie wojny, jednak nie hasłami pacyfistycznymi, ale wznieceniem wojny domowej i rewolucji (Lenin propagował koncepcję „wojny jako kontynuatorki polityki innymi środkami”, bronił również wszelkich przejawów zbrojnej ekspansji ruchu robotniczego na inne kraje - rewolucja światowa)

4. Lenin o dyktaturze proletariatu, państwie i prawie:

• zagadnieniami dotyczącymi państwa i prawa Lenin zajął się w okresie kryzysu politycznego, przewidywał wiodącą rolę partii bolszewickiej

• analizował niemal wszystkie wypowiedzi Marksa i Engelsa dotyczące państwa i prawa

• Lenin obstawał przy ujmowaniu państwa wyłącznie jako instytucji klasy panującej:

1. państwo jest produktem i przejawem nieprzejednanego charakteru przeciwieństw klasowych

2. państwo jest to specjalna organizacja siły, organizacja przemocy w celu dławienia jakiejś klasy (każde państwo jest dyktaturą, bez względu na formę sprawowania władzy

• logiczną konsekwencją było stwierdzenie, że komunizm musi oznaczać - skoro jest on zniesieniem przeciwieństw klasowych - także zniesienie państwa (Lenin przewidywał, że w społeczeństwie nie będzie odrębnych organów władzy, nie będzie także prawa, gdyż przestrzeganie elementarnych norm zostanie wymuszone przez spontaniczny przymus społeczny)

• nowością w poglądach Lenina było rozwinięcie idei dyktatury proletariatu (miała ona stanowić okres przejściowy między kapitalizmem a komunizmem):

1. twierdził, że dyktatura proletariatu nie może się posłużyć starą formą państwa, nie może być pogodzona z parlamentaryzmem, z zasadą podziału władz, z powszechnym prawem wyborczym i z równością wobec prawa

2. domagał się szczególnej roli dla rad delegatów, zmiany armii na siłę zbrojną ludu

3. akcentował z jednej strony konieczność zburzenia startej, biurokratycznej machiny, z drugiej podkreślał, że kontrola i ewidencja to filary państwa proletariatu

4. uważał, że dyktatura proletariatu jest zarazem „prawdziwą” demokracją, gdyż jest władzą większości sprawowaną przeciw mniejszościom wyzyskiwaczy (krytykował koncepcje demokracji burżuazyjno-liberalnej)

5. dyktatura proletariatu, wg niego, powinna istnieć tak długo, jak długo istnieje kapitalizm

6. nie ukrywał, że dyktatura proletariatu w praktyce oznaczać będzie dyktaturę partii komunistycznej

5. spadkobiercy leninizmu:

1. Józef Wissarionowicz Dżugaszwili - Stalin: (1879-1953)

• poglądy Stalina:

• zaciekły wróg Trockiego, dążył do pełnego przejęcia władzy w partii bolszewickiej (1928 r.), Stalin sam niewiele wniósł własnych idei do spuścizny leninowskiej

• system stworzony przez Stalina - stalinizm - to przede wszystkim totalitarny system rządzenia, w którym państwo i rządząca partia zmierzała do kontrolowania nie tylko gospodarki, nie tylko zewnętrznych aspektów życia, ale usiłowała wprowadzić także kontrolę nad całym życiem umysłowym, od sztuki po naukę i filozofię

• ideową nowością było ogłoszenie przez Stalina tezy o „możliwości zbudowania socjalizmu w jednym kraju” - koncepcja ta służyła głównie do rozgrywek politycznych toczonych na szczytach władzy

• opowiadał się za dyktaturą partii i za prawem państwa do stosowania pracy przymusowej w celu przyspieszenia industrializacji

• Stalin wysuwał jeszcze jedną tezę, a mianowicie głosił, że w miarę postępów w budowie socjalizmu, następuje zaostrzenie walki klasowej (ta koncepcja umożliwiła mu na ideologiczne uzasadnienie brutalnych czystek partyjnych)

• opowiadał się za jedynie obowiązującą wersją marksizmu, którą nazwał „marksizmem-leninizmem” („sprofanowana wersja ideologii Marksa i Lenina”)

2. Leon Dawidowicz Bronstein - Lew Trocki: (1879-1940)

• poglądy Trockiego:

• powołując się na dziedzictwo Lenina - głosił teorię rewolucji permanentnej (jego zdaniem rewolucja proletariacka nie miała szans zwycięstwa bez przerodzenia się w rewolucję światową)

• miał podobny stosunek do dyktatury i roli państwa co Stalin

• jako polityczny przeciwnik Stalina musiał emigrować z Rosji

3. Ideologia faszyzmu: (str. 328)

1. wieloznaczność terminu „faszyzm”:

• termin ten wszedł do języka politycznego Europy i świata jako nazwa oznaczająca ruch polityczny, założony w 1919 r. przez Benito Mussoliniego (1883-1945), włoskiego dziennikarza, byłego socjalistę

• Mussolini po zakończeniu I wojny światowej założył Fasci di Combattimento (Związki kombatanckie, słowo „fascio” znaczy związek, wiązka, dlatego też symbolem stał się pęk rózg liktorskich)

• po przejęciu władzy przez działaczy związku terminu „faszyzm” używano dla określenia programu i ideologii tego ruchu, a także dla oznaczenia ustroju politycznego Włoch

• przymiotnik „faszystowski” służył do oznaczania podobnych do włoskiego ruchów politycznych m.in. niemieckiego nazizmu

2. ruchy faszystowskie:

Po I wojnie światowej zaczęły pojawiać nowe partie - organizacje polityczne, mające na celu reprezentację interesów ogółu (narodu, państwa, itd.).

• cechy charakterystyczne partii faszystowskich:

• zmierzały one do tego by stać się partiami masowymi, powszechnymi

• ich organizacja była ściśle hierarchiczna i oparta na ścisłej dyscyplinie partyjnej (uniformizm)

• posiadały często oddziały zbrojne (tzw. bojówki)

• najważniejszą ich cechą był fakt, iż całe swoje istnienie opierały na autorytecie i uznaniu charyzmatycznej pozycji swego przywódcy

• skład społeczny tych ruchów (partii, organizacji, itd.) nie pozwala ich jednoznacznie zaklasyfikować (nie były to partie klasowe, w ich skład wchodzili reprezentanci wszystkich grup społecznych) - wszystkich członków łączyło rozczarowanie rezultatami zakończonej wojny i postanowieniami traktatu wersalskiego

• istotnym elementem tych ruchów był fakt, że ogromną liczbę członków stanowili żołnierze, którzy po demobilizacji nie mogli znaleźć dla siebie pracy ani uzyskać odpowiedniej dla ich ambicji pozycji społecznej

• partie faszystowskie miały stanowić alternatywę dla partii komunistycznych

• przykłady partii: NSDAP, Węgierski Ruch Narodowosocjalistyczny, rumuński Legion Michała Archanioła, belgijska REX, polski ruch Obóz Narodowo-Radykalny

3. ideologia faszyzmu - ogólna charakterystyka i źródła:

Faszyści mieli świadomość ogromnej wagi swej ideologii, programu politycznego, stylu życia, itd. Podobnie wypowiadali się na tematy dotyczące gospodarki, kanonów estetycznych, niechętnie natomiast zajmowali się kwestiami teoretycznymi, woleli realizować tzw. „filozofię czynu”. Faszyści gardzili pojęciem prawdy w sensie zgodności z obiektywną rzeczywistością, prawdą dla nich było przede wszystkim to, co się czuje, w co się wierzy (powrót do pewnych koncepcji romantyzmu). Jak wiadomo w organizacjach faszystowskich ogromną rolę odgrywali przywódcy, to właśnie do nich należało tworzenie ideologii, hierarchii wartości i celów, które partia powinna osiągnąć.

• źródła faszystowskich ideologii:

• faszyści odwoływali się m.in. do dziewiętnastowiecznych nurtów myślowych i ideologii (koncepcje nacjonalizmu, rasizmu i darwinizmu społecznego, romantyzmu politycznego)

• odwoływali się do filozofów, np. Hegla, Nietzschego, rasistów, np. Chamberlaina i Marrema

• istotnym źródłem dla faszystowskiej ideologii były historyczne odniesienia, m.in. do starożytnego Rzymu, pragermańskich zwyczajów i wierzeń i historycznych zwycięstw nad „odwiecznymi wrogami”, itp.

• negacje faszystowskie:

• faszyści odrzucali m.in. zasady, które tkwiły u źródeł liberalizmu (indywidualizm, racjonalizm, równość ludzi, liberalizm gospodarczy, pluralizm polityczny, itd.)

• totalnie krytykowali marksizm, komunizm i socjalizm

• krytyce poddawano wszelkie przejawy indywidualizmu (uważano, że jednostka jest niczym wobec narodu, państwa, sprzeciwiano się koncepcjom umowy społecznej)

• faszyści głosili pochwałę elit, a miernikiem ich wyróżniania miały być zasługi dla państwa i narodu (skrajny antyegalitaryzm)

• ostrej krytyce poddawano także idee humanizmu i pacyfizmu, wyśmiewając je i uznając za wyraz słabości

• demokrację faszyści pojmowali jako wynalazek rewolucji francuskiej, głosili że jest ona niezgoda z naturą, podobnie jak parlamentaryzm („parlament to skupisko miernot” - A. Hitler)

2. nacjonalizm, rasizm, antysemityzm:

• wspólnym elementem ideologii faszystowskich jest nacjonalizm, a więc ideologia głosząca wyższość własnego narodu nad pozostałymi (zasadą etyczną nacjonalizmu jest wszystko to, co jest dobre i moralne, jeżeli służy własnemu narodowi

• w przypadku faszyzmu nacjonalizm przybierał najbardziej skrajną, szowinistyczną formę: połączony był z ksenofobią, nienawiścią do obcych, a jednocześnie z dążeniem do hegemonii nad innymi narodami

• charakteryzował się również ogromnym rasizmem i antysemityzmem (podstawy ideologiczne obu nurtów zostały zaczerpnięte od XIX-wiecznych twórców i propagatorów rasizmu; istotą faszystowskiego rasizmu było uznanie, że rasa „wyższa” ma moralne prawo do panowania nad niższymi rasami, gdyż z natury swej rasy ma monopol na prawdziwą kulturę, moralność, itd.; rasizm w ruchach faszystowskich występował z różnym nasileniem i natężeniem; często odwoływano się do tzw. więzów krwi całego narodu - na bazie tego budowano wspólnotę duchową narodu; skrajność faszystowskiego rasizmu przejawiała się przede wszystkim w chęci fizycznego zniszczenia „rasowych wrogów”)

3. darwinizm społeczny i pochwała wojny:

• darwinizm społeczny to nic innego niż przeniesienie na życie społeczne odkryć Darwina

• zasady darwinizmu społecznego faszyści przywoływali dla usprawiedliwienia krytyki demokracji, egalitaryzmu, własnej zaborczości i dążeń do hegemonii nad innymi

• faszyści głosili pochwałę wojny, kult tężyzny fizycznej i przemocy, gloryfikowali człowieka nadprzeciętnego i odważnego (odwoływano się przy tym do „naukowych” uzasadnień)

• głosili również pochwałę „płodnej a dobroczynnej” nierówności ludzi, twierdząc, że równość to ideał dla ludzkich miernot

4. program społeczny faszyzmu:

• faszyści odwoływali się (co przyczyniło się do ich popularności) do haseł sprawiedliwości społecznej (np. krytyka liberalizmu ekonomicznego rodzącego nierówności ekonomiczne obywateli, głoszenie haseł zniesienia podziałów klasowych, wprowadzenie własności państwowej, rozwój pomocy społecznej, oświaty, likwidacja bezrobocia, wyzysku gospodarczego)

• warto pamiętać, że faszyści nie czynili zamachów na własność prywatną (z wyjątkiem własności „rasowych wrogów”), jednakże faszystowskie państwo nie było „nocnym stróżem”

• wiele z socjalnych postulatów faszyści nie zrealizowali, miały one raczej charakter deklaratoryjny i demagogiczny

5. państwo, dyktator i prawo:

• faszystowska koncepcja państwa była urzeczywistnieniem faszystowskich poglądów - państwo miało być totalne i wszechobecne, oznaczało to dążenie do takiej organizacji życia społecznego, by zakres działań państwa pokrywał się z aktywnością całego społeczeństwa

• szczególną rolę w państwie, co oczywiste, miał mieć przywódca partii - wódz, który stał ponad państwem, narodem i prawem

• postulowano monopartyjność i likwidację wszystkich organizacji politycznych przeciwnych faszyzmowi (likwidacja opozycji)

• państwo faszystowskie jest państwem nieustannej kontroli światopoglądowej, zmierza do pełnego kontrolowania nie tylko publicznych, ale i prywatnych działań obywateli (wychowanie obywateli, określenie kanonów estetycznych, moralnych, modelu rodziny, itp.)

• prawo było pojęciem względnym - tworzono je w zależności od bieżących potrzeb wodza

6. dyskusja nad istotą i przyczynami faszyzmu: (str. 336)

4. Doktryny autorytarne: (str. 338)

W okresie międzywojennym obok ideologii komunistycznych, faszystowskich, pojawiły się również ideologie autorytarne, bazujące jak pozostałe na kryzysie systemu parlamentarno-demokratycznym.

• cechy charakterystyczne doktryn autorytarnych:

• głoszono hasła zniesienia bądź ograniczenia parlamentaryzmu, wprowadzenia rządów silnej ręki

• przyznawano większą rolę władzy wykonawczej, aczkolwiek unikano hasła charyzmatycznej władzy wodza

• od społeczeństwa wymagano biernego posłuszeństwa

• wspólną cechą autorytaryzmu i faszyzmu jest odwoływanie się do interesu narodowego i do nacjonalizmu

• autorytarny reżim nie likwidował rządów prawa, choć prawo było niekiedy bardzo surowe, na przykład oparte na zasadach religijnych

• zazwyczaj ideologie te czerpały z tradycji konserwatywnej, z zasady unikania rewolucji, nie mobilizowały mas, a raczej opierały się na tradycyjnych elitach (właściciele ziemscy, wojskowi, duchowieństwo)

• przykłady państw autorytarnych: sanacyjna Polska, Austria za E. Dollfussa, Portugalia za Salazara, Turcja za K. Atatürka

5. Kościół katolicki wobec problemów politycznych i społecznych pierwszej połowy XX wieku: (str. 339)

1. Kościół a procesy laicyzacji i demokratyzacji:

Społeczna koncepcja „uwspółcześnienia” Kościoła, zapoczątkowana przez Leona XIII, została podjęta z całą konsekwencją dopiero w latach sześćdziesiątych XX wieku. Następcy Leona XIII (Pius X, Benedykt XV, Pius XI, Pius XII), zasiadający na Tronie Piotrowym w pierwszej połowie wieku, nie zawsze przyjmowali stanowisko zgodne z wytycznymi wielkiego poprzednika (wiąże się to prawdopodobnie z burzliwymi i gwałtownymi zmianami, jakie zachodziły na ich oczach w Kościele i społeczeństwach wielu krajów).

• najistotniejsze problemy Kościoła w I połowie XX wieku:

• gwałtowna laicyzacja życia politycznego, połączona z upowszechnieniem się republikańskich i demokratycznych form państwa (np. koncepcje rozdziału kościoła od państwa)

• ostra walka z religią władz radzieckich w ZSRR

• ruch modernistyczny w Kościele (moderniści kwestionowali monopol Kościoła na interpretację zasad wiary, podważali hierarchiczność)

Kościół w różny sposób walczył z zaistniałymi problemami (reforma prawa kanonicznego za Piusa X, encykliki zakazujące lub ograniczające działalność polityczną katolików bez zgody kościoła, tworzenie organizacji społecznych zrzeszających katolików, np. „Akcja Katolicka”, itp.).

2. nauka Kościoła o komunizmie i faszyzmie: (str. 341)

3. encyklika „Quadragesimo Anno”:

• jedna z najważniejszych encyklik okresu międzywojennego wydana przez Piusa XI w 1931 r.

• papież potwierdził w niej, że rozważając ustrój sprawiedliwości społecznej należy wyrzekać się zarówno indywidualizmu, jak i kolektywizmu (krytykował zarówno elementy kapitalizmu, np. wyzysk, jak i socjalizmu, np. koncepcje własności społecznej)

• formułował zasadę subsydiarnej roli państwa w sferę ekonomiki

• Pius XI opowiadał się za korporacjami, stanami zawodowymi, jako formami organizacji społeczeństwa

§ 9. IDEOLOGIE I DOKTRYNY PO DRUGIEJ WOJNIE ŚWIATOWEJ: (str. 345)

1. Od rywalizacji systemów do idei jedności kontynentów: (str. 345)

1. ład jałtański i jego załamanie - 1945-1989:

Druga wojna światowa, jak powszechnie wiadomo, odcisnęła poważne piętno na historii XX wieku, pośrednio stała się również przyczyną nowego ładu Europy i świata. Ustalony w Jałcie i Poczdamie powojenny porządek regulował dokładnie podział wpływów pomiędzy dwa supermocarstwa: USA i ZSRR. Natomiast rok 1989 jest formalnie przyjmowany za rok destrukcji ustroju komunistycznego w państwach bloku socjalistycznego.

Państwa Europy Środkowowschodniej znalazły się pod bezpośrednią kontrolą Związku Radzieckiego, narzucano im socjalistyczny ustrój, wprowadzano gospodarkę planowo-rozdzielczą, urzeczywistniano „radziecką (stalinowską) koncepcję państwa”.

Okres od 1945 do 1989 roku charakteryzował się ogromną rywalizacją USA i ZSRR o hegemonię nad światem, dochodziło do licznych konfliktów politycznych, „walk” wywiadów, istniało ogólne poczucie narastającego napięcia („zimna wojna”). To, że nie doszło do zbrojnej konfrontacji między mocarstwami należy zapewne zawdzięczać groźbie nuklearnej zagłady. Był to również okres „rywalizacji” między ustrojami polityczno-gospodarczymi, między socjalizmem i liberalizmem, między gospodarką planową, a kapitalistyczną.

2. rozwój nauki i techniki: (str. 346)

2. Krytyka totalitaryzmu jako teoretyczna podstawa ideologii demokratycznych: (str. 348)

1. pojęcie totalitaryzmu:

• totalitaryzm przeciwstawiany był pluralizmowi, rządom demokratycznym, liberalizmowi

• termin został wprowadzony przez włoskich faszystów i dotyczył państwa totalnego, totalitarnego, „wszechobejmującego”, był uznawany za XX-wieczną dyktaturę, jak dotąd wcześniej nieznaną

• przymiotnik totalitarny odnoszono zarówno do państw faszystowskich, jak i do państw „realnego socjalizmu” (z jednej strony charakteryzowano państwo totalitarne jako państwo „ideologiczne”, dążące do kontroli nad całokształtem aktywności jednostki ludzkiej w imię określonej ideologii, z drugiej strony podkreślano fikcyjność ideologii i akcentowano określone struktury i mechanizmy sprawowania władzy)

• rozmaicie interpretowano przyczyny totalitaryzmu:

~ amerykański politolog, N. S. Timasheff, definiował go jako cechę państwa, polegającą na nieograniczonym rozszerzeniu funkcji państwa

~ niemiecki historyk, H. Buchheim, definiował go jako reżim chcący ukształtować człowieka na obraz własnej doktryny, zakładający i dążący do totalnej kontroli jego myśli

~ C. J. Friedrich i Z. Brzeziński definiowali społeczeństwo totalitarne, w którym:

1. istnieje oficjalna ideologia, składająca się z doktryny obejmującej wszystkie aspekty życiowe ludzkiej egzystencji (musi być ona biernie akceptowana przez ludzi)

2. istnieje jedna masowa partia, z liderem na czele

3. występuje kontrolny monopol takiej partii nad wszelkimi siłami zbrojnymi

4. wszelkie media są pod ścisłym nadzorem ze strony władzy

5. występuje system terrorystycznej kontroli policyjnej, skierowanej zarówno wobec „wrogów”, jak i ludności państwa

6. istnieje centralnie zarządzana gospodarka i kontrola nad nią

2. Hanna Arendt: (1906-1975), filozof, uczennica Karla Jaspersa, wielka moralistka XX wieku, urodzona w Hanowerze, autorka m.in.: „Korzeniu totalitaryzmu”, „O rewolucji”, „Eichmann w Jerozolimie. Rzecz o banalności zła”.

• poglądy Arendt:

• określała totalitaryzm jako nową formę rządzenia, całkowicie odmienną od despotyzmu, tyranii czy dyktatury

• twierdziła, że istotą totalitaryzmu jest całkowite odrzucenie prawa, zastąpionego przez dynamikę ruchu totalitarnego

• terror jest irracjonalny - istnieje sam dla siebie

• wg niej, źródeł totalitaryzmu należy szukać w antysemityzmie, w ideologii imperializmu, wreszcie - w powstaniu społeczeństwa i ruchów masowych, ruchów, które pozbawiają ludzi autentycznego poczucia uczestnictwa w życiu politycznym

• niezrealizowanie wszystkich postulatów rewolucji burżuazyjnej, Arendt również zaliczyła do przyczyn totalitaryzmu

3. Karl Popper: (1902-1994), filozof związany z pozytywistyczną szkołą wiedeńską, autor głośnej pracy „Logika odkrycia naukowego”, a także „Społeczeństwa otwartego”, „Nędzy historyzmu”.

• poglądy Poppera:

• krytycznie odniósł się do poglądów filozoficznych, społecznych i politycznych Platona, Arystotelesa, Hegla i Marksa (zarzucał im stworzenie systemów, opartych na założeniu, iż historia ma obiektywny sens, inaczej cel, który można poznać naukowo)

• źródeł totalitaryzmu upatrywał w wierze w istnienie takiego sensu historii - „ci którzy go znają, uzurpują sobie prawo do stworzenia totalitarnego społeczeństwa, kontroli nad całością życia społecznego

• występował w obronie społeczeństwa otwartego, czyli takiego społeczeństwa, które uznaje różnice między faktami a wartościami, uznaje możliwość błędu w każdej teorii - społeczeństwo otwarte dopuszcza istnienie różnych zdań i poglądów (zgodnie z zasadą: „ja mogę się mylić, ty możesz mieć rację, i wspólnym wysiłkiem możemy zbliżyć się do prawdy”), jest ono oparte na ustroju demokratycznym

• odrzucał wszelki profetyzm społeczny („prorokowanie społeczne”) - wg niego prowdzi on ludzi do zniewolenia w imię utopijnych wizji

4. Raymond Aron: (1905-1983), francuski socjolog i politolog, jeden z wybitnych krytyków totalitaryzmu, autor m.in. „Etapów myśli socjologicznej”, „Opium intelektualistów”, „Demokracja i totalitaryzm”.

• poglądy Arona:

• krytykował utopijny charakter marksizmu - „globalną inżynierię społeczną w imię utopijnych ideałów”

• popierał ideę o konwergencji (zbieżności) społeczeństwa kapitalistycznego i jego przejściu do społeczeństwa industrialnego, konsumpcyjnego i wiązał z tym procesem nadzieję na zakończenie ery konfrontacji ideologicznej („wolność od biedy” jego zdaniem miała odciągnąć ludzi od ideologii utopijnych)

• był zagorzałym zwolennikiem demokracji, wolności formalnych (słowa, prasy, osobistej, politycznej), twierdził, że problemem XX wieku jest deprecjonowanie owych wartości)

5. polityczna funkcja krytyki totalitaryzmu:

• krytyka totalitaryzmu była zarazem krytyką ideologii utopijnych, faszystowskich i komunistycznych

• krytyka konstruktywnie wpływała na szerzenie wartości pluralizmu politycznego i społecznego, znaczenia jednostki ludzkiej

• była ona obroną demokracji, wolnego rynku, wolności politycznej, itd.

3. Ideologia komunizmu powojennego: (str. 352)

1. doktryna „realnego socjalizmu”:

• ideologia socjalizmu nie ograniczała się jedynie do kontynentu europejskiego, objęła ona również swym zasięgiem wiele państw świata

• w 1977 roku ogłoszono oficjalnie, że w ZSRR zbudowano zręby komunizmu, a ustrój państw tzw. satelickich określano mianem „realnego socjalizmu”

• oficjalną doktryną pozostawał nadal marksizm-leninizm, jednakże ideologia komunizmu przestała być wyznacznikiem polityki partii rządzącej, raczej stała się fasadą, umożliwiającą rządy partii

• rządzące partie komunistyczne tolerowały niektóre zachowania obywateli, jawnie sprzeczne z obowiązującą ideologią, jeżeli te nie zagrażały ich władzy (ogromny relatywizm rządzących)

• w państwach „realnego socjalizmu” nie wolno było dyskutować nad zasadnością ideologii, podważać autorytetu partii (widać zatem ewidentnie, że elicie rządzącej bardziej zależało na utrzymaniu się przy władzy, aniżeli na rzeczywistym działaniu na rzecz komunizmu - „dawni rewolucjoniści stali się obrońcami korzystnego dla nich status quo”)

• po śmierci Stalina prysł mit o jedności ruchu komunistycznego, jedynie wiodącą rolę uzurpował sobie ZSRR

2. eurokomunizm:

Doktryna eurokomunizmu była wyrazem ewolucji zachodnioeuropejskiego ruchu komunistycznego, do którego należały m.in.: Francuska Partia Komunistyczna i Włoska Partia Komunistyczna - odgrywały one bardzo istotną rolę w swoich państwach. Początkowo partie te realizowały radziecką koncepcję socjalizmu, powołując się na Marksa i Lenina. Stosunkowo szybko jednak przyszło załamanie takiej koncepcji, zwłaszcza po radzieckiej interwencji na Czechosłowację.

• cechy eurokomunizmu:

• miała być to doktryna, która miała umożliwić komunistom zachodnim wejście na scenę polityczną nie tylko w charakterze partii opozycyjnych, ale i przyjęcie odpowiedzialności za rządy

• takie podejście wymagało odejście od skostniałego marksizmu-leninizmu

• twórcami tej doktryny byli m.in.: Francuz - G. Marchais, Włoch - E. Berlinguer, Hiszpan - S. Carillo, jej początki sięgają 1974 roku

• eurokomuniści odrzucali ideę dyktatury proletariatu i akceptowali zasady demokracji (wolność polityczna, rządy parlamentarne, zachowanie praw obywatelskich, itd.)

• propagowali solidarność wszystkich klas, rezygnując z hasła walki klas

• programowym novum eurokomunizmu było odstąpienie od wymogu jedności światopoglądowej członków partii (zarzucono propagowanie ateizmu, uznano pluralizm i swobodę religijną), pozostawiono koncepcję rozdziału Kościoła od państwa

• odrzucono oficjalnie leninizm, a marksizm uznano za teorię, która winna być twórczo rozwijana, a nie traktowano jako doktryna

• eurokomuniści odchodzili również od idei całkowicie upaństwowionej i centralnie sterowanej gospodarki (państwo ma ograniczać się do kontroli nad wielkimi i kluczowymi przemysłami)

• doniosłym punktem było odżegnanie się eurokomunizmu od idei, że państwo radzieckie jest naturalnym przywódcą światowego ruchu komunistycznego

• wiele z poglądów eurokomunistów zostało zaczerpnięte od postulatów europejskich socjaldemokratów

3. chiński wariant komunizmu - maoizm: (str. 355)

4. Marksizm jako teoria intelektualistów: (str. 356)

1. szkoła frankfurcka:

• cechy charakterystyczne:

• była to szkoła skupiająca grono intelektualistów, niekoniecznie zaangażowanych politycznie, którym bliskie były koncepcje lewicowe, potępiali oni jednak leninizm i struktury państwa komunistycznego

• nazwa pochodzi od grupy uczonych skupionych w Instytucie Badań Społecznych - pierwszym kierownikiem był Carl Grünberg

• szkoła ta przyjmowała marksizm jako metodę badawczą, zajmowano się w niej kwestiami alienacji, zwłaszcza alienacji pracy

• najwybitniejszymi przedstawicielami szkoły byli m.in.: Erich Fromm, Max Horkheimer, Theodor Wiesengrund Adorno

2. teoria krytyczna:

Teoria krytyczna nie jest dziełem jednego filozofa, jakkolwiek najwięskzy udział w jej sformułowaniu miał Max Horkheimer.

• poglądy Horkheimera:

• podstawowym problemem postawionym przed teorią krytyczną był problemem związku bazy i nadbudowy

• punkt wyjścia był taki, że klasa robotnicza jest podmiotem historii, ale tej roli nie spełnia automatycznie - bowiem wielu robotników, wbrew obiektywnym interesom klasowym, popiera nazizm, faszyzm, a także system amerykański

• ostatecznie podkreślał funkcję nadbudowy i jej wpływ na bazę (formułowanie teorii, samo w sobie jest krytyką istniejącego świata i służy człowiekowi do jego przeobrażenia - innymi słowy - ideologia ma istotny wpływ na postępowanie człowieka)

3. Herbert Marcuse: (1898-1980), filozof niemiecki, wykładał m.in. na Harvardzie i Columbii, autor licznych prac: „Rozum i rewolucja”, „Człowiek jednowymiarowy. Badania nad ideologią rozwiniętego społeczeństwa przemysłowego”.

• poglądy Marcusea:

• duży wpływ na jego poglądy odegrały koncepcje Marksa, zwłaszcza te o dotyczące alienacji, rozumianej jako wyobcowanie prawdziwej istoty człowieka

• zastanawiał się nad istotą człowieczeństwa - doszedł do wniosku, że być człowiekiem znaczy być wolnym (ta koncepcja pozwalała mu na podjęcie krytyki społeczeństwa, zniewalającego, tłumiącego ludzkie dążenia)

• Marcuse uważał, że cywilizacja społeczeństwa przemysłowego czyni z ludzi automaty, konsumentów i producentów niezdolnych do uświadamiania sobie własnych, ludzkich potrzeb (porównał to społeczeństwo do totalitaryzmu - jest to totalitaryzm technologiczny)

• krytykował również, w równym stopniu, państwo komunistyczne

• wzywał do rewolucji, która zniesie system zniewolenia, dając jednostkom „egzystencję uspokojoną”, jej awangardą miała być tzw. „nowa lewica” - młodzież i elity intelektualne, które pociągną za sobą proletariat

• Marcuse na równi czerpał ze spuścizny ideowej Marksa, Hegla i Freuda (jego filozofia jest eklektyczna i niekiedy niejasno formułowana)

4. Jürgen Habermas: (ur. 1929), niemiecki autorytet moralny i naukowy, jest przykładem poszukiwania filozofii niepozytywistycznej, ale i nie operującej schematami marksistowskimi, takimi jak baza i nadbudowa, autor dzieła pt. „Po Marksie”.

• poglądy Habermasa:

• z teorii krytycznej przejął ideę filozofii jako krytyki społecznej sytuacji dominacji (nie wysuwa jednak koncepcji „zniesienia” dotychczasowego społeczeństwa)

• twierdzi, że marksizm nie jest zdolny do formułowania recept na rozwiązanie problemu dominacji, ponieważ wtedy przekształca się w utopię rewolucyjną

• Habermas uważa, że należy zająć się teorią komunikacji (porozumiewania się) - postuluję wprowadzenie warunków do idealnego dialogu

• wysuwając koncepcję komunikacji, Habermas dochodzi do pochwały demokracji, która wg niego umożliwia wprowadzenie owych idealnych warunków do dialogu (ład demokratyczny zakłada m.in. równość wszystkich uczestników „dialogu”, wolność komunikowania się, a także wolność dokonywanych wyborów)

5. perspektywy marksizmu:

• marksizm jako koncepcja rewolucyjnej zmiany świata przeżył się, ale nadal pozostanie w świadomości filozofów i historii myśli politycznej i socjologicznej

5. Teorie konwergencji - alternatywa wobec marksistowskiej teorii rozwoju społecznego: (str. 359)

1. ogólna charakterystyka:

• termin „konwergencja” znaczy tyle, co „upodobniająca, prowadząca do upodobnienia ewolucja”

• koncepcja ta głosi, że rozwój społeczny doprowadzi w przyszłości do powstania nowego systemu społecznego, który nie będzie ani systemem kapitalistycznym, ani socjalistycznym, ale systemem całkowicie odmiennym, choć niekiedy zachowującym pewne cechy każdego z nich (argumentem tej teorii ma być gwałtowny rozwój naukowo-techniczny)

• rozwinięto koncepcję „rewolucji technologicznej”

2. James Burnham: (ur. 1905), amerykański socjolog, w młodości był trockistą, autor książki pt. „Rewolucja menedżerska”.

• poglądy Burnhama:

• wysunął tezę, że we wszystkich państwach dokonała się, bądź dokona się w najbliższej przyszłości wielka rewolucja, której efektem będzie objęcie władzy przez nową klasę - menedżerów czyli kierowników (klasa ta opanuje środki produkcji, nie tyle w wyniku zmiany tytułów własności, ile w wyniku decydowania przez nią o tym, jak te środki zostaną wykorzystane)

• menedżerowie opanują także zarządzanie państwem, są oni bowiem fachowcami, biurokratami, menedżerami polityki (po opanowaniu państwa będą zmierzali do upaństwowienia środków produkcji)

• Burnham uważał, że pochód menedżerów ku władzy rozpoczął się w Rosji w 1917 r., że jego przejawem był faszyzm i nazizm, a także wprowadzenie New Deal w USA

• jego teoria wyraża głęboki pesymizm: „żadna rewolucja socjalistyczna nie miała i nie będzie mieć miejsca, idee socjalizmu posłużyły do utorowania drogi władzy elicie kierowników, tak jak w innych krajach posłużyły ku temu faszyzm i nazizm”

3. wizje społeczeństwa przyszłości. Ocena idei konwergencji: (str. 360)

6. Ewolucja liberalizmu socjalnego; doktryna państwa dobrobytu: (str. 361)

1. przesłanki historyczne:

• pierwsze trzydzieści lat po drugiej wojnie światowej upłynęło pod znakiem popularności idei liberalizmu socjalnego

• istotną przyczyną poszukiwania nowej formuły liberalizmu był związek między rozwojem faszyzmu a kryzysem gospodarki wolnorynkowej w okresie międzywojennym (liberalizm został zmuszony do poszukiwania nowych rozwiązań w obliczu popularności idei socjalistycznych i faszystowskich)

2. doktryna państwa dobrobytu:

• cechy charakterystyczne:

• punktem wyjścia dla teoretyków państwa dobrobytu było twierdzenie, że współczesne państwo kapitalistyczne nie jest państwem - „stróżem nocnym”, nie pozostaje bierne wobec problemów społecznych i gospodarczych, ale przejmuje organizację życia gospodarczego i społecznego i w coraz większym stopniu zmierza do realizacji idei sprawiedliwości społecznej

• różne terminy: państwo dobrobytu, państwo socjalne, państwo świadczące usługi, państwo opatrznościowe

• teoretycy przytaczali historyczne przykłady stopniowego odchodzenia organizacji państwowych od klasycznego modelu państwa liberalnego, np.:

1. reformy w Niemczech doby Bismarcka - obowiązkowe ubezpieczenia na wypadek choroby, kalectwa i wypadków przy pracy

2. reformy angielskie z lat 1906-1914 - emerytury dla osób powyżej 70 roku życia, ubezpieczenia jak w Niemczech

3. reformy w USA związane z New Deal (Nowy Ład)

• za zjawiska charakterystyczne dla państwa dobrobytu uznawano:

1. subsydiarną rolę państwa w rozmaitych gałęziach gospodarki (zapobieganie kryzysom, walka z bezrobociem)

2. rozbudowę socjalnej funkcji państwa (ubezpieczenia zdrowotne, społeczne, rodzinne, itd.)

3. realizowanie zasady sprawiedliwości społecznej i zasady „równych szans” (państwo prowadzi aktywną redystrybucję dochodu narodowego)

4. istnienie demokracji politycznej

• główni teoretycy - Gunnar Myrdal, John Kenneth Galbraith: (str. 363)

7. Socjaldemokracja po roku 1945: (str. 364)

1. powstanie i program Międzynarodówki Socjalistycznej:

Ruch socjaldemokratyczny w okresie międzywojennym pozostawał w jawnej wrogości do Międzynarodówki Komunistycznej, natomiast po II wojnie światowej stał się ważnym elementem funkcjonowania systemów demokracji zachodnich.

W 1951 roku, w wyniku współpracy partii wielu krajów, utworzono Międzynarodówkę Socjalistyczną we Frankfurcie nad Menem.

• program organizacji:

• przede wszystkim wyraźne rozgraniczenie idei socjalizmu od komunizmu

• socjalizm definiowano jako ruch wszystkich, którzy są przeświadczeni, iż należy położyć kres wyzyskowi człowieka przez człowieka i dążą do tego, by całe społeczeństwo miało prawo stanowienia o życiu gospodarczym

• popierano demokrację polityczną i wszelkie prawa i wolności człowieka

• propagowano tzw. ideę demokracji gospodarczej (połączenie gospodarki planowej z ideą własności społecznej i prywatnej) - pełne zatrudnienie, wzrost produkcji, zabezpieczenie społeczne, sprawiedliwy podział dochodów i majątków, stałe podnoszenie dobrobytu

• szeroko przedstawiano wachlarz zabezpieczeń socjalnych ze strony państwa - prawo do pracy, do pomocy lekarskiej, ochrony macierzyństwa, itd.

• propagowano ideę walki wszystkich ludzi ze światową nędzą (połączenie międzynarodowych wysiłków w celu osiągnięcia tego celu)

• program socjaldemokratów nie odrzucał możliwości współpracy z innymi partiami o odmiennych poglądach (np. z chadecją czy ruchami chłopskimi), nie propagował idei rewolucji i obalenia kapitalizmu

• warto pamiętać, że obrona demokracji czyniła z partii socjaldemokratycznych partnera politycznego dla partii liberalno-demokratycznych

2. najważniejsze partie socjaldemokratyczne Europy i ich polityka: (str. 366)

8. Teoria sprawiedliwości Johna Rawlsa - intelektualne uzasadnienie liberalnej demokracji: (str. 367)

1. renesans koncepcji umowy społecznej:

Ostatnie trzydzieści lat przyniosło wielki wzrost zainteresowania teoretyków koncepcją umowy społecznej, szeroko propagowanej m.in. przez: Locke, Hobessa i Rousseau. Współcześni filozofowie, zwłaszcza społeczni (np. Amerykanie - Robert Nozick i James Buchanan) w swych rozważaniach dotyczących koncepcji umowy społecznej dochodzą do różnych konkluzji, często ze sobą sprzecznych, mogących stanowić idealną pożywkę ideologiczną dla różnych orientacji politycznych.

Pomimo różnych poglądów współcześni filozofowie są zgodni do dwóch tendencji:

1. pierwszą z nich jest odchodzenie od teorii społecznych, które zakładały zdeterminowanie życia społecznego przez czynniki obiektywne (rozwój ekonomiczny, historyczny, społeczny)

2. druga wynika z upowszechnienia się przekonania, że demokracja jest trwałą formą organizacji życia politycznego

2. John Rawls: (ur. 1921), amerykański filozof, pracownik m.in. uniwersytetów Cornell i Harvard, autor m.in.: „Teorii sprawiedliwości”, „Sprawiedliwość jako uczciwość wzajemna: polityczna, nie metafizyczna”.

• poglądy Rawlsa i jego dwie koncepcje:

1. równość jako element umowy:

• jego teoria sprawiedliwości miała być w założeniu teorią uniwersalną, jednakże w ostateczności ograniczył ją do państwa

• twierdził, że współpraca i współżycie ludzi wymagają ustalenia zasady sprawiedliwości, mianowicie takiej, która godziłaby ludzkie dążenie do wolności i równości

• uważał, że umowa społeczna zawierana jest w sytuacji „zasłony niewiedzy” (oznacza ona, że nikt z uczestników umowy nie zna swej indywidualnej przyszłej pozycji majątkowej, społecznej ani własnych możliwości intelektualnych czy innych zdolności)

• ludzie umawiający się postępują wg zasady maximinu - „maksymalizacja zysków i minimalizacja strat” (typowe racjonalne postępowanie)

• Rawls wymieniając wachlarz wolności pozostaje w kręgu tradycyjnego liberalizmu

2. ograniczenie nierówności:

• Rawls zmodyfikował nieco tradycyjną koncepcję liberalizmu, który w swych założeniach koncentrował się na wolności i równej wolności (nie usprawiedliwiał on każdej nierówności)

• pisał, że nierówności społeczne i ekonomiczne powinny być ustalone w taki sposób, aby były zarówno:

1. z największą korzyścią dla najmniej uprzywilejowanych, przy zachowaniu reguły sprawiedliwych oszczędności dla przyszłych pokoleń

2. związane były ze stanowiskami i pozycjami dostępnymi dla każdego w warunkach uczciwej równości szans

• potwierdza on, że wszelkie nierówności, bez konstruktywnego uzasadnienia nie są do zaakceptowania, ponieważ najczęściej uderzają w najmniej uprzywilejowanych

9. Ideologie krajów Trzeciego Świata: (str. 369)

1. uwarunkowania historyczne: (str. 369)

2. wpływy komunizmu: (str. 371)

3. socjalizm indyjski: (str. 371)

4. socjalizm afrykański: (str. 372)

5. islam jako ideologia polityczna: (str. 374)

10. Odrodzenie idei liberalnych: od neoliberalizmu po liberalizm konserwatywny: (str. 375)

1. neoliberalizm:

Neoliberalizm stanowił reakcję na rozwijający się interwencjonizm państwowy, przy czym neoliberałowie krytykowali głównie te doktryny i ideologie, które ograniczały wolność jednostki w jakiejkolwiek mierze.

• cechy charakterystyczne neoliberalizmu:

• odrzucenie programu pomocy społecznej (pomoc zabija inicjatywę jednostki i musi prowadzić do zagrożenia wolności i swobód

• obrona tradycyjnych wartości klasycznego liberalizmu

• główni przedstawiciele tej doktryny to: amerykańscy prezydenci m.in. Warren Gamaliel Harding, Herbert Hoover

1. Walter Lippmann: (1889-1974), wybitny publicysta amerykański, pisarz polityczny i uczony - socjolog, autor licznych książek, m.in.: „Opinia publiczna”, „Metoda wolności”, „Dobre społeczeństwo”, nad tą ostatnią książką odbyła się międzynarodowa dyskusja, która przeszła do historii jako tzw. Colloque Lippmann (Paryż 1938 r.), brali w niej udział najwybitniejsi, późniejsi luminarze liberalizmu - Friedrich August von Hayek, Wilhelm Röpke, Ludwig von Mises, Raymond Aron - „naukowa międzynarodówka liberałów”.

• poglądy uczestników dyskusji:

• uczestnicy sympozjum zgadzali się w zasadzie co do jednego: największym nieszczęściem może być wzrastający interwencjonizm gospodarczy państw (oznacza to po prostu triumf kolektywizmu nad indywidualizmem)

• postulowali ożywienie i przypomnienie filozofii liberalnej

• ich niepokój wzbudzały te doktryny i ideologie, które w swych programach lekceważyły dobro jednostki na rzecz „abstrakcyjnego” ogółu - narodu, rasy, państwa

• kwestionowali ideę liberalizmu socjalnego, zwłaszcza w tym punkcie, gdzie głosiła ona możliwość wpływu na organizowanie przez ludzi harmonijnego i racjonalnego społeczeństwa

• liberalne prawa ekonomiczne traktowali jako prawa przyrody, tak więc, wg nich, nonsensem byłoby zmienianie tychże praw („nie można zmieniać tego co jest zgodne z naturą”)

• uważali, że społeczeństwo rozwija się najlepiej, gdy jest wolne, przeciwstawiali się tzw. „planowaniu życia społecznego”

• Lippmann protestował przeciw tezie, że demokracja mogłaby mieć wpływ na zakres wolności - nie może być tak, mówił, by wolność jednostki zależała od woli większości, są bowiem prawa, które obowiązują z samej natury człowieka (np. prawo do własnej inicjatywy i do podejmowania odpowiedzialności za swój los)

2. socjalne państwo prawne:

Ideolodzy neoliberalizmu, pomimo że swą działalność rozpoczęli już przed II wojną światową, pozostawali do lat siedemdziesiątych XX wieku w defensywie. Wiadomo, że po zakończeniu wojny, rządy wielu państw, wolały propagować ideę interwencjonizmu państwowego - przejawiało się to m.in. w doktrynach zachodnich socjaldemokratów, „socjalnych” liberałów i komunistów. Państwem, które po wojnie starało się ograniczyć interwencjonizm, była RFN - twórcy jej konstytucji określili, że będzie to „socjalne państwo prawne”.

• cechy charakterystyczne socjalnego państwa prawnego:

• obowiązkiem państwa było zapewnienie jednostce wolności (szeroki wachlarz praw i wolności obywatelskich, m.in.: wolność osobista, wolność przekonań, wyznania, słowa i prasy, wolność zrzeszania się, wolność inicjatywy gospodarczej)

• niemieccy chadecy, mając świadomość, że konstytucja nic nie wspomina o zabezpieczeniach socjalnych, rozwijali pojęcie państwa socjalnego w duchu nauki Kościoła (własność prywatna to rzecz święta)

• interwencjonizm państwa powinien mieć miejsce wtedy, gdy koncentracja własności zagraża wolności: państwo powinno stworzyć takie ramy prawne dla działalności jednostek, aby zlikwidować brak równowagi i ograniczyć władzę ekonomiczną, pochodzącą z akumulacji kapitału i środków produkcji w jednym ręku (krótko mówiąc ma państwo ma strzec przed praktykami monopolistycznymi)

• wielu teoretyków uważało, że termin „socjalne” pozostaje w sprzeczności z terminem „prawne” - państwo prawne musi bowiem traktować obywateli na równi wobec prawa, natomiast państwo socjalne traktować ludzi nierówno, dając przywileje biednym (gorącym zwolennikiem takiej teorii był Hans Hubert, który twierdził, że ludzie, którzy nie są skłonni wziąć odpowiedzialności za swój los, w rzeczywistości nie są ludźmi wolnymi)

Podsumowując państwo socjalne było rozwiązaniem pośrednim między formułą państwa dobrobytu, a formułą klasycznego liberalizmu. Duży nacisk kładziono na przymiotnik „prawny” państwa, chodziło głównie o zapewnienie zasady pewności prawa, bezpieczeństwa prawnego, zasady „lex retro non agit” i zasady równości prawa i jego zgodności z konstytucją.

3. Friedrich August von Hayek: (1899-1992), laureat nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii w 1974 r., jeden z najwybitniejszych i najbardziej wszechstronnych rzeczników liberalizmu, pracował m.in. w Wiedniu, Londynie i Chicago, autor „Czystej teorii kapitału” (za tą pracę otrzymał właśnie nagrodę), „Drogi do niewolnictwa” i „Prawa, ustawodawstwa i wolności”.

• poglądy von Hayeka:

• odrzucał przymiotnik „neo” dla swojego liberalizmu, zwracając uwagę, że liberalizm jaki propaguje jest jedynie powrotem do klasycznych zasad, a nie jakimś nowym liberalizmem

• w pewnym sensie był filozofem polityki - swe wywody rozpoczynał od usunięcia tzw. „błędu myślenia kartezjańskiego” (polegał on na nadmiernej wierze w rozum ludzki i racjonalizm, na przekonaniu, że można racjonalnie sterować i kontrolować procesy społeczne)

• wg Hayeka postęp dokonuje się przez przypadkowe i nieprzewidywalne działania ludzkie, stąd wyciągał wniosek, że podstawową wartością jest wolność

• dwie kwestie absorbowały jego uwagę:

1. problem sprawiedliwości społecznej i wolności ekonomicznej: w tej materii Hayek twierdził, że sprawiedliwość społeczna i ekonomiczna jest nonsensem („sprawiedliwy może być co najwyżej jeden człowiek, a nie rynek”), postulował zniesienie interwencjonizmu państwowego

2. problem prawa: podstawową funkcją państwa winno być stworzenie ram prawnych, które nie zależą od woli większości, a które są niezbędne w każdym wolnym społeczeństwie - wolność, własność, zasada podziału władzy, zasada rządów prawa (państwo poprzez prawo ma umożliwiać jednostkom realizację rozmaitych dążeń)

• Hayek głosił, że liberalizm musi gwarantować jak najdalej sięgającą wolność osiągania różnorodnych celów, musi zakładać pluralizm

• liberalizm od konserwatyzmu, wg niego, różni się tym, że liberał, mając świadomość prawdziwości swoich poglądów, nie narzuci ich innym, szanując tym samym prawo innych do wolnego wyboru

• wg niego największe niebezpieczeństwo tkwi w idei sprawiedliwości społecznej - ona bowiem zniewala jednostki

• pod koniec życia propagował ideę gerontokracji - rządów starszych, uważał, że ludzie starsi mają większe zrozumienie dla idei wolności

4. rozkwit liberalizmu ekonomicznego:

Załamanie koncepcji państwa opiekuńczego, socjalnego, narastające kryzysy ekonomiczne i cyklicznie pojawiające się fazy recesji przyczyniły się do renesansu klasycznego liberalizmu ekonomicznego. Duży wpływ na ten stan miało przyznanie Hayekowi i Friedmanowi nagrody Nobla z dziedziny ekonomii - zwłaszcza ten ostatni był gorącym orędownikiem liberalizmu ekonomicznego.

1. Milton Friedman: ekonomista, autor pracy „Kapitalizm a wolność”.

• poglądy Friedmana:

• jego zdaniem istnieją tylko dwie metody koordynacji działań ludzkich - albo totalitarna kontrola albo wolny rynek (Friedman bronił wolnego rynku jako metody organizowania całości życia społecznego, nie tylko gospodarczego)

• przeciwstawiał się kontroli państwa, uważając, że wszelkie kryzysy są skutkiem błędów doradców i ekonomistów państwowych (ugody państwa z różnego rodzaju korporacjami i związkami zawodowymi ograniczają, jego zdaniem wolną konkurencję, a to z kolei destabilizuje cały rynek i gospodarkę)

• Friedman podkreślał, że bez pełnej wolności ekonomicznej nie ma wolności politycznej ani wolności indywidualnej

• krytykował nieograniczoną demokrację, stwierdzając, że nie wszystkie materie można by pozostawić woli większości, gdyż mogłoby to zagrozić wolności

• poglądy takich ekonomistów jak Friedman i Buchanan znalazły również praktyczne zastosowanie, m.in. w programach Ronalda Reagana i Margaret Thatcher

5. amerykański radykalny liberalizm:

1. Robert Nozick: profesor uniwersytetu Columbia, autor głośnej książki pt. „Anarchy, State and Utopia”, która była polemiką z ideami sprawiedliwości społecznej Rawlsa.

• poglądy Nozicka:

• hipotetycznie rozważa jako mogło dojść do powstania państwa (jego punkt wyjścia był zbliżony do założeń Locke'a - jednostki mają prawa, a państwo powstało, aby chronić owe prawa, gdyż poszczególne jednostki nie są w stanie same tego osiągnąć - powstanie państwa, pisał Nozick, było właściwie powstaniem agencji ubezpieczeniowych, które oferowały egzekwowanie umów i zobowiązań oraz ochronę życia i mienia ubezpieczonych)

• Nozick doszedł do wniosku, że w toku rozwoju cywilizacyjnego jedna z agencji ubezpieczeniowych osiągnęła monopol, stając się państwem - minimum, toteż nie może być mowy o jakiejkolwiek umowie społecznej (wg niego nie można pogodzić się z istnieniem innego państwa, niż owe państwo - minimum, ponieważ naruszałoby to podstawowe prawa i wolności jednostek)

• popierał on ultraindywidualizm

11. Nauka społeczna Kościoła katolickiego po II Soborze Watykańskim: (str. 383)

1. znaczenie Soboru Watykańskiego w dziejach Kościoła:

Sobór powszechny zwołał Jan XXIII w 1963 r., trwał on do 1965 r. Istotne jest to, że zapoczątkował on głębokie zmiany w Kościele zwane „aggiornamento” - uwspółcześnienie. Zewnętrznym przejawem tych zmian była gotowość Kościoła do podjęcia dialogu w sprawach dotyczących urządzenia doczesnego świata ze wszystkimi ludźmi dobrej woli, także z niewierzącymi.

• znaczenie Soboru:

• zajął się on ważnymi sprawami wewnętrznymi Kościoła

• przyczynił się do rozwoju społecznej nauki Kościoła

• wprowadził zasadę ekumenizmu między wyznaniami chrześcijańskimi

• zreorganizowano kurie i kongregacje (rola papieża pozostała niezmieniona)

• poddano weryfikacji doktrynę kościelną

2. personalizm chrześcijański:

• inne terminy: humanizm integralny czy teocentryczny

• jego twórcami są: Jacques Maritain (1882-1972) oraz Emanuel Mouniera (1906-1950)

• personalizm wskazywał na nadrzędną wartość osoby ludzkiej, jej godności i wolności, przy czym godność ta wynika z faktu, że człowiek stworzony został i obdarzony duszą, a wolność winna go prowadzić do Boga

• odrzucano ideę kolokwializmu, jednostka ludzka nie może być poświęcona w imię narodu, państwa, itd.

• Kościół zwraca szczególną uwagę na prawo do życia i nienaruszalność praw człowieka

3. sprawiedliwy ład wg magisterium Kościoła:

• własność prywatna jest naturalnym prawem człowieka

• Kościół nie wykluczał innych form własności, jeżeli tylko spełniać będą jeden warunek - mianowicie służyć wyrażeniu i rozwojowi osoby ludzkiej (np. własność społeczna, spółdzielcza, państwowa)

• Kościół krytykuje nadużycia prawa własności w krajach rozwijających się

• Kościół o pracy ludzkiej:

• Kościół głosił potrzebę solidaryzmu społecznego (wzajemna współzależność pracy i kapitału

• postulowano „uwłaszczenie proletariatu” - każdy powinien posiadać jakąś własność

• podstawowym prawem człowieka jest prawo do pracy, a w dalszej kolejności prawo do podejmowania działalności gospodarczej, na końcu zaś prawo własności

• praca jest powołaniem człowieka, jest kluczem do rozwiązania całej kwestii socjalnej

• Kościół sprzeciwia się antynomii kapitału i pracy, zgodnie z zasadą „pierwszeństwa pracy przed kapitałem”

• papieże postulowali za godziwą płacą, która umożliwiłaby robotnikowi godne życie, odpoczynek, utrzymanie rodziny, itd.

• z kwestią płacy, wiąże Kościół rolę państwa, które winno być „pracodawcą pośrednim”, tzn. podmiotem, który tworzy prawo pracy (zapewnia prawo i godność do pracy)

• dużo uwagi poświęca Kościół kwestii godnego traktowania pracownika przez pracodawcę

4. preferowany system społeczno-gospodarczy:

• nigdy Kościół bezkrytycznie nie aprobował liberalizmu gospodarczego

• papieże m.in. Leon XIII i Pius XI domagali się interwencjonizmu państwowego, a także realizowania postulatu sprawiedliwości społecznej

• Kościół domaga się od decydentów, aby tworzyli takie prawo, które byłoby godne i dobre dla pracującego człowieka (Kościół wyraźnie sprzeciwia się koncepcji państwa - „stróż nocnego”, a także komunistycznej wizji społeczeństwa)

• Kościół zdecydowanie opowiada się za subsydiarną (pomocniczą) rolą państwa (zasada ta została zawarta w encyklice Piusa XI - „Quadragesimo Anno”)

5. encyklika „Centesimus Annus” Jana Pawła II:

• zawiera ona wskazówki Kościoła dotyczące nowej sytuacji społeczno-politycznej, związanej z wyborem modelu gospodarczego po upadku komunizmu (encyklika ta przestrzega przed bałwochwalczym stosunkiem do gospodarki wolnorynkowej)

• papież przestrzega, że zysk nie jest jedynym wskaźnikiem dobrego funkcjonowania państwa

• postuluje prawne unormowanie możliwości inicjatyw gospodarczych jednostek oraz kwetii dotyczących własności prywatnej

• Jan Paweł II odmawia aprobaty dla takich modeli społeczno-gospodarczych, które rezygnują z prób stworzenia sprawiedliwego systemu społecznego

6. sprawiedliwy ład międzynarodowy:

• Kościół swe koncepcje sprawiedliwości, poszanowania wolności i godności osoby ludzkiej rozszerzył na stosunki międzynarodowe i międzypaństwowe

• papieże domagali się realizacji postanowień Soboru Watykańskiego II w tej materii - postulowali pomoc gospodarczą państw bogatych dla państw biednych, tzw. Trzeciego Świata

• przestrzegali także przed zdradliwymi konsekwencjami rozwoju cywilizacyjnego, globalizacji, konsumpcyjnego stylu życia

7. nauka Kościoła o państwie i prawie:

• niezmienną zasadą, na której opiera się nauka Kościoła o państwie i prawie, jest twierdzenie, że władza pochodzi od Boga , rozumiane w tym sensie, że Bóg stworzył człowieka jako istotę społeczną, a samo istnienie społeczności wymaga istnienia władzy publicznej

• źródłem władzy nie jest wola ludzi - odrzucenie zasady suwerenności ludu, Kościół jednak nie odrzuca możliwości uczestniczenia ogółu ludzi w sprawowaniu władzy

• Kościół wyraźnie opowiada się za modelem demokratycznym, gwarantującym równość praw obywatelskich i ochronę praw człowieka, odrzuca bezwzględnie państwa autorytarne i totalitarne

• Kościół akceptując wartości demokratyczne, zastrzega sobie prawo do głoszenia wiary oraz dokonywania nieskrępowanej oceny moralnej nawet kwestii dotyczących spraw politycznych

§ 10. ROZWÓJ TEORII I FILOZOFII PRAWA W XX WIEKU: (str. 395)

1. Między pozytywizmem a prawem natury: (str. 395)

Wszystkie teorie prawa przyjmują albo stanowisko pozytywistyczne albo prawnonaturalne. Podstawowymi pytaniami, zarówno dla teoretyków prawa jak i dla filozofów prawa, były zawsze pytania: co to jest prawo i jak można orzec, że coś jest sprawiedliwym prawem. Dwie postawy są skrajne: albo się mówi, że prawo jest prawem i wobec tego nie można kwestionować jego mocy wiążącej, albo się twierdzi, że prawem jest tylko takie prawo, jakie w przyjętym rozumieniu powinno być (szeroko pojmowane pojęcie prawno-naturalne). Na pytanie, co jest - odpowiedzi mogą być różne: normy, przeżycia psychiczne, zachowania określonych osób.

2. Pozytywizm prawniczy na przełomie wieków: (str. 396)

1. pozytywizm w prawoznawstwie a pozytywizm prawniczy:

• termin „pozytywizm prawniczy” wcale nie jest jednoznaczny, można go omawiać w różnych „wariantach”:

1. szerokim rozumieniu tego słowa są to: „wszelkie teorie prawa, których rzecznicy unikają założeń metafizycznych i definiują prawo przez opisanie jego cech dających się stwierdzić empirycznie, jednakże te cechy empiryczne nie muszą być zawsze takie same” (autorem tej definicji jest Walter Otto) - te pozytywistyczne ujęcia prawa, przy całej ich różnorodności, odznaczały się wspólnymi cechami takimi jak dążenie do naukowej ścisłości, możliwości weryfikacji empirycznej ich twierdzeń, zbliżenia nauk o prawie do nauk przyrodniczych

2. w modelowym ujęciu pozytywizm (pozytywizm sensu stricto) w nauce prawa oznaczał zawsze odrzucenie odpowiedzi na pytanie, jakie prawo powinno być, programowo odpowiadając na pytanie, co jest prawem (rzecznicy tegoż, modelowego ujęcia pozytywizmu, stwierdzali, że wartości nie istnieją obiektywnie, a stąd, że nie można orzec, że coś jest dobre lub złe samo w sobie

3. szeroko pojmowany pozytywizm w prawoznawstwie zmierzał przede wszystkim do uczynienia z prawoznawstwa nauki, która nie byłaby tylko nauką o konkretnie obowiązujących przepisach prawnych

2. tradycja pozytywizmu anglosaskiego:

1. John Austin: (1790-1859), angielski prawnik - adwokat, profesor Uniwersytetu Londyńskiego, „ojciec” pozytywizmu, autor m.in.: „Wykładów o jurysprudencji”.

• poglądy Austina:

• pragnął stworzyć „ogólną naukę o prawie”, która traktowałaby o cechach prawa jako takiego, stąd analizował pojęcia prawne

• do najważniejszych jego tez należała teza, że przedmiotem nauki prawa jest prawo pozytywne, a nie prawo naturalne, prawo boże, czy „inne przedmioty nazywane prawem”

• prawo pozytywne definiował jako rozkaz suwerena poparty sankcją (suwerenem dla Austina był każdy podmiot mogący uzyskać posłuch społeczny)

• był wychowany w duchu utylitaryzmu, zwracał szczególną uwagę na racjonalizm ustawodawcy (suwerena), a także na takie czynniki, jak racjonalna kalkulacja i opinia publiczna, które ograniczają suwerena

3. pozytywizm prawniczy w Niemczech i jego ewolucja:

Wśród rozmaitych ujęć pozytywistycznych najbardziej popularny w XIX wieku był pozytywizm prawniczy w węższym znaczeniu tego słowa (wyróżniał się on trzema cechami: po pierwsze prawo pozytywne jest tworem ludzkim, po drugie normy pochodzą od autorytetu społecznego - państwa, po trzecie normy te są odmienne od norm moralnych).

• do najwybitniejszych przedstawicieli tej „formy” pozytywizmu należeli:

• Georg Jellinek (1851-1911)

• Rudolf von Ihering (1818-1892)

• Paul Laband (1838-1919)

• Karl Magnus Bergbohm (1849-1927)

• Adolf Merkel (1836-1896)

• Felix Somlò (1873-1920)

• Ernst Rudolf Bierling (1841-1919)

• poglądy niemieckich pozytywistów:

• pierwotnym kierunkiem pozytywistów była analiza pojęć prawnych, a także dążenie do ścisłości i precyzji wywodów

• program pozytywistów, zaproponowany przez Rudolfa von Iheringa, porównywał pracę uczonego prawnika do pracy chemika: „prawnik destyluje najpierw z materiału prawniczego czyste pojęcia prawne, a następnie z tych jakby pierwiastków konstruuje gmach prawa, dokonuje syntezy, tak jak to robi prawnik”

• pozytywiści przeciwstawiali się filozofii prawa, uważali, że poza prawem pozytywnym nic innego na miano prawa nie zasługuje (chodzi tu głównie o koncepcje praw boskich, naturalnych, itd.)

• dochodzili do przekonania, że źródłem prawa jest ustawa, która legalnie uchwalona stawała się prawem obowiązującym

• dla nich najważniejszą sprawą była pewność prawa, czyli możliwość stwierdzenia, jakie normy prawne obowiązują, tzn. są ustanowione i egzekwowane przez państwo (był to ważny argument przeciwko prawu natury)

• pozytywiści wysuwali koncepcje tzw. jedności prawa: pojęcie prawa musi być jednorodne, termin „prawo” nie może odnosić się do dwóch rodzajów norm

• państwem pozytywiści zajmowali się niewiele, a fakt, że to państwo tworzy prawo, w gruncie rzeczy miał dla pozytywistów drugorzędne znaczenie

• pozytywistyczna jurysprudencja pojęciowa i formalistyka przyczyniły się do wielkiego rozwoju dogmatycznych nauk szczegółowych, przede wszystkim cywilistyki, ale także nauki prawa państwowego i administracyjnego

4. Rudolf von Ihering: (1818-1892), wybitny znawca prawa rzymskiego, jeden z wielkich krytyków formalizmu prawniczego, autor dzieła pt. „Cel prawa”.

• poglądy von Iheringa:

• pierwszym jego celem było zwrócenie uwagi na pojęcia prawne

• ostro krytykował jurysprudencję pojęciową, analityczną

• twierdził, że pojęcia prawne nie mają waloru ponadczasowego i ahistorycznego

• kpił z prawników, którzy uprawiają kult logiki, czyli sprowadzenie nauki o prawie do poziomu matematyki pojęć

• uważał, że dla rozumienia prawa należy zawsze zadać pytanie o cel normy prawnej (każda norma jest efektem jakiejś potrzeby społecznej, jakiegoś celu, który należy uznać za właściwego twórcę prawa)

• generalnie Ihering uważał, że celem będącym u źródeł prawa jest istnienie społeczeństwa (prawo zapewnia istnienie społeczeństwa, a społeczeństwo tworzy w tym celu państwo)

• prawo Ihering definiował następująco: „prawo są to reguły stworzone przez przymus państwa w celu zabezpieczenia warunków życiowych społeczeństwa”

• ważnym jego osiągnięciem było nadanie pozytywizmowi kierunku socjologicznego (ujmowanie prawa w kontekście jego społecznego funkcjonowania)

• domagał się realistycznego spojrzenia na prawo

• za najlepszą szkołę poszanowania prawa uważał obronę posiadania i własności, czyli prawo cywilne

5. podsumowanie:

• pozytywizm prawniczy można poddać wieloaspektowej krytyce:

1. brak w pozytywizmie szerszych perspektyw badawczych

2. pozytywistyczna pewność prawa dotyczyła również prawa najgorszego

3. równość prawa, głoszona przez pozytywistów, to czysto formalny element

• wiele elementów pozytywizmu prawniczego należy również docenić:

1. pozytywiści traktowali państwo i jego organa jako działające na podstawie prawa

2. pozytywizm domagał się by źródłem prawa mogła być jedynie ustawa

3. pozytywiści podkreślali konieczność sądowej kontroli działań administracji państwowej, samorządowej, itd.

4. pozytywizm sprzeciwiał się m.in. rewolucji, rządom ograniczającym wolność jednostki, itd.

5. niemałą zasługą pozytywistów było także rozwinięcie zupełnie nowych dziedzin dogmatyki, przede wszystkim prawa państwowego i administracyjnego

6. pozytywiści wnieśli również poważny wkład w rozwój logiki prawniczej, analityki prawniczej i metod dogmatyczno-formalnej analizy tekstów prawnych

3. Normatywizm - czysta nauka prawa Hansa Kelsena: (str. 402)

1. Hans Kelsen: (1881-1973), urodził się w Pradze, studiował w Austrii, uchodzi za najwybitniejszego teoretyka prawa XX wieku, autor m.in. „Czystej nauki prawa”, „Głównych problemów filozofii prawa”.

• poglądy Kelsena:

1. teoria normatywizmu:

• teoria Kelsena była próbą oddzielenia nauki prawa od wszystkich innych nauk, oraz wyeliminowania z niej ideologii, metafizyki, a także polityki

• w jego literaturze doszukać się można wielu elementów zaczerpniętych z filozofii Kanta, m.in.: odróżnienie rzeczywistości i powinności

• Kelsen uważał, że czystą nauką prawa jest teoria prawa pozytywnego, z tej teorii wynikało kilka konsekwencji:

1. po pierwsze - teoria powinna mieć uniwersalne zastosowanie (np. powinna odnosić się do norm prawa jako takiego, a nie np. do prawa jakiegoś kraju czy jakiegoś okresu historycznego)

2. po drugie - nie miała się zajmować ani treścią konkretnych norm, ani celami, dla których zostały ustanowione (rzeczywistość społeczna, wg niego, nie jest przedmiotem zainteresowania teorii prawa)

3. po trzecie - nauka nie miała się zajmować oceną treści norm prawnych

• konsekwentnie stał na stanowisku oddzielenia sądów naukowych od wartościujących

• przedmiotem nauki prawa, wg Kelsena, są normy prawne, ściślej - system norm prawnych (uważał, że pomiędzy określonymi zjawiskami prawnymi nie zachodzi związek przyczynowy w rozumieniu nauk przyrodniczych, związek ten ma charakter normatywny - polega na przypisaniu w określonych okolicznościach sankcji wobec określonych zachowań)

• dla Kelsena normy prawne miały charakter norm sankcjonujących, tzn. przypisujących określone sankcje do określonych zachowań, interesowały go głównie systemy norm prawnych, a nie pojedyncze normy - uważał, że system jest dynamiczny, tzn. nie zamknięty, może w nim stale norm przybywać

• wprowadził pojęcie „normy podstawowej”, normy domyślnie akceptowanej dla danego systemu prawnego (taka norma mogłaby być zastosowana podczas wprowadzania konstytucji, obowiązywanie konstytucji musi przecież opierać się na jakiejś normie)

2. Kelsen o demokracji i sprawiedliwości:

• uważał, że demokracja jest jedyną formą państwa, w której możliwy jest pluralizm przekonań

• miał świadomość, że nawet większość może się myli, ale mimo to bronił demokracji, ponieważ sądził, że jako jedyna forma gwarantuje ona kompromis różnych racji

• był surowym krytykiem zarówno komunizmu jak i faszyzmu, które określał jako dyktaturę partii

• ideałem sprawiedliwości Kelsena były: sprawiedliwość wolności, sprawiedliwość pokoju, demokracji, sprawiedliwość tolerancji

4. Prawo natury o zmiennej treści - Rudolf Stammler: (str. 406)

Na przełomie XIX i XX wieku w prawie dominowały głównie koncepcje pozytywistyczne, nie oznacza to oczywiście, że idee prawa natury był nieobecne - były one żywe, zwłaszcza w wersji przyjmującej nadnaturalne źródło ich pochodzenia.

1. Victor Cathrein: (1845-1931), szwajcarski jezuita, autor m.in. „Prawa, prawa natury i prawa pozytywnego” oraz „Filozofii moralności”, był przedstawicielem koncepcji neotomistycznych.

• poglądy Cathreina:

• katalogował on zasady prawa natury, a stworzony przez niego katalog był nastawiony na obronę hierarchicznych struktur społecznych, co nie odpowiadało powszechnej demokratyzacji życia społecznego

• uważał, że prawo nazbyt liberalne po prostu nie obowiązuje, gdyż jest niezgodne z prawem Bożym

• krytykował współczesną sobie ogólną naukę o prawie, która jego zdaniem wyprała filozofię prawa

2. Rudolf Stammler: (1856-1938), profesor prawa m.in. w Halle i Berlinie, autor m.in. prac pt. „Teoria prawa”, „Nauka o słusznym prawie”.

• poglądy Stammlera:

• jego filozofia prawa jest dobrym przykładem na to, jak rozwój pewnych kierunków filozoficznych wpływał na kształtowanie się nauki prawa

• Stammler był blisko związany z neokantyzmem

• punktem wyjścia dla niego była krytyka poglądów, w myśl których prawo byłoby determinowane przez warunki życia społeczno-ekonomicznego (krytykował materialistyczną, marksistowską koncepcję prawa - twierdził, że instytucja prawna jest pierwotna, tzn., nie możemy sobie wyobrazić społeczeństwa bez prawa)

• odrzucał możliwość pełnej, racjonalnej analizy prawa w odniesieniu do empirycznej rzeczywistości - prawo ma bowiem też charakter formalny i aprioryczny

• uważał, że prawo naturalne jest jedno, ale jego treść zmienia się, w zależności od rozwoju kultury

• protestował przeciwko konstruowaniu katalogów prawa natury („prawo natury, będąc nakazem rozumu, jest wyłącznie formą prawa, zaś jego treść jest zmienna”)

• pojęcie prawa jest zdeterminowane przez ideę prawa, tzn. prawa sprawiedliwego

5. Psychologizm w nauce prawa - Leon Petrażycki: (str. 407)

W XIX wieku, za sprawą pozytywizmu filozoficznego, dla definiowania prawa posługiwano się elementami psychologii. Dzięki temu usiłowano dotrzeć do realnych zjawisk, które dogłębnie tłumaczyłby zjawisko prawa. Przedstawiciele tej koncepcji, m.in.: Ernst Zitelmann, Georg Jellink, Ernst Rudolf Bierling, uważali, że prawo można tłumaczyć jak każdy inny produkt ludzkiej świadomości i psychiki.

1. Leon Petrażycki: (1867-1931), polski teoretyk prawa, studiował w Rosji i w Niemczech, na Uniwersytecie Warszawskim stworzył pierwszą katedrę socjologii, wykładał prawo i historię filozofii prawa, był autorem licznych dzieł, m.in.: „O pobudkach postępowania i o istocie moralności i prawa”, „Wstęp do prawa i moralności”, „Teoria prawa i państwa”.

• poglądy Petrażyckiego:

• jego poglądy pozostawały w zgodzie z tendencjami epoki

• jego książki są pełne uwag metodologicznych, dotyczących prawidłowego budowania teorii naukowych, definiowania pojęć, itd.

• odrzucał teorie, kojarzące prawo z przymusem, a tym bardziej wyłącznie sprowadzające normę prawną do groźny zastosowania sankcji (prawo definiował jako swoiste zjawisko realne - zjawisko psychiczne)

• przy definiowaniu prawa Petrażycki posługiwał się analizą ludzkiej psychiki - obok tradycyjnych klasyfikacji, obejmujących takie przeżycia jak: poznanie, uczucie, wola, wyodrębnił również tzw. przeżycia doznawczo-popędowe, które nazwał emocjami (impulsjami)

• Petrażycki dokonał rozmaitej klasyfikacji emocji, wśród których wyróżnił emocje moralne i prawne [emocje moralne od prawnych różni nie poczucie obowiązku, ale fakt, że w przypadku emocji prawnych mamy do czynienia z wyobrażeniem osoby mogącej domagać się od nas określonego postępowania (emocje imperatywno-atrybutowe), podczas gdy emocje moralne odczuwamy jako wolne, tzn. odczuwamy obowiązek, ale nie związany z drugim człowiekiem (emocje jednostronnie imperatywne)]

• definicja prawa wg Petrażyckiego: „przez prawo w znaczeniu odrębnej klasy zjawisk realnych będziemy rozumieli takie przeżycia etyczne, których emocje posiadają charakter atrybutywny”

• jego zdaniem norma prawna jest jedynie projekcją przeżycia emocji prawnej, uogólnionym wyrazem przeżyć psychicznych

• państwo pojmował również jako zjawisko ze sfery przeżyć psychicznych - był zwolennikiem państwa liberalnego

• stanowczo odrzucał tezę, że źródłem prawa jest wola państwa, czy też przymus

• współcześnie Petrażycki uznawany jest za zwolennika koncepcji prawa natury, w szczególności prawa natury o zmiennej treści (jego ideałem „prawa stanowionego” powinno być dążenie do zgodności z poczuciem sprawiedliwości)

6. Amerykański realizm i funkcjonalizm prawniczy w XX wieku: (str. 410)

1. przesłanki historyczne i filozoficzne:

Teoria i filozofia prawa rozwijały się w Ameryce bez wielkiego związku z teoriami europejskimi, jednakże z biegiem czasu niektórzy autorzy amerykańscy zyskali w Europie wielką popularność. Amerykańska teoria prawa w XX wieku charakteryzowała się m.in. realizmem, empiryzmem i socjologicznym podejściem do prawa, polegające na traktowaniu prawa jako elementu rzeczywistości społecznej. Wiele było powodów sukcesów amerykańskiej, realistyczno-empirycznej teorii prawa, wśród nich m.in.: oparcie prawa na koncepcjach common law (system nieco inny niż w Anglii), dużą rolę w USA spełniał Sąd Najwyższy, który miał kompetencje do orzekania o zgodności ustaw z Konstytucją, a co za tym idzie miał szeroki wpływ na obowiązujące prawo.

2. Olliver Wendell Holmes: (1841-1935), wybitny praktyk, sędzia Sądu Najwyższego, prekursor funkcjonalizmu (kierunek filozoficzno-prawny charakteryzujący się m.in. pragmatyzmem, niechęcią do pozytywistycznej definicji prawa, a także behaviouryzmem), autor dzieła pt. „Ścieżka prawa”.

• poglądy Holmesa:

• uważał, że „prawo to nic innego, jak twierdzenia (przewidywania) co do tego, kiedy siła publiczna zostanie użyta poprzez instrument jakim są sądy”

• postulował przeto, aby nauczanie prawa powinno skoncentrować się na umiejętności jak najbardziej prawdopodobnego przewidywania owych twierdzeń (twierdził, żeby poznać prawo nie trzeba studiować pojęć prawnych, a należy zacząć spoglądać na prawo „oczyma złego człowieka, którego interesuje to, do czego zostanie zmuszony na podstawie wyroku sądowego”)

• twierdził, że w nauce prawa należy oddzielić prawo od moralności („zły człowiek, ale przewidujący konsekwencje swych czynów, będzie jedynie zwracał uwagę na kwestie prawne, natomiast dobry człowiek będzie postępował nie tylko zgodnie z prawem, ale także z zasadami moralnymi”)

• Holmes uważał za prawo ostatecznie decyzje poszczególnych sądów czy osób urzędowych

3. realizm prawniczy:

• przedstawiciele:

1. Jerome Frank

2. Benjamin Cardozo

3. Karl Nicerson Llewellyn: (1893-1962), uczony, jak i praktyk, był jednym z kodyfikatorów amerykańskiego kodeksu handlowego

• poglądy realistów prawniczych:

• realiści zmierzali metodami empirycznymi badać proces powstawania prawa, a więc decyzji osób urzędowych, przede wszystkim sędziów

• Frank skupiał się na badaniu czynników prowadzących do podejmowania decyzji przez sędziów

• Llewellyn następująco wykładał cele i zadania realistów:

1. pojęcie prawa powinno być rozważane na gruncie jego zmienności - sądowego tworzenia prawa

2. prawo jest środkiem do realizacji celów społecznych

3. prawo powinno spełniać bieżące oczekiwania społeczeństwa

4. wszelkie zmiany w prawie powinny być ocenione z punktu widzenia potencjalnych kosztów i konsekwencji

5. realiści nie pokładają zaufania w przepisach prawnych i pojęciach prawnych

6. nieufnie spoglądają na teorie, które bezkrytycznie głoszą hasła, że przepisy prawa są jedynymi czynnikami decydującymi w rozstrzyganiu poszczególnych spraw

7. realiści postulują studiowanie prawa w znacznie węższych aspektach

4. prawo jako instrument inżynierii społecznej:

1. Roscoe Pound: (1870-1964), wielki erudyta, wybitny znawca historii filozofii prawa i europejskiej nauki prawa, uchodzi za najwybitniejszego amerykańskiego teoretyka prawa I połowy XX wieku, autor m.in.: „Prawa w książakach i prawa w działaniu”, „Duch common law”, „Społeczna kontrola przez prawo”.

• poglądy Pounda:

• miał podobny, jak realiści, pogląd, że badanie prawa to także badanie funkcjonowania i społecznych skutków prawa, miał także świadomość zmienności i ewolucyjności przepisów prawnych

• duży nacisk kładł na społeczny charakter prawa, na to, że prawo jest narzędziem do osiągania pewnych celów

• w swoich rozważanich doszedł do wniosku, że istnieją obiektywnie dobre i ważne cele społeczne, którym prawo winno służyć

• późniejsza działalność Pounda mieściła się raczej w amerykańskiej koncepcji prawa natury

7. Solidarność społeczna jako podstawa prawa: (str. 414)

1. Leon Duguit: (1859-1928), profesor prawa w Bordeaux, zajmował się prawem publicznym (we Francji jest to prawo konstytucyjne, państwowe i administracyjne), autor wielu dzieł, m.in.: „Państwa, prawa obiektywnego i prawa pozytywnego”, „Prawa społecznego, prawa indywidualnego i przeobrażenia państwa”.

• poglądy Duguita:

• próbował przezwyciężyć pozytywizm prawniczy przez odwołanie się do socjologii i teorii społeczeństwa, zwłaszcza koncepcji E. Durkheima i A. Comte'a

• punktem wyjścia dla jego teorii była krytyka abstrakcyjnych pojęć prawnych (np. abstrakcyjnie rozumiana suwerenność, osoba prawna, własność, wolność jednostki)

• konsekwencją owej krytyki było uznanie, iż realną rzeczywistością jest nie suwerenne państwo, ale społeczeństwo (człowiek żyje w społeczeństwie, a organizacja społeczeństwa oparta jest na solidarności jednostek)

• ustalanie reguł, będących wyrazem solidarności społecznej, należy do społeczeństwa (jednostkom przyporządkowane są określone funkcje)

• Duguit protestował przeciwko pojęciu prawa podmiotowego, przeciw stwierdzeniu, że jednostce przysługują jakieś prawa

• wprowadził własną definicję wolności: wolność człowieka integralnie wiąże się z funkcją społeczną jaką on spełnia w społeczeństwie, dlatego nie można przeszkadzać mu w rozwoju jego osobowości fizycznej, intelektualnej i moralnej; człowiek z kolei nie może wybrać bierności, nie ma prawa do nieaktywności i lenistwa, jego wolność może zostać ograniczona przez rządzących, którzy mogą narzucić na „leniwego” człowieka określoną funkcję

• prawo, uważał Duguit, nie jest wyrazem woli suwerennej, jest natomiast sprecyzowanym przez rządzących w normach prawnych obowiązkiem solidarności, którego treść może się zmienić zależnie od etapu rozwoju społecznego

• w jego teorii widoczna jest chęć ograniczania indywidualizmu jednostki, a państwo pojmował jako organizację społeczeństwa, mającą na celu egzekwowanie reguł prawa

8. Teoria prawa w nazistowskich Niemczech i faszystowskich Włoszech: (str. 416)

1. krytyka legalizmu i legitymizmu władzy państwowej:

Wiadomo, że faszystowscy doktrynerzy, przywódcy z niechęcią spoglądali na kwestie prawa, na instytucje prawne, preferując bardziej skuteczność działania, czyn, aktywizm. Owa pogarda dla pozytywistycznej koncepcji „państwa prawa” nie jest wyłącznie wymysłem ideologii faszystowskich, już w okresie Republiki Weimarskiej ostro poddawano krytyce myśl pozytywistyczną.

1. Carl Schmitt: (1889-1975), profesor prawa państwowego i teoretyk polityki, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli krytyki legalizmu i legitymizmu władzy państwowej, autor książki pt. „O pojęciu polityczności”.

• poglądy Schmitta:

• powoływał się na tradycje myślenia Machiavellego i Hobbesa

• uważał, że myślenie pozytywistyczne, zakładające oddzielenie prawa od polityki, jest nonsensem i ideologicznym usprawiedliwieniem dla demokracji (politykę pojmował jako działanie oparte na podstawowym rozróżnieniu wroga i sojusznika)

• państwo, jego zdaniem, miało być wyrazem jedności społeczeństwa, zorganizowanego przeciw wrogom (państwo ma za zadanie ochronę społeczeństwa, stąd musi mieć nieskrępowaną władzę)

• uważał, że suwerenność państwa wyklucza podleganie prawu - idea państwa prawnego prowadzi nieuchronnie do zagłady samego państwa

• teoretyczne wywody Schmitta negowały takie pojęcia jak legalizm i legitymizm władzy: władza jest porządkiem faktycznym, a nie prawnym; krytykował również abstrakcyjność norm prawnych

• krytykował parlamentrayzm

2. nauka prawa w nazistowskich Niemczech:

W hitlerowskich Niemczech pozostawiono w mocy wiele przepisów i ustaw z minionego okresu, nie zmieniono nawet konstytucji, choć dokonano istotnych korekt. Pod kontrolą nowego reżimu znalazły się wszelkie instytucje państwowe, które w normalnych, demokratycznych warunkach służyłyby ochronie praw i wolności obywateli (np. Reichstag). Warto pamiętać o ogromnej niechęci nazistów do wszelkich definicji i instytucji prawnych, nie legalizowali oni swoich poczynań, uznając je jedynie za stan faktyczny.

„Nazistowscy prawnicy” usiłowali przede wszystkim rozprawić się z ideą państwa prawnego. Prawu pozytywnemu przeciwstawiano konkretny, nowy porządek prawny, który w gruncie rzeczy jest „życiem narodu”, często powoływano się na demagogiczne i enigmatyczne hasła typu: „zdrowe poczucie sprawiedliwości narodowosocjalistycznej”, „interes ogólnonarodowy”, „duch narodu”, itd. Za źródło prawa uważano nie ustawę, ale „ducha narodu”, zachęcano do stosowania analogii, zwłaszcza w prawie karnym (współcześnie jest to niedopuszczalne). Postulowano, aby zerwać z formalizmem i liberalizmem, a także z prymatem praw i wolności jednostki.

Drugim istotnym elementem „nazistowskiego prawa” było pojmowanie koncepcji prawa jako decyzji politycznej - prawo tworzy ten kto ma władzę („uosabia naród, całość i jedność społeczeństwa”). Wiadomo, że w hitlerowskich Niemczech władza należała do wodza - Adolfa Hitlera, którego wola była prawem, nawet jeżeli wyrażona była w sposób nieformalny (jego wola mogła być sprzeczna nawet ze „zdrowym odczuciem sprawiedliwości narodu”).

3. włoska nauka prawa pod rządami faszyzmu: (str. 418)

9. Teoria prawa w ZSRR i w państwach „realnego socjalizmu”: (str. 419)

Rewolucja komunistyczna definitywnie zrywała z dawnym porządkiem prawnym, wyrazem tego były m.in. pierwsze akty władzy radzieckiej. Wprowadzono m.in. sądy ludowe, nakazano stosować wyłącznie normy prawa zawartych w dekretach Rady Komisarzy Ludowych, a w razie braku odpowiednich przepisów prawnych, należało odwoływać się do „socjalistycznej świadomości prawnej”. Podstawą nauki i teorii prawa miały być założenia materializmu historycznego Marksa. Początkowo radziecka myśl prawna odwoływała się do teorii psychologii Petrażyckiego (np. Michaił Rejsner), z czasem jednak uznano ją za idealistyczną, dlatego próbowano stworzyć teorię wiążącą prawo z rzeczywistymi stosunkami społecznymi.

Sami twórcy marksizmu nie zajmowali się prawem tak dogłębnie, jak stosunkami ekonomicznymi - było to zrozumiałe, ponieważ prawo było elementem nadbudowy społecznej i zawsze miało charakter klasowy. Piotr Iwanowicz Sztuczka (radziecki prawnik) zdefiniował prawo jako „system (albo porządek) społecznych stosunków, odpowiadających interesom klasy panującej i chronionych zorganizowaną jej siłą” (prawo, wg niego, to nie zbiór norm, ale efekt konkretnych stosunków społecznych). Radziecka myśl prawna, wczytana w pisma Marksa, Engelsa i Lenina, krytykowała ostro m.in. jurysprudencję interesów, solidaryzm i teorie pozytywizmu.

Dopiero po przejęciu władzy przez Stalina, umocnieniu państwa i aparatu władzy, odrzucono traktowania prawa jako wytworu spontanicznie rozwijających się stosunków społecznych, podkreślając przede wszystkim przymusowy charakter porządku prawnego. Za prawo uznawano normy stanowione przez państwo i egzekwowane przy użyciu przymusu.

W państwach „realnego socjalizmu” można było odnaleźć podobne rozwiązania prawne, co w ZSRR, wynikało to przede wszystkim z ideologii marksizmu-leninizmu głoszonej „obowiązkowo” w bratnich krajach socjalistycznych. Ciekawym elementem np. polskiej definicji prawa z 1975 roku, było połączenie socjalistycznego pojmowania prawa z rozwiązaniami pozytywistycznymi (prawo służy klasie panującej, ale jest zabezpieczone przymusem państwowym). Ogólnie rzecz ujmując, można powiedzieć, że prawo zawsze było rozpatrywane jako zjawisko społeczne ze względu na swoją funkcję umacniania pożądanych stosunków społecznych.

10. Renesans koncepcji prawa natury po II wojnie światowej: (str. 421)

1. uwarunkowania:

Po drugiej wojnie światowej pojawiła się tendencja do poszukiwania nowych, innych niż pozytywistyczne, koncepcji prawa. Jej przejawem było sformułowanie rozmaitych konstrukcji prawno-naturalnych. Koncepcje prawa natury można klasyfikować rozmaicie: ze względu na to, co uważa się za źródło prawa natury, mogą one być religijne (np. Bóg), bądź mogą być racjonalistyczne i a-religijne (np. źródłem może być natura ludzka, czy też ludzki rozum). W XX wieku odbyło się wiele polemik dotyczących pojmowania prawa natury, utrwaliło się jednak przekonanie, że prawo pozytywne winno być zgodne z prawem natury. Mówiąc o renesansie koncepcji prawa natury w XX wieku, mamy na myśli renesans koncepcji uzasadnianych przez odwołanie się do argumentów naukowych, racjonalnych - taką koncepcją była w początku wieku koncepcja Stammlera.

Odnowienie koncepcji prawno-naturalnych wynikało z kilku przyczyn, niewątpliwie do najważniejszych należały: świadomość okrucieństw i ludobójstwa, dokonanych w państwach totalitarnych i fakt, że ich sprawcy powoływali się na obowiązujące wówczas (pozytywne) prawo (paradoksem jest, że w hitlerowskich Niemczech odrzucano koncepcje pozytywistyczne na rzecz swoiście rozumianej koncepcji prawa natury - prawo natury służy ochronie interesów rasy aryjskiej). Drugą przyczyną popularności koncepcji prawno-naturalnych było odwołanie się do prawa natury dla uzasadnienia konstrukcji praw człowieka (np. akty prawne ONZ).

Nie jest przypadkiem, że rozwój koncepcji prawno-naturalnych po drugiej wojnie światowej miał miejsce przede wszystkim w Niemczech (odbyła się tam wówczas debata nad odpowiedzialnością prawników i polityków za rozmiar dokonanych zbrodni). Żywe dyskusje nad prawem natury toczyły się również w USA, gdzie były reakcją na koncepcje realizmu prawniczego.

Koncepcje prawa natury współcześnie poszukują w szczególności odpowiedzi na pytania: jakie powinno być prawo, co to znaczy sprawiedliwość, czy i kiedy można odmówić posłuszeństwa prawu stanowionemu.

2. Gustaw Radbruch: profesor uniwersytetu w Kilonii i Heidelbergu, autor książki pt. „Wprowadzenie do filozofii prawa”, a także jeden z twórców kodeksu karnego Republiki Weimarskiej, socjaldemokrata, wniósł ogromny wkład w niemiecką myśl prawnonaturalistyczną.

• poglądy Radbrucha:

• pozostawał pod urokiem filozofii Kanta

• był zagorzałym przeciwnikiem pozytywizmu

• uważał, że ludziom dana jest idea prawa (prawem mogą być tylko takie normy, które przynajmniej zmierzają do idei prawa)

• sądził, że ludzie mają pewne wyobrażenie o prawie i o naturze prawa

• idea prawa zawiera trzy elementy:

1. postulat sprawiedliwości (równe traktowanie równych spraw, rzeczy i osób i odwrotnie)

2. idea dobra powszechnego (prawo służy dobru powszechnemu)

3. idea pewności prawa i jego bezpieczeństwa

• popierał stanowisko relatywizmu wartości, uważał, że taka postawa sprzyja demokracji politycznej

• Radbruch uważał, że dla prawnika prawo nie powinno zawierać dowolnej treści (twierdził, że istnieją zasady prawne, które są silniejsze od wszystkich przepisów prawnych)

• warto pamiętać, że Radburch głosił, iż odwoływanie się tylko do jakiegoś dobra powszechnego, bez ujęcia go w przepisy, jest równie szkodliwe, jak przestrzeganie złego prawa pozytywnego

3. Lon Luvois Fuller: (1902-1978), profesor prawa, wykładowca na Uniwersytecie Harvarda, autor książki pt. „Moralność prawa”.

• poglądy Fullera:

• krytyk pozytywizmu prawniczego

• prawo definiował jako „próbę podporządkowania ludzkich zachowań pewnym zasadom”

• daleki był od uznania, że poznanie prawa to jedynie poznanie rzeczywistości

• Fuller uważał, że prawo, aby mogło być w ogóle prawem, musi spełnić określone warunki - te warunki początkowo określił jako zasady eunomii (dobrego porządku), potem jednak nazwał je formalnym prawem natury bądź wewnętrzną moralnością prawa

• prawo powinno:

1. być ogólne - uniwersalne

2. być ogłoszone, tzn. normy prawa powinny być znane

3. dotyczyć zdarzeń przyszłych, nie zaś przeszłych

4. być jasne, tzn. zrozumiałe w swoich sformułowaniach

5. być niesprzeczne, tzn. nie może wymagać zachowań sprzecznych

6. być możliwe do spełnienia - nie może nakazywać zachowań niemożliwych do zrealizowania

7. być stabilne, tzn. nie powinno zmieniać się zbyt często

• wszelkie działania urzędowe, wg niego, winny być zgodne z ustanowionym prawem

• dla Fullera „wewnętrzna moralność prawa” jest warunkiem koniecznym istnienia porządku prawnego, jest prawem naturalnym, które trzeba spełnić, żeby prawo w ogóle istniało

11. Najnowsze tendencje w dyskusji nad istotą prawa: (str. 426)

Współcześnie, najważniejszą tendencją w filozofii prawa, jest tendencja do uprawiania nie tylko teorii prawa, pojmowanej jako nauki o pojęciach i rozumieniu norm, ale i do poruszania problemu sprawiedliwego prawa. Obecnie nie uważa się już pytania o sprawiedliwe prawo za pytanie nienaukowe. W najnowszej teorii prawa zagadnienie sprawiedliwego prawa niewątpliwie jest zagadnieniem priorytetowym - nawet rzecznicy współczesnego pozytywizmu za mit uważają tezy dawnych pozytywistów o prawie jako woli suwerena czy sędzim - automacie, a także marzenie o czystej nauce prawa, pozbawionej jakichkolwiek wypowiedzi oceniających.

Współcześnie dostrzega się, że idee „nieskazitelnego” pozytywizmu i idealistyczne koncepcje prawno-naturalne są nierealne w realizacji. Toteż dostrzeżono specyfikę prawa jako nauki humanistycznej, traktującej o ludzkich wytworach (nie można prawa sprowadzać do pojęć matematycznych, jak chcieli tego przedstawiciele pozytywizmu prawniczego, ani jednoznacznie definiować reguł sprawiedliwego prawa, jak pragnęli tego reprezentanci koncepcji prawno-naturalnych).

Obecnie następuje zbliżenie stanowisk teoretyków i filozofów prawa, zarówno współczesnych pozytywistów, jak i przedstawicieli prawa natury. Zawdzięcza się to nowym metodologiom, umożliwiającym racjonalne poznawanie reguł dochodzenia do prawa.

Sprawiedliwość w dzisiejszym rozumieniu to przede wszystkim sprawiedliwość w postępowaniu i dochodzeniu do treści prawa. Obecnie wszyscy poszukują syntezy między uznaniem prawa pozytywnego, a uznaniem, że prawo musi być sprawiedliwe. Coraz częściej prawo pojmuje się nie jako rozkaz władzy, ale jako efekt umowy, bądź quasi-umowy między członkami społeczeństwa.

---