SŁOWNIK ARCHITEKTURA ROMAŃSKA
Ambit - obejście.
(obręb) - obejście wokół domu lub dziedzińca klasztornego
Apsyda (lub absyda) - w architekturze pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy lub wieloboku, dostawione addytywnie do bryły świątyni i otwarte do jej wnętrza. Zazwyczaj zamyka prezbiterium, czasem nawy boczne i ramiona transeptu lub westwerk. Występowała już w architekturze rzymskiej, stąd przejęta przez chrześcijaństwo.
Apsydy półkoliste występowały od wczesnego chrześcijaństwa do romanizmu. Gotyk stosował przeważnie wieloboczne zamknięcia naw, czasem są też określane mianem apsyd.
Archiwolta - zdobione ornamentami, profilowane lico łuku, arkady zamykającej portal, najczęściej bogato zdobione.
Baza to dolna część, podstawa kolumny , pilastra lub filaru stosowana w porządkach architektonicznych. W starożytności nie występowała tylko w porządku doryckim, w którym trzon kolumny spoczywał bezpośrednio na stylobacie . Klasyczną bazę tworzy płyta otoczona wyprofilowanymi, kamiennymi wałkami zwanymi torus, które były rozdzielone trochilusem (wklęską). Dolny torus był z reguły większy. Zazwyczaj baza leżała na niewielkiej kamiennej płycie - plincie. Terminem baza określa się także inne kombinacje tych elementów.
W architekturze romańskiej baza była zdobiona narożnymi motywami o formach geometrycznych, roślinnych lub zwierzęcych, które zwano szponami bądź żabkami.
Biforium (bifora) łac. biforis - dwudrzwiowy, arkadowe okno lub przezrocze podzielone najczęściej kolumienką na dwie części. Charakterystyczne dla budownictwa romańskiego i historyzmu w XIX wieku nawiązującego do romanizmu
Blanki (krenelaż) jest to element architektoniczny w postaci zwieńczenia murów obronnych i baszt tzw. zębami, pomiędzy którymi znajduje się wolna przestrzeń; miało to ułatwić obronę w czasie oblężenia - mianowicie w prześwitach pomiędzy zębami byli rozlokowani łucznicy. Blanki wykorzystywano w budownictwie obronnym, głównie w średniowieczu, bądź w stylach nawiązujących do średniowiecza (np. w neogotyku - blanki gwelfowskie, blanki gibelińskie) jako element dekoracyjny.
Nazwa początkowo oznaczała wspólną sypialnię zakonników w klasztorze (również na zamkach krzyżackich). Była położona nad kapitularzem. Ze znajdującej się na piętrze sypialni prowadziły schody na parter, tuż przy wejściu do kościoła. Tak więc wprost z niej, zaraz po przebudzeniu, schodzili mnisi na modlitwy i śpiewy do kościoła. Łoża były przegradzane między sobą niskimi ściankami drewnianymi. Zwyczaj wspólnego spania mnichów zniósł papież Benedykt XII (I połowa XIV w.) Później dormitoria zastąpiono celami.
Empora (niem. Empore), chór muzyczny - element występujący najczęściej w kościele, rodzaj trybuny. Galeria wsparta na kolumnach lub filarach, otwarta do wnętrza kościoła. Umieszczona nad nawami bocznymi - tworząca osobne pomieszczenie dla np. kobiet, zakonników. Umieszczona nad kruchtą lub pomiędzy nawą a prezbiterium - przeznaczona na ogół dla śpiewaków i instrumentów muzycznych (najczęściej są to organy). Empora może okalać też cały kościół. W budownictwie świeckim budowano empory w salach zamkowych dla chóru i kapeli.
Rozróżniamy:
emporę właściwą - rozbudowane piętro
emporę pozorną - otwór przebity na poddasze
pseudoemporę - tylko otwór w ścianie, markujący emporę, lecz nie prowadzący do żadnego pomieszczenia
Fryz - środkowy, poziomy człon belkowania z reguły leżący między architrawem i gzymsem. Bardzo często zdobiony płaskorzeźbami, był jednym z najbardziej ozdobnych elementów antycznych świątyń.
W porządku doryckim fryz składał się z następujących na przemian po sobie metop i tryglifów (tzw. fryz metopowo-tryglifowy). W porządku jońskim mamy już do czynienia z fryzem ciągłym ozdobionym reliefem o tematyce mitologicznej, religijnej lub historycznej. Jednym z najwspanialszych przykładów fryzu ciągłego jest fryz z Partenonu.
Fryz to również poziomy pas zdobiący naczynia i malowidła lub ozdoba architektoniczna. Fryzy takie mogą składać się z powtarzających się motywów geometrycznych lub scen figuralnych.
Wyróżnia się też fryz arkadowy (lub arkadkowy, arkatura), który składa się z szeregu małych łuczków, najczęściej pod okapem frontowych elewacji. Jest on charakterystyczny dla architektury przedromańskiej i romańskiej. Stosowany też jako element dekoracyjny w wyrobach rzemieślniczych
Glif - ukośne ścięcie krawędzi. Dla elementu budynku - np. słupa, filaru, belki tzw. fazowanie. Przy otworze okiennym (czasem drzwiowym) ukośne poprowadzenie ościeży - glifowanie. Glifowanie przy otworach okiennych pozwala na lepsze oświetlenie wnętrza.
Gzyms to pozioma, zwykle profilowana listwa wystająca przed lico muru, która chroni elewację budynku przed ściekającą wodą deszczową. Nierzadko pełni też funkcję ozdobną. W tym ostatnim przypadku gzyms tworzyć może kilka profilowanych listew z dodatkowymi ozdobami umieszczonymi nad lub pod listwami.
Gzyms (geison) w architekturze starożytnej Grecji i Rzymu był jednym z elementów belkowania. Chronił fryzy i koronował całe belkowanie.
Gzymsy dzieli się na:
zewnętrzne, wśród których wyróżnia się:
główne (koronujące, wieńczące) - wieńczą ścianę budowli,
nadokienne - gzymsy przerywane, znajdujące się nad otworami okiennymi, zazwyczaj powielające ich szerokość,
podokienne - gzymsy ciągłe, przebiegające pod wszystkimi oknami danej kondygnacji,
parapetowe - gzymsy przerywane, znajdujące się pod otworami okiennymi, zazwyczaj powielające ich szerokość,
naddrzwiowe (nadportalowe) - znajdujące się nad otworami drzwiowymi, oraz
Hurdycja - drewniany ganek w górnej części murów obronnych. Wystawał przed lico zewnętrzne muru, dawał osłonę obrońcom. Był zaopatrzony w otwory strzelnicze w czołowej ścianie i otwory w podłodze, przez które można było lać np. gorącą smołę na szturmujących zamek wrogów. W XIV wieku zostały zastąpione przez murowane machikuły.
Imposta - (impost, nasadnik) - element dekoracyjny w postaci płyty lub bloku w kształcie gzymsu nad głowicą słupa lub filaru. Stanowiąca podparcie dla łuku arkady lub żebra sklepienia. Element znany w architekturze bizantyjskiej, rozpowszechniony w czasach renesansu, baroku i klasycyzmu
Izbica to:
rodzaj konstrukcji drewnianych wałów obronnych. Wały o konstrukcji izbicowej budowane były jako ustawione na styk skrzynie z drewna, wypełnione piaskiem, gliną lub ziemią. Konstrukcja taka zastosowana była w Biskupinie. Wały o konstrukcji drewniono-ziemnej wznoszone w okresie wczesnego śreniowiecza miały konstrukcję hakową.
Kapitel (głowica) to najwyższa, wieńcząca część kolumny, filaru lub pilastra, będąca pośrednim członem konstrukcyjnym między podporą (np. trzonem kolumny) - od której jest szersza, co zapewnia bardziej stabilną konstrukcję całości - oraz elementami dźwiganymi (np. belkowaniem). Ze względu na swoje usytuowanie głowica pełni także funkcje dekoracyjne.
Głowice występują w architekturze od starożytności. Już w Egipcie stosowano w pełni rozwinięte, stylizowane głowice roślinne (palmowe, papirusowe lub lotosowe; te ostatnie w wersjach pąkowej i kielichowej). W kraju faraonów występowały również głowice figuralne z obliczem bogini Hathor oraz głowice heraldyczne. W Mezopotamii kapitele miały formy geometryczne, a w Persji zoomorficzne, które w czasach Achemenidów stały się skomplikowanymi, wieloczłonowymi formami zwieńczonymi zwierzęcymi protomami.
W architekturze greckiej każdy porządek architektoniczny miał charakterystyczną dla siebie głowicę. Dodatkowo we wczesnym okresie w porządku jońskim występowała głowica eolska.
W Rzymie oprócz greckich kapiteli pojawiły się kompozytowe i toskańskie. Nie były one jednak oryginalnymi dziełami Rzymian, a jedynie rozwinięciem form greckich.
W architekturze bizantyjskiej stosowano głowice nasadkowe z impostem oraz trapezoidalne, fałdowe i koszowe. Te ostatnie zdobiła płytka dekoracja reliefowa zwana plecionką. W budownictwie islamskim obok klasycznych kapiteli stosowano również bogato dekorowane głowice stalaktytowe.
W architekturze romańskiej występowały głowice kostkowe (tworzyły je kule i sześciany, których przenikanie się tworzyło z każdej strony płaskie, półkoliste tarcze), blokowo-kielichowe oraz kielichowe (w formie dzwonowatej). Zdobiono je motywami geometrycznymi, roślinnymi i figuralnymi. Głowice z tymi ostatnimi motywami tworzyły nieraz całe cykle ikonograficzne. Kapitele gotyckie miały przeważnie dekorację roślinną. Wyróżnia się tu głowice pączkowe zwane też czołgankowymi oraz głowice liściaste. W okresie tym spotkać można też głowice bliźnie, w których podwójny kapitel wiązał dwie kolumienki.
Kapitularz - pomieszczenie klasztorne służące zakonnikom do zebrań. Także sala zebrań kapituły kanoników. Najczęściej usytuowane było w pobliżu prezbiterium albo przy krużganku w skrzydle wschodnim zabudowań klasztornych.
Kolumna - element architektoniczny pełniący rolę konstrukcyjną, dekoracyjną i symboliczną. Jej dolną część tworzy baza, środkową trzon, a wieńczy głowica. Wspiera się na niej belkowanie, a od czasów rzymskich także łuk.
Historia kolumny zaczęła się w Sumerze i sięga VII tysiąclecia p.n.e. Od swych narodzin - to znaczy od wyodrębnienia się z lizeny lub pilastra, polegającego na oderwaniu się od lica ściany - niesie pierwotne znaczenie symboliczne pilastra. Jako element pionowy jest symbolem łączności z bogiem: to po tej linii bóstwo zstępuje na ziemię i po tej linii wierzący wznosi swe modły do niego.
W starożytnym Egipcie kolumny wywodzą się z drewnianego pnia podpierającego dach domu. Podpora taka wspierana była na kamiennym cokole, (aby nie wgniatała się w ziemię). Pomiędzy poziomą belką dachu a słupem umieszczano dość często dodatkową drewnianą deską, dała ona początek abakusowi. Pierwsze, wykonane w kamieniu naśladują swoim wyglądem roślinność Doliny Nilu. Głowice kolumn egipskich, w swoim założeniu nie są dodanym dla ozdoby elementem, lecz tworzą jedną całość z trzonem kolumny, są jego kontynuacją, podobnie jak kwiat w sposób naturalny wyrastając z łodygi też tworzy z nim całość. W architekturze pojawiają się kolumny:
palmowe - o cylindrycznym trzonie i głowicy w kształcie 9 liści palmowych
lotosowe - o trzonie naśladującym kilka (4 lub 6) połączonych łodyg lotosu zakończonych zamkniętym lub otwartym kwiatem
papirusowe - o trzonie zbudowanym z pęku (6 lub 8) łodyg i kapitelu naśladującym zamknięty lub otwarty kwiat papirusu.
W czasach Nowego Państwa trzon kolumn został zastąpiony pojedynczą łodygą a kwiat odwrócony, tworząc tzw. porządek dzwonkowaty. Część kolumn została jeszcze bardziej uproszczona przez zastąpienie pęku kwiatów pojedynczym wałkiem. W tym okresie pojawia się także nowy typ kolumn kompozytowych zwanych też hatoryckimi lub sistorowymi (od sistrum, jest to rodzaj instrumentu muzycznego związanego z kultem bogini Hathor). Kolumny te miały kapitele w kształcie tego instrumentu a jego ozdobą były wizerunki twarzy bogini zwrócone na cztery strony świata.
W Lagidów (Ptolemejskich) pojawił się jeszcze inny typ głowic kompozytowych, łączący w jedną całość trzy występujące wcześniej typy kolumn "roślinnych". Oprócz wymienionych w Egipcie występowały tzw. "kolumny prodoryckie". Złożone były z trzonu o cylindrycznych bębnach kanelurowanych lub gładkich. Czasem zdobione były w górnej części dwoma podłużnymi liśćmi opadającymi w dół. Na trzonach kolumn egipskich umieszczano zazwyczaj napisy z hieroglifów biegnącymi wzdłuż kanelur lub łodyg, zdobiono je reliefami i polichromią o żywych barwach.
Kolumny wykonywano zazwyczaj z kamienia lub drewna (zdarzały się też kolumny kamienno-drewniane). Bardzo często zdobiono je żłobkami, które biegły wzdłuż całego członu (tzw. kanelury). Trzony kolumn zazwyczaj nie były jedną bryłą, ale składały się z połączonych czopami bębnów. Kolumny były stosowane masowo w architekturze greckiej, rzymskiej oraz późniejszych epokach.
Kolumna architektoniczna, jako element na którym opiera się konstrukcja, jest przez wielu uważana za symbol trwałości. Przykładowo, trzy kolumny są symbolem wykorzystywanym przez masonerię. Mają symbolizować zasadę trzech wartości: mądrości, piękna i siły.
Podobnie Egipska kolumna zwana dżed, a mająca przedstawiać kręgosłup Ozyrysa, postrzegana jest jako element nawiązujący do takich pojęć, jak trwałość, czy stabilność.
Krużganek - pojęcie architektoniczne - arkadowy, długi korytarz okalający przeważnie wewnętrzny dziedziniec. Pełnił funkcję komunikacyjną. Na ogół przykryty sklepieniem lub stropem.
Budową i funkcją przypomina podcień, jednakże różni się od niego tym, że jest dostawiony do lica muru, podczas gdy podcień jest z nim równy. W średniowieczu stanowił część klasztoru lub zamku. W okresie renesansu w pałacach budowano krużganki wielokondygnacyjne. Z tego okresu pochodzą krużganki na dziedzińcu zamku królewskiego na Wawelu i w Baranowie Sandomierskim. Z czasów gotyku zachowały się krużganki np. na zamku w Lidzbarku Warmińskim. Przykładem krużganka okalającego kościół w okresie baroku są krużganki w Świętej Lipce.
Lizena - płaski, pionowy występ w murze zewnętrznym. Ma znaczenie konstrukcyjne - występuje w miejscu narażonym na działanie rozporu (sił rozpierających) czyli w osiach, w których po stronie pomieszczenia przypadają łuki od sklepień. Lizena różni się od pilastra tym, że nie ma głowicy ani bazy. Układ lizen i rytm podziału pomieszczenia na przęsła zazwyczaj się pokrywa. Lizeny są charakterystyczne dla architektury romańskiej. W okresie wczesnoromańskim (XI - XII wieku), w budownictwie z cegły występuje połączenie wąskich lizen prowadzonych przez całą wysokość budynku w połączeniu z arkaturą - tzw. układ lombardzki.
Układ lombardzki - sposób dekorowania murów zewnętrznych budowli w okresie przedromańskim i wczesnoromańskim poprzez zestawienie pionowych, wąskich lizen poprowadzonych przez całą wysokość ścian oraz łączących je poniżej gzymsu fryzów arkadkowych.
Układ często wzbogacano rytmicznie rozmieszczonymi niszami. Lizeny umieszczano przede wszystkim w miejscach przekazywania na ściany obciążeń od sklepień przykrywających wnętrza budowli.
Nadproże to element konstrukcyjny w formie belki konstrukcyjnej podtrzymującej konstrukcję nad drzwiami lub innym otworem w konstrukcji budowli. W budynkach historycznych często bogato zdobiony. W budynkach współczesnych całkowicie ukryty i niewidoczny spod warstw wykończeniowych
Portal to ozdobne obramienie drzwi wejściowych w kościołach, pałacach, ratuszach, bogatszych kamienicach czasami także drzwi wewnętrznych. Ozdoba w zależności od epoki zróżnicowana pod względem architektonicznym. W starożytnej Grecji była to opaska, w Rzymie fryz, niekiedy portyk. W czasach romańskich portal stanowiła półkolista archiwolta z kilkoma rzędami łuków cofającymi się w głąb ściany i zamknięta tympanonem nad wejściem. Łuki były zazwyczaj pełne rzeźbiarskich ozdób. Podparcie łuków formowano w kształcie filarów, kolumn lub pilastrów. W okresie gotyku został zmieniony kształt archiwolty z półkolistego na ostrołukowy. Renesans i barok cechuje powrót do rozwiązań antycznych często wzbogaconych o rzeźby kariatyd, atlantów, herm. Po połączeniu z balkonem znajdującym się nad wejściem utworzono nową kompozycję dwukondygnacyjną.
We wnętrzach elementy dekoracyjne wykonywane były najczęściej w tynku, stiuku lub w drewnie (przy połączeniu z boazerią).
Prezbiterium (w architekturze nazywane także "chórem kapłańskim") - przestrzeń kościoła przeznaczona dla duchowieństwa (nazwa pochodzi od słowa prezbiter - ksiądz) oraz służby liturgicznej (m. in. ministrantów). Może być wydzielone od reszty świątyni podwyższeniem, balustradą lub także "tęczą".
Przed Soborem Watykańskim II było skierowane zazwyczaj na wschód i zamknięte apsydą lub prostą ścianą. Jego układ mógł być wzbogacony obejściem, apsydiolami i wieńcem kaplic.
Centralne miejsce w prezbiterium zajmuje ołtarz, na którym jest sprawowana liturgia eucharystyczna. Ponadto kluczowymi miejscami są: umieszczona nieco z boku ambona, miejsce przewodniczenia (krzesło celebransa lub katedra biskupa) oraz tabernakulum, które może też znajdować się w wydzielonej kaplicy Najświętszego Sakramentu, w innej części kościoła. Oprócz tego w prezbiterium znajdują się stalle lub ławki dla duchowieństwa i służby liturgicznej oraz kredencja (miejsce, gdzie przygotowuje się naczynia liturgiczne i dary ofiarne do celebracji
Refektarz - (łac. refectorium od reficere - odnawiać) - w budynkach klasztornych, seminariach duchownych duże pomieszczenie służące jako jadalnia. Refektarze umieszczane były najczęściej przy krużganku, w skrzydle oddalonym od kościoła (najczęściej było to skrzydło południowe lub północne). Była to sala najczęściej przykryta sklepieniem krzyżowym, oświetlona dużymi oknami.
Rotunda to budowla w układzie centralnym wzniesiona na planie koła. Składa się z jednego pomieszczenia przykrytego często kopułą. Czasem z dobudowanymi apsydami. Rotunda może stanowić budynek zamknięty, czasem okolony kolumnadą (tolos). Budowle tego typu znane są od starożytności.
Przykładami budowli w kształcie rotundy są:
Rotundą nazywamy też obszerne, koliste pomieszczenie przykryte najczęściej kopułą, charakterystyczne dla reprezentacyjnych pomieszczeń pałacowych z okresu renesansu, baroku i klasycyzmu
W architekturze gotyku rozetą nazywa się okrągłe okno wypełnione witrażem i ornamentem maswerkowym umieszczone nad głównym portalem kościoła. W Krakowie znajduje się m.in. nad wejściem do Katedry na Wawelu.
U Słowian - w jednej z prostszych form - etniczny symbol solarny, powszechnie stosowany w folklorze jako element zdobniczy (także jako element Kołomira).
Skarpa, szkarpa, przypora - mur odchodzący prostopadle na zewnątrz od ściany wysokiego budynku pełniący funkcję konstrukcyjną. Patrząc na niego z boku, rozszerza się ku dołowi schodkowo lub pochyło. Podtrzymuje ścianę i równoważy siły rozporowe od znajdujących się w środku łęku lub sklepienia. Umożliwia stosowanie dużych, wysokich okien, zajmujących dużą powierzchnię ścian, które przez to traciły swoją funkcję nośną. Stosowany także w budowlach technicznych jak ściany fortyfikacji, kanałów itp.
Szczególnie rozwiniętą postać skarpa przybierała w romańskiej i gotyckiej architekturze kościelnej. Romańskie skarpy były wydatne, masywne, odchodząc dość daleko od podpieranych ścian, natomiast w gotyku skarpy przybrały bardzo charakterystyczne dla tego okresu formy uskokowych ażurowych podpór jeszcze dalej odchodzących od ścian nośnych, tworząc system przyporowy w postaci wielu stopni łęków i filarów przyporowych.
Sklepienie kolebkowe (beczkowe) - sklepienie w kształcie połowy leżącego walca przeciętego wzdłuż płaszczyzny poziomej. Wykonywane z ciosów kamiennych w kształcie klińca przewiązanych z zasadą mijania spoin. Kolebka sklepienia oparta jest na ścianach podłużnych (ustawionych wzdłuż osi sklepienia). Ściany przejmują obciążenie pionowe i poziome (ciężar i rozpór). Ze względu na kształt sklepienie może być:
Ponadto sklepienie może być:
wzniesione - oś nachylona jest pod kątem (ściany zmieniają wysokość)
proste - oś jest linią prostą prostopadłą do czoła sklepienia
skośne - oś jest linią prostą ustawioną pod kątem do czoła
spiralne - oś przebiega na linii spiralnej
Sklepienie krzyżowe - sklepienie zbudowane na planie kwadratu z dwóch, przenikających się sklepień kolebkowych, z których pozostawiono górne części sklepień. Podparte jest na czterech filarach lub słupach usytuowanych w wierzchołkach kwadratu (planu pomieszczenia). Podpory znajdują się pod przekątnymi powstającymi przez przecięcie się kolebek. Wzdłuż nich przenoszone są obciążenia. Sklepienie stosowane znacznie częściej niż klasztorne, pozwalało na swobodniejsze kształtowanie wnętrza.
Służka - pionowy element o małym przekroju dostawiony do ściany lub filaru stosowany w budownictwie kościelnym w okresie XI-XV w. (w architekturze romańskiej i gotyckiej ).
Nawa główna. Kościół św. Jakuba. Toruń
Widok sklepienia. Kościół św. Jakuba. Toruń
Stosowany jako element konstrukcyjny i dekoracyjny. Pionowa służka łączy się z żebrami sklepienia, tworząc swoiste przejście między ścianą a sklepieniem. Służka dzieliła wnętrze zgodnie z rytmem przęseł. Była elementem stosowanym w nawach głównych rzadziej w nawach bocznych w kościołach o dużym znaczeniu, głównie w katedrach. W Polsce spotykana głównie w budowlach późnego gotyku. Zależnie od materiału: służki wykonywano z kamienia lub z cegły. Służki występowały jako :
pojedyncze - o wyglądzie zbliżonym do półkolumny;
wiązki służek - służki w kształcie kilku walców zebranych razem i przytwierdzonych do ściany;
służka spływająca - służka biegnąca nieprzerwanie od stropu do posadzki; w kształcie podobne do żeber, z którymi się łączyły;
służka wisząca - służka zakończona pośrodku ściany, nie dochodząca do posadzki, wsparta na własnej konsoli.
Nazwa prawdopodobnie pochodzi od staropolskiego określenia służącego: służka, odnoszącego się do mężczyzny. Określeniem tym odróżniano sługę , który pełnił bardzo odpowiedzialne funkcje - jak szambelan, klucznik, łowczy, (pochodząc często ze szlachty), od zwykłego prostego sługi do zwykłych prac domowych. Służka architektoniczna, podpierając gurty i żebra również pełni, w pewnym sensie, role służebną dla łęku sklepiennego.
Wiek XI: pierwsze, masywne, kamienne służki, sytuowane pod belkami stropowymi drewnianych stropów zwiększając masę ściany miały dużą rolę konstrukcyjną. W II poł. XI wieku rozpoczęto stosowanie sklepień: kolebkowego, a następnie krzyżowego. Gdy jakiś czas później odkryto korzyści konstrukcyjne stosowania żeber sklepiennych (tzw. gurtów), służki sytuowane pod żebrami zaczęły przenosić ciężar z żeber do posadzki.
Wraz z rozwojem systemów konstrukcyjnych, gdy ciężar sklepienia coraz bardziej spoczywał na przyporach i filarach, a coraz mniej na ścianie, rosła rola służki zwiększającej masę filaru do którego była przytwierdzona. Rozwój sklepień również przyczynił się do zwiększenia roli służki. Przy sklepieniu krzyżowo-żebrowym do jednego punktu ze sklepienia schodziły trzy żebra. Przy sklepieniu gwiaździstym i palmowym pięć i więcej. Ponieważ ilość służek odwzorowywała zazwyczaj ilość żeber służki tworzyły na ścianie tzw. wiązki służek o sporej nieraz masie.
Z biegiem czasu służki stawały się coraz smuklejsze i coraz mocniej profilowane. Po wynalezieniu systemu przyporowego, gdzie zastosowano łuk odciążający (inaczej łęk odciążający), gdy większość ciężaru sklepienia przejęły przypory zewnętrzne, rola konstrukcyjna służki zmalała. Nie schodziły już do posadzki, ale były zakończane początkowo na głowicy filarów, a później nawet na ścianie, nad arkadami nawy głównej, nie mając już niemal żadnego znaczenia konstrukcyjnego.
Służki były elementem typowym dla stylów romańskiego i gotyckiego. Pierwsze służki miały formy bardzo proste - w formie półkolumny, przylepione do kamiennej ściany stanowiły jeden z niewielu elementów w architekturze wczesnoromańskiej urozmaicającej surowe wnętrza kościołów.
Gdy rozpoczęto stosowanie żeber sklepiennych elementy żeber i służek zostały ze sobą połączone: przy sklepieniu kolebkowym pionowa służka biegła po ścianie, docierała do sklepienia i biegła dalej w postaci łuku sklepiennego (gurtu), by zejść po przeciwległej ścianie, tworząc układ ramy. Taka rama, powtarzając się co przęsło nadawała wnętrzu rytm. Przy sklepieniu krzyżowo-żebrowym natomiast służka przyścienna przechodząc w żebro sklepienne biegła po skosie i schodziła po przeciwnej ścianie przesunięta o przęsło. Taki trójwymiarowy już układ nadawał statycznym dotąd wnętrzom wrażenie ruchu - jeden z elementów kolejnego stylu : gotyku.
Żeby zwiększyć wizualną jednolitość żebra i służki miały zazwyczaj podobną wielkość, a w późnym gotyku nawet ten sam kształt. Stąd często w literaturze nie stosuje się rozróżnienia pomiędzy żebrem a służką traktując je jako jeden element sklepienno-ścienny. Początkowo służki biegły po ścianie nieprzerwanie, od sklepienia do posadzki, bez dodatkowych dekoracji: stanowiły monolit. Od żeber były oddzielone głowicami - początkowo prostymi -romańskimi kostkowymi, później coraz bardziej bogato rzeźbionymi. Później były przerywane przez naścienne gzymsy, gzymsy impostowe, czasem cienkie obrączki opasujące walce służek. Następnie wprowadzono służki które nie docierały już do posadzki, kończyły się na głowicach filarów, a nawet wyżej wprost na ścianie podpierane własną konsolką
Służki od początku stanowiły silny akcent wertykalny. Stąd ich duże znaczenie w stylu gotyckim. Akcent wertykalny spotężniał po zastosowaniu służek skupionych w wiązki. Wprowadzenie różnego rodzaju sklepień (siatkowego, kryształowego itd.) z dużą ilością żeber spowodowało powstanie tzw. wiązek. Im więcej żeber schodzących do jednego punktu - tym większa ilość służek skupionych w tzw. wiązce. Wiązki Służek schodząc w dół zaczęły otaczać cały filar. Tak powstał tzw. filar wiązkowy. Służki schodziły po filarze wiązkowym do posadzki, lub kończyły się na głowicy filaru[1].
Z biegiem czasu, wraz z rozwojem zdobienia, służki stawały się coraz smuklejsze i o coraz mocniej urozmaiconych kształtach profili. Wprowadzone stosowanie elementów wklęsło-wypukłych tzw. laskowanie spowodowało niesamowite rozrzeźbienie służek i żeber, tworząc z nich układy przypominające archiwolty. Początkowo służki wykonywano w kamieniu. Tworzono całe zespoły elementów wklęsłych i wypukłych. Kiedy coraz częściej zaczęto stosować cegłę, służki i żebra zaczęły być wykonywane z tzw. cegły kształtówki. Umożliwiło to znaczne wysmuklenie kształtów. Sklepienia coraz bardziej przypominały korony drzew, a służki - pnie drzew. Twórcy kościołów te podobieństwo starali się nawet podkreślić. Stąd w dekoracji służek i żeber pojawiało się coraz więcej motywów roślinnych, a same służki upodabniano do pni drzew.
Stołp (także wieża ostatecznej obrony lub bergfried, bergfrit) - wolno stojąca wieża stawiana w średniowiecznych twierdzach. Stanowiła najsilniejszy a zarazem ostateczny punkt obrony (w nowożytnej sztuce fortyfikacyjnej rolę tą przejął tzw. śródszaniec), stąd takie obiekty uzyskiwały często bardzo dużą wysokość oraz dużą grubości murów w przyziemiu (do 5 metrów).
Wieże tego rodzaju są często mylone z donżonami - wcześniejszymi typologicznie wieżami łączącymi w sobie główne funkcje mieszkalne i obronne zamku. Stołpy wywodzą się z donżonów, lecz nie są z nimi tożsame. W II poł. XII w. na obszarze Francji doszło do przekształcenia programu architektonicznego dotychczasowych twierdz. Z jednej rozległej budowli wieżowo-pałacowej, donżonu, który służył za mieszkanie feudała zarówno na co dzień, jak i w trakcie zagrożenia, a także był trzonem całej warowni, powstały dwa oddzielne obiekty:
reprezentacyjny oraz mieszkalny pałac - dom zamkowy o wygodnych oraz okazałych wnętrzach, stanowiący miejsce życia dworskiego
wieża obronna będąca filarem obrony zamku oraz ostatnim miejscem ucieczki feudała; nie była stworzona do codziennego, wygodnego bytowania właściciela zamku
Istnieje także sporo form pośrednich między donżonami a typowymi stołpami, przy czym zazwyczaj dominują cechy jednego z tych obiektów.
Początkowo stołpy budowano na ogół w obrębie dziedzińca, przy murze obwodowym, często w pobliżu najsłabszego punktu murów obronnych (np. przy bramie lub od strony najłatwiejszego dostępu do zamku) dla jego wzmocnienia. W XIV w. stołpy zaczęto "przemieszczać" z dziedzińca ku murom, by zyskać możliwość prowadzenia z ich pomocą aktywnej obrony. W późnym średniowieczu stołpy zaczęto wysuwać poza lico murów obronnych, tak by móc kierować z nich ogień flankowy wzdłuż kurtyn.
Pierwsze stołpy najczęściej były czworoboczne, zbliżone do kwadratu. Rzadziej zdarzały się formy wieloboczne. W późniejszym okresie największą popularność zdobyły stołpy okrągłe. Wieża o okrągłym rzucie była bardzo wytrzymała konstrukcyjnie i sztywna (struktura była taka sama w dowolnym przekroju, nie było słabszych i silniejszych punktów jak w wypadku czworoboku czy wieloboku), kolista forma likwidowała martwe pola w prowadzeniu obserwacji oraz w obronie (we wszystkich kierunkach widok był tak samo dogodny), a do tego powierzchnia murów pozbawiona była kantów, narożników, które łatwo byłoby trafić z artylerii bezprochowej (np. katapult) i nadwyrężyć (pociski często ześlizgiwały się po obłej płaszczyźnie nie czyniąc szkody budowli).
Charakterystyczną cechą zarówno mieszkalno-obronnych donżonów, jak i ściśle obronnych stołpów było położenie wejścia do wnętrza na znacznej wysokości, nieraz dochodzącej do kilkunastu metrów ponad poziomem dziedzińca. Do niewielkich przeważnie otworów drzwiowych prowadziły schody z nietrwałego budulca, drewna, które w razie potrzeby można było usunąć bądź spalić - wówczas wieża była uniezależniona od innych elementów warowni, co dawało szansę na stawianie dalszego oporu, nawet po zajęciu reszty obiektów przez wroga.
Transept (inaczej nawa poprzeczna, nawa krzyżowa) - część kościoła, nawa prostopadła do osi kościoła, położona pomiędzy prezbiterium, a resztą jego budynku. W romańskich bazylikach dwuchórowych występują dwa transepty - wschodni (przy prezbiterium) i zachodni (związany z westwerkiem). Natomiast w gotyckich katedrach angielskich również mogą być dwa transepty (obydwa od wschodu). Na skrzyżowaniu transeptu i nawy głównej może występować wieża.
W kościołach o układzie bazylikowym spotyka się tzw. pseudotransept, niewyodrębniony w rzucie kościoła, stanowiący jedynie element jego bryły. Pseudotransept powstaje poprzez nadanie odcinkowi naw bocznych wysokości takiej, jak nawa główna z ewentualnym dodatkowym zaznaczeniem w architekturze zewnętrznej przy pomocy szczytów.
Triforium (tryforium) - podzielone na trzy części okno lub przezrocze. Także w romańskich lub gotyckich kościołach rząd podzielonych na trzy części arkadek albo galeria umieszczona w grubości muru i otwarta do wnętrza kościoła przegrodą z arkadek.
Trzon to najważniejsza część kolumny. W architekturze klasycznej miał on kształt walca o powierzchni gładkiej lub zdobionej kanelurami. Ustawiano go na bazie albo bezpośrednio na stylobacie (np. w porządku doryckim). Na szczycie trzonu znajdowała się głowica (kapitel), która łączyła go z belkowaniem
Tympanon - w architekturze klasycznej (starożytna Grecja, starożytny Rzym, renesans, klasycyzm) wewnętrzne trójkątne pole frontonu, często wypełnione rzeźbą.
W architekturze romańskiej i gotyckiej półkoliste lub ostrołukowe pole wypełniające przestrzeń między nadprożem a łukiem portalu, wypełnione najczęściej płaskorzeźbą o tematyce Sądu Ostatecznego.
Słowo to pochodzi z gr. τύμπανον - "bęben", "tympanon nad wejściem do świątyni", "patos mówcy"; oraz gr. τύπτω - "uderzać, tłuc, bić", "ukarać", "ranić, gnębić", "trafić". Bębenek w rodzaju tamburynu z metalowymi krążkami na obwodzie i jednostronnie napiętą błoną rezonansową, był w antycznej Grecji nazywany tympanonem i używano go podczas tańców, marszów i ceremonii religijnych ku czci Dionizosa, Demeter i Kybele. Dźwięk był wydobywany przez uderzenie dłonią. Później używano go także w teatrze, sympozjonów i podczas przemówień (podkreślając ich doniosłość). Ceremonie te odbywały się przed frontem świątyń i stąd zapewne wywodzi się skojarzenie tympanonu (jako ozdobionego elementu architektonicznego w postaci trójkątnego pola nad kolumnadą) i bębenka
Wirydarz (łac. viridarium - gaj, park) - kwadratowy lub prostokątny ogród umieszczony wewnątrz zabudowań klasztornych.
Często otoczony jest krużgankami. Na środku umieszczona jest studnia albo fontanna. Wirydarz był przewidziany regułą wielu średniowiecznych zakonów (benedyktynów, cystersów, kartuzów) jako nieodłączna część założenia klasztornego. Nazwa ta była stosowana także dla określenia dworskich ogrodów z kwiatami, ziołami, z ustawionymi w cienistych miejscach ławkami. Budowano w nim sadzawki z rybami a nawet wyznaczano miejsce na gaje ze zwierzętami. Wirydarz nazywany bywa też "rajskim dworem".
Zakrystia (st. wł. sacristia od sacrista - sługa kościelny, zakrystian, z łac. sacer - święty) - boczne pomieszczenie sakralne występujące w świątyniach chrześcijańskich, umieszczane z północnej lub południowej strony prezbiterium i połączone z nim wejściem. Służy do przechowywania naczyń i szat liturgicznych, przygotowywania się kapłanów do odprawiania obrzędów liturgicznych. Zakrystia pojawiła się w okresie średniowiecza w miejsce diakonikonu
