Słownik terminów związanych ze sztuką |
ambona, trybuna do odczytywania tekstów liturgicznych, najczęściej składa się z wyodrębnionych elementów: podstawy, korpusu z parapetem, baldachimu i schodów aedicula, obramienie drzwi, okna lub nagrobka w formie segmentu porządku architektonicznego o dwóch półkolumnach lub pilastrach, zwieńczonego frontonem amfilada, trakt pomieszczeń połączonych drzwiami, umieszczonymi na jednej osi antependium, przednia osłona mensy ołtarza apsyda, otwarta do wnętrza dobudówka o planie półkolistym lub wielobocznym, kończąca prezbiterium, nawę, kaplicę lub dodana do ramienia transeptu architraw, pozioma belka spoczywająca na kolumnach archiwolta, czoło i podniebie półkolistego łuku oraz łuk wieńczący romańskie i gotyckie portale (często powtarza się kilkakrotnie, odpowiadając uskokom ościeży) arkada, łuk wsparty na filarach lub kolumnach attyka, ściana nad gzymsem koronującym budynek, zasłania dach i może mieć wygląd niskiej kondygnacji, wyróżniamy też tzw. attykę polską, składająca się z rozczłonkowanej wnękami ścianki (fryz) oraz dekoracyjnego zwieńczenia (grzebień) z ozdobnego blankowania, wolut, obelisków lub posągów baldachim, rodzaj daszku służącego jako ochrona i ozdoba nad ołtarzami i ambonami baza, profilowana część dolna kolumny, pilastru lub filara bazylika, typ podłużnego kościoła z nawą główną wyższą od naw bocznych, mająca okna umieszczone powyżej poziomu dachów naw bocznych biforium, okno o dwóch łukach, podzielone środkową kolumną; triforium ma odpowiednio trzy luki i dwie kolumny blendy, płytka wnęka w murze w kształcie okna lub arkady, stosowana w elewacjach jako element dekoracyjny boniowanie, wywodzący się z rustyki dekoracyjny podział powierzchni muru za pomocą żłobków poziomych, ewentualnie również i pionowych, odcinających na ścianie pozorne ciosy chrzcielnica, kamienne, brązowe lub drewniane naczynie z wodą święconą przeznaczoną do sakramentu chrztu cokół, masywna podstawa kolumny, filara lub posągu, bądź naśladująca jego formy wyodrębniona podbudowa ściany, również i pilastra dach, rodzaje dachów: pulpitowy, dach jednospadowy łączący się na ogół z wyższym murem albo wyższą częścią budowli; siodłowy, dach dwuspadowy; mansardowy, dach łamany: tzn. łamany w ten sposób, że górne jego płaszczyzny są mało pochyłe, a dolne strome i często kryjące użytkowe poddasze; naczółkowy dach dwuspadowy z naczółkami, czyli małymi trójkątnymi połaciami ścinającymi od góry szczyty; krokwiowy - skonstruowany z par pochyłych belek (krokwie), tworzących wraz z łączącą je dołem poziomą belką trójkątne więzary; dach polski łamany, polski odpowiednik dachu mansardowego, charakteryzujący się jednakową stromizną połaci, występował w niemonumentalnej architekturze miejskiej i rezydencjalnej co najmniej od poł. XVII w. epitafium, tablica poświęcona pamięci zmarłego, umieszczane na ścianie lub filarze kościoła. Epitafium nie jest związane z pochówkiem empora, galeria wewnątrz kościoła służąca do powiększenia jego powierzchni albo oddzielenia określonych grup w obrębie wspólnoty (np. dworu, zakonnic) lub też artykulacji ścian czy umieszczenia organów fasada, frontowa elewacja budowli, przeważnie odzwierciedla wewnętrzny podział budynku, ukazuje ilość kondygnacji, naw faseta, we wnętrzu zaokrąglone przejście od ściany do sufitu, zwykle wyodrębnione profilowaniem fiala (sterczyna), ozdobny element architektury gotyckiej w formie wąskiej wieżyczki, zwieńczonej piramidką filar, masywna, pionowa podpora o przekroju prostokątnym, wielokątnym lub okrągłym, wolno stojąca lub wtopiona w ścianę fresk, malowidło ścienne wykonane farbami na świeżym tynku, który w czasie wysychania (wiązania), łączy warstwę malarską z podłożem fronton (tympanon, naczółek) wywodzące się ze szczytów antycznych świątyń oprofilowane, trójkątne (rzadziej półkoliste) zwieńczenie zestawu porządku architektonicznego, ryzalitu, portyku kolumnowego, okna lub portalu fryz, plastycznie uformowany pas poziomy ze zdobieniem ornamentalnym lub postaciowym, ograniczający lub dzielący płaszczyzny: arkadkowy, fryz z przecinających się arkadek glif, przeważnie skośne ścięcie ościeży okiennych do wewnątrz i na zewnątrz, w celu uzyskania lepszego dopływu światła gurt, zgrubienie sklepienia w postaci płaskiego łuku, podłożonego jakby pod jego powierzchnię gzyms, poziomy element architektoniczny, wysunięty przed lico muru dla zaakcentowania horyzontalnych podziałów budowli. Rodzaje gzymsów: cokołowy, wieńczący cokół budynku; kordonowy, obiegający ściany dla zaakcentowania podziału na kondygnacje; kapnikowy, wydrążony do odprowadzania wody; koronujący, między ścianą a dachem hełm, ozdobne zwieńczenie wieży, zwykle w formie ostrosłupa, stożka lub bani inkrustacja, ozdobne wykładanie powierzchni kamiennej, metalowej lub drewnianej innymi materiałami lub powierzchni kamiennej kamieniem innego koloru intarsja, wykładanie powierzchni drewna innymi jego gatunkami kapitel, inaczej głowica, górna cześć stanowiąca zwieńczenie kolumny, filaru lub pilastra, często dekorowana elementami rzeźbiarskimi kaplica, mała budowla sakralna, wolno stojąca lub stanowiąca część kościoła kaseton, na stropie, podniebieniu łuku lub sklepieniu element podziału na wgłębne pola, rozdzielone pasami, profilami lub żebrami kartusz, ozdobne obramienie tarczy herbowej, tablicy inskrypcyjnej, malowidła, itp., często podtrzymywane lub flankowane przez putta, anioły, zwierzęta czy ptaki katedra, główny kościół diecezji klasztor, siedziba wspólnoty mnichów. Do klasztornego kompleksu należą m.in.: kościół, wirydaż (dziedziniec otoczony krużgankiem), kapitulaż (sala zebrań mnichów), refektarz (sala jadalna) oraz dormitorium (sala sypialna) kolegiata, kościół, przy którym funkcjonuje kolegium kanoników, nie będący jednak ani katedrą ani świątynią klasztorną kolumna, podpora, posiadająca okrągły lub wieloboczny trzon, zwieńczony wyodrębnioną głowicą i zwykle wsparty na wyodrębnionej bazie koncha, wnęka półkolista (np. apsyda), sklepiona półkopułą kopuła, forma sklepienia, rozpięta nad pomieszczeniami okrągłymi, kwadratowymi lub wielobocznymi, o regularnej krzywiźnie korpus nawowy, część kościoła (o planie podłużnym), między fasadą a prezbiterium lub transeptem kościół halowy, kościół, którego wszystkie nawy są jednakowej wysokości, a nawa główna nie ma okien i oświetlają ją wysokie okna naw bocznych kruchta, przedsionek kościoła poprzedzający główne wejście, czasami osobna jednokondygnacyjna przybudówka krypta, podziemne pomieszczenie, najczęściej z grobami zasłużonych osób, znajdujące się zwykle pod posadzką kościoła kwiaton, dekoracyjne zwieńczenie gotyckich pinakli, fiali, wimperg i iglic wieżyczek w formie liściastej lub kwiatowej sterczyny laska, laskowanie, pionowy element podziału gotyckiego okna albo w profilowanym gotyckim obramieniu element okrągły, bardziej wyodrębniony i stanowiący osnowę jego kompozycji latarnia, mała, przepruta oknami nadbudowa nad kopułą lub nad dachem lizena, płaski pas dzielący pionowo ścianę luneta, wycinek sklepienia, poprzeczny względem osi głównego sklepienia i przecinający się z nim, częsty nad oknami łuk tęczowy, arkada oddzielająca prezbiterium od nawy maswerk, ornament architektoniczny, złożony z motywów geometrycznych do rozczłonkowania okien, wimperg itd. mensa, zasadnicza część ołtarza w formie płyty nawa boczna, część przestrzeni kościoła, równoległa do nawy głównej i otwarta na nią nawa główna, środkowa przestrzeń wielonawowego korpusu nawowego nawa poprzeczna, transept ościeża, wykończenie bocznych części otworu okiennego lub drzwiowego panoplia, motyw dekoracyjny złożony z elementów uzbrojenia pendentywa, inaczej żagielek, fragment powłoki wychodzący z narożnika pomieszczenia pozwalający na budowę nad nim sklepienia kopulastego pilaster, płaski pas dzielący pionowo ścianę, ukształtowany na podobieństwo kolumny pinakiel, gotyckie dekoracyjne zwieńczenie skarpy, baldachimu itd. w kształcie wieżyczki najeżonej pąkami plafon, obraz wstawiony w sufit lub malowany na nim portal, dekoracyjnie rozbudowane ujęcie drzwi lub bramy portyk, przyjęty z fasady antycznej świątyni typowy motyw architektoniczny złożony z kolumnady i wieńczącego ją frontonu, występujący w postaci otwartego występu budynku bądź wstawiony w jego lico przed wgłębnym podcieniem jako portyk wgłębny, bądź też jako portyk ślepy, stanowiący tylko dekoracyjne rozczłonkowanie ścian półkolumna, kolumna częściowo wtopiona w ścianę prezbiterium, przestrzeń kościoła przy ołtarzu głównym, przeznaczona dla duchowieństwa profil, profilowanie, element rozczłonkowania architektonicznego złożony z biegnących równolegle żłobków, wałków, listew, opasek, itd. przęsło, pionowy, zasadniczy składnik podziału ściany (zawarty między filarami, kolumnami itd.) lub sklepienia wyodrębnionego przez gurty czy wykształcone z nich żebra; również przestrzenny składnik wnętrza budynku ograniczony przez długość przęsła ściany i rozpiętość kryjącego je przęsła sklepiennego przyporowy system, system konstrukcji typowy szczególnie dla gotyckiej architektury sakralnej przypora, odciążająca ściana dostawiona do filara po przeciwnej stronie niż spływające nań sklepienie; łuk przyporowy retabulum, nastawa ołtarzowa z obrazami lub rzeźbami, tworząca rodzaj ściany za ołtarzem, w gotyku rozbudowana w ołtarz szafiasty rustyka mur z wielkich ciosów o starannie obrobionych krawędziach, a w wewnętrznym polu półobrobionym, lub dekoracyjnie żłobionym, bądź też ociosanym na kształt szlifowanych drogich kamieni (rustyka diamentowa) szkarpa, filar dostawiony na zewnątrz budynku dla jego podparcia albo odciążenia rozporu wewnętrznego sklepienia sklepienie, przekrycie wnętrza budynku o przekroju krzywoliniowym. Rodzaje sklepień: krzyżowe, o dwóch przenikających się odcinkach kolebek, bez żeber; krzyżowo-żebrowe, o żebrach akcentujących linie przenikania kolebek; gwiaździste, o dekoracyjnym rysunku gwiazd, tworzonych przez żebra na polach sklepienia żaglastego lub krzyżowego; sieciowe, o dekoracyjnym rysunku siatki, tworzonym przez żebra na polach sklepienia kolebkowego z lunetami lub żaglastego; kryształowe, o wiązkach drobnych ostrosłupów wcinanych w pole sklepienia żaglastego; krzyżowo-kolebkowe, o dłuższej kolebce przecinanej poprzecznie odcinkami kolebek; kolebkowe, o formie leżącego półwalca; kolebkowe z lunetami, z wciętymi po bokach odcinkami małych kolebek; trójdzielne, założone na trójkącie przykrytym trzema przecinającymi się odcinkami kolebek; sześciodzielne, powstałe z krzyżowego o zdwojonych bocznych odcinkach kolebki; żaglaste (żagiel, czeskie) powstałe z kopuły wtopionej w prostokątną podstawę służka, cienka kolumienka dostawiona do filara lub ściany, na którą spływają żebra dźwiganego przez nią sklepienia stalle, rzędy siedzeń dla duchowieństwa ustawione po obu stronach prezbiterium, często bogato rzeźbione sterczyna, w architekturze gotyckiej pionowa laska zwieńczona uproszczonym pinaklem stiuk, masa wapienna, gipsowa lub mieszanina wapna i pyłu marmurowego, przeznaczona do kształtowania dekoracji wnętrz sygnaturka, wysmukła wieżyczka na kalenicy dachu szczyt, przedłużenie w górę ściany dla zakrycia trójkątnego otworu poddasza szkieletowa konstrukcja drewniana, drewniany szkielet słupów i belek, ukośnie usztywnionych, o przęsłach wypełnionych deskami, gliną lub cegłą tambur (bęben), pierścień pomiędzy nawą a czaszą kopuły transept, inaczej nawa poprzeczna, ustawiona poprzecznie w stosunku do osi korpusu nawowego, między korpusem a prezbiterium tryptyk, ołtarz tablicowy, najczęściej średniowieczny ołtarz szafiasty składający się z części środkowej i dwóch na ogół ruchomych skrzydeł bocznych tympanon, pole wewnątrz arkadowego, najczęściej romańskiego i gotyckiego portalu, zwykle zdobione rzeźbami woluta (ślimacznica), skręcone spiralnie naroże głowicy porządku jońskiego, używane również jako samodzielny motyw dekoracyjny wspornik, wystający z muru element podtrzymujący żebra sklepienne, służki czy rzeźby zwornik, element konstrukcyjny wiążący w środku zbiegające się żebra sklepienne, często pokryty dekoracją rzeźbiarską żebro, podłużny element konstrukcyjny, zbudowany z kamienia lub kształtek ceramicznych, stanowiący wsparcie dla powłoki sklepienia zrębowa (wieńcowa) konstrukcja system budowy ścian drewnianych z poziomych bali, wiążących się w narożach Słownik został opracowany na podstawie A. Miłobędzkiego i W. Kocha |