Absyda: półokrągłe pomieszczenie wewnętrzne, otwierające się na nawę główną kościoła lub pomieszczenie główne; ab. oczna - zamyka zazwyczaj ramiona nawy poprzecznej lub kaplic bocznych. Apsydiola: mała absyda po obu stronach absydy, czasem zamyka nawę poprzeczną lub nawy boczne kościoła.
Aedicula (edikuła): kapliczka o charakterze wotywnym umieszczona w tympanonie albo jako sterczyna - w środku: posąg bóstwa lub świętego
Ambona: kazalnica; kamienna, czasem drewniana konstrukcja w kościele, do której prowadzą schody, połączona z cancelli; miejsce odczytywania Pisma Świętego, głoszenia kazań (od średniowiecza).
Antependium: zasłona lub zakrycie przedniej strony ołtarza, np. haftowaną tkaniną, drewnianymi płaskorzeźbami.
Architraw: pozioma belka, na której wspiera się górna część budowli i która spoczywa na głowicach (kapitelach) kolumn lub innych podpór (filary, pilastry).
Archiwolta: zdobione ornamentami lico łuku/arkady zamykającej portal
Arcosolia: nisza grobowa zamknięta łukiem (arkadą), kuta w ścianie wczesnochrześcijańskich podziemnych konstrukcji grobowych (katakumby), czasem
w portykach bazylik; rozpowszechniła się w IV w.
Arkada ślepa: arkada, której otwór jest zamknięty przylegającą ścianą.
Arkada: łuk wspierający się na dwóch podporach (kolumnach, filarach); także rząd arkadowań; występuje w faktycznej funkcji konstrukcyjnej (dźwigania lub odciążania ścian) bądź w funkcji dekoracyjnej.
Atrium: w architekturze wczesnochrześcijańskiej dziedziniec przed fasadą kościoła, otoczony co najmniej z trzech stron krużgankami kolumnowymi (portykami); forma przejęta z architektury domów rzymskich - główne pomieszczenie, gdzie koncentrowało się życie rodzinne.
Baldachim: konstrukcja na kształt kopuły o charakterze symbolicznym znajdująca się nad ołtarzem głównym, nieraz nad nagrobkiem (świętego) lub chrzcielnicą (baptysterium), wznosząca się zwykle na czterech kolumnach z głowicami połączonymi łukami lub architrawami
Baptysterium: miejsce, w którym chrześcijanie przyjmowali sakrament chrztu, w rytuale zanurzenia się w poświęconej wodzie. Od IV w. samodzielna budowla obok lub w pobliżu głównego kościoła, będąca zwykle budowlą centralną ustawioną na planie kwadratu, koła lub wieloboku (tzw. kościół chrzcielny), przykryta kopułą. Od XIII w. zwyczaj zanurzenia zastąpiony jest polewaniem głowy; odtąd b. zastępowane jest chrzcielnicą.
Baza: podstawa kolumny, filara, pilastra, dźwigająca trzon kolumny. Baza spoczywa na podłożu bezpośrednio lub za pośrednictwem płyty (tzw. plinta) lub cokołu. Płyta ta często okolona jest profilowanymi wałkami; bazy romańskie zdobione są rzeźbioną dekoracją.
Bazylika: (z łac. basilica, z grec. basilike stoa: hala królewska). W okresie cesarstwa rzymskiego prostokątna budowla podzielona kolumnami lub filarami na kilka naw
i zakończona od węższego boku trybuną (absydą). Pod więźbą dachu znajdował się często drewniany sufit. W tej podłużnej hali odbywały się targi, rozprawy sądowe i zebrania. Bazylika chrześcijańska - kościół wielonawowy budowany również na planie prostokąta. Jej nawa środkowa jest wyższa niż nawy boczne, a na wprost wejścia, na przeciwległym krótszym boku znajduje się jedna lub kilka absyd, z których środkowa ma zwykle tę samą szerokość, co nawa główna. Typy bazylik: b. podłużna (na planie prostokąta), b. krzyżowa (na planie krzyża) z nawą poprzeczną; b. krzyżowo-kopułowa (połączenie b. podłużnej
z budowlą centralną na planie krzyża, z kopułą nad skrzyżowaniem nawy podłużnej
z poprzeczną). Typ bazyliki podłużnej wykształcił się w Rzymie za czasów Konstantyna.
Belkowanie: najwyższa część świątyni greckiej: architraw + gzyms + fryz
Blenda: ślepe okno lub wnęka
Bordiura: ozdobny pas, otaczający (obramienie) tkaninę dekoracyjną (arrasy, kobierce, makaty) lub niektóre malowidła szczególnie w miniaturach (iluminacja) ksiąg rękopiśmiennych.
Cancellus: balustrada oddzielająca prezbiterium (część świątyni przeznaczona dla duchownych) od nawy środkowej przeznaczonej dla osób świeckich. Tworzą ją kamienne lub marmurowe podpory, najczęściej w formie kolumienek nakrytych płaskimi płytami.
Capsa: zamykany, często drogocenny pojemnik na relikwie (relikwiarz). Z czasem relikwiarze przybrały szczególne formy, np. ramienia, hermy (popiersia), monstrancji, krzyża, ampułki, sarkofagu, skrzynki.
Cella: główna część staroż. świątyni greckiej (naos) lub rzymskiej (celia), w której znajdował się posąg bóstwa i do której wchodzić mogli tylko kapłani. Nieraz naos (cella) podzielony był na trzy nawy (środkowa szersza), poprzedzone portykiem.
Cenotafium: staroż. pusty grobowiec dla uczczenia zmarłego, którego ciała nie można odnaleźć lub którego faktyczny grób jest w innym miejscu. Ogólnie: symboliczny grobowiec - pomnik ku czci zmarłego.
Clipeus: element dekoracji architektonicznej w formie okrągłego lub owalnego medalionu płasko rzeźbionego.
Chór; inna nazwa: prezbiterium: wydzielona część kościoła zwykle od strony wschodniej przeznaczona dla funkcji liturgicznych, duchownych i śpiewających psalmy. Chór (prezbiterium), często na podwyższeniu, od nawy głównej dzieli łuk tęczowy i balustrada (cance), zamyka zaś ściana prostokątna, półkolista (absyda) lub wieloboczna.
Confessio: przedsionek prowadzący do grobu męczennika, umiejscowionego pod ołtarzem; od VIII w. grobowiec świętego we wnętrzu kościoła, często zwieńczony baldachimem
z bogatą dekoracją architektoniczną.
Cyborium: w okresie antycznym baldachim nad statuą bóstwa. W architekturze chrześc. baldachimowa obudowa nad ołtarzem głównym jako symbol grobu Chrystusa w Jerozolimie lub chrzcielnicą; na filarach wspierają się architrawy lub łuki. Cyborium nad grobem świętego lub relikwiarzem - to konfesja. Najczęstszy typ - o 4 kolumnach, dźwigających baldachim kopułowy, nieraz ostrosłupowy.
Dipteros: świątynia grecka, w której cela otoczony jest dwoma rzędami kolumn.
Dyptyk: dwudzielne (zamykające się) tabliczki z drewna, kości słoniowej lub metalu szlachetnego. Ich strony wewnętrzne pokryte były woskiem; w starożytności służyły jako tabliczki do pisania. Od II w. n.e. - do zapisywania imion zmarłych lub dostojników świeckich i duchownych. Od IV w. wykonywano z okazji objęcia urzędu dyptyki konsularne
z portretem lub monogramem konsula. Na dyptykach liturgicznych zaznaczano imiona osób, za których odprawiano mszę. Z czasem (w średniowieczu)- forma nastawy ołtarza, ze sceną z Ewangelii, życia świętych (malowidło lub rzeźba).
Empora: rodzaj galerii lub trybuny w kościołach na wyższej kondygnacji naw bocznych
(w bazylice), czasem wokół całego kościoła, nad wejściem zachodnim (w westwerku); do wnętrza kościoła otwierają się arkadami.
Fasada: elewacja budynku, gł. Frontowa, wyróżniająca się bogatszą kompozycją architektoniczną i kompozycyjną.
Fenestella: niewielki otwór w sklepieniu lub ścianie confessio, przez który pielgrzymi mogli
oglądać i niekiedy dotykać grobu męczenników, świętych.
Fronton: (przyczółek): klasycznej był to niski trójkątny szczyt nad portykiem, który ograniczały krawędzie boczne dachu dwuspadowego (wewnętrzne pole frontonu = tympanon)
Fryz: środkowa część belkowania, między architrawem i gzymsem, bardzo ozdobna, często z płaskorzeźbami lub malowidłami; często jako element ozdobny wykorzystuje metopy i tryglify
Gzyms: jeden z elementów belkowania, wystająca przed lico muru listwa, chroniąca przed ściekającym deszczem i pełniącą funkcję ozdobną.
Heroon: świątynia poświęcona bohaterom lub półbogom (herosom).
Hypogeum: podziemny grobowiec, miejsce kultu, na planie koła, z niewielką partią nadziemną, czasem z dodatkowymi pomieszczeniami; forma wywodząca się z czasów cesarstwa rzymskiego.
Ikonostas: w cerkwi - ściana z ikonami oddzielająca nawę od ołtarza (za ikonostas wierni nie mogą wejść)
Kapitel (głowica): górna część kolumny, pilastru, filara, na której wspiera się ciężar architrawu lub łuku. Najbogatsza plastycznie (dekoracyjnie) część kolumny w bardzo wielu odmianach; typy podstawowe: dorycka, jońska, koryncka; ponadto w sztuce rzymskiej - toskańska i kompozytowa; w sztuce islamskiej - stalaktytowa. Pod względem motywów dekoracyjnych: g. geometryczne, roślinne, figuralne (zwłaszcza w sztuce romańskiej).
Kaseton: wgłębienie w stropie (zwłaszcza drewnianym) lub łukowym podniebieniu sklepienia tworzone przez odcinki podłużnie i poprzecznie krzyżujących się belek (strop kasetonowy, głównie do celów dekoracyjnych). Kwatery stropu (kasetony) wypełniano malowidłami lub rzeźbami: rozety, głowy, gwiazdy itp.
Katakumby: podziemny cmentarz starochrześcijański w Rzymie; system korytarzy, w których grzebano zmarłych, przejęto ze starożytności. Korytarz rozszerzał się niekiedy tworząc komorę (cubiculum). Groby znajdowały się w zagłębieniach drążonych w ścianach korytarzy (loculus) zamykanych płytą kamienną lub w bardziej ozdobnych niszach arkadowych (arcosolia).
Katedra: tron biskupi w prezbiterium (chórze) bazyliki wczesnochrześcijańskiej; podstawowe znaczenie: kościół biskupi, główny kościół w diecezji, w miejscu rezydowania biskupa.
Klasztor: (z łac. claustrum) zamknięty zespół pomieszczeń i budowli, miejsce wspólnego zamieszkania mnichów bądź zakonnic. Typowe założenie: w centrum kościoła od płd. przylega czworokątny dziedziniec (wirydarz) otoczony krużgankiem otwartym arkadami.
Za krużgankiem: czworoboczny układ pomieszczeń (budowli) o różnicowanym przeznaczeniu: kapitularz (sala narad), dormitorium (sala sypialna) lub cele pojedyncze, refektarz (sala jadalna - naprzeciw kościoła) i in.
Kolegiata: kościół należący do kolegium kanoników, otoczony zwykle budowlami mieszkalnymi kanoników.
Koncha: półokrągłe zamknięcie pomieszczenia (wnęki) lub jego półkopuła (sklepienie konchowe) przypominająca muszlę; ogólnie - półokrągła wnęka zbliżona do absydy, lecz bez ołtarza.
Kolumna: pionowa podpora o przekroju koła lub wielokąta, składająca się z bazy, trzonu
i głowicy. Trzon jest gładki lub płaskorzeźbiony (najczęściej żłobkowany). K. ustawione rzędem tworzą kolumnadę; ustawione przy ścianie - k. przyścienne; wpuszczone w ścianę - tworzą ćwierćkolumny, półkolumny lub trzy czwarte kolumny. Style k.: dorycki, joński, koryncki; w Rzymie - toskański i kompozytowy.
Krużganek: 1) ciąg komunikacyjny (galeria) biegnący wokół zazwyczaj kwadratowego dziedzińca klasztoru (wirydarz), otwierający się nań arkadami. Pierwotnie odprawiano w nim drogę krzyżową. 2) rodzaj korytarza wzdłuż ścian budowli (kościoła), (najczęściej od strony dziedzińca), w jednej lub kilku kondygnacjach, otwarty arkadami; czasem obiega chór, będąc przedłużeniem naw bocznych.
Kruchta: przedsionek poprzedzający wejście do kościoła. Najczęściej wydzielony wewnątrz kościoła, może też być w formie przybudówki wyraźnie wyodrębnionej z bryły budynku.
Krypta: przesklepione pomieszczenie lub ciąg pomieszczeń znajdujących się
w katakumbach; w kościele - zwykle pod prezbiterium, rodzaj kaplicy z grobem świętego lub relikwiami; także miejsce pochówku dostojników duchownych i świeckich. Rozróżniamy krypty chodnikowe, pierścieniowe i halowe.
Latarnia: cylinder umieszczony w górnej części kopuły, doświetlający pomieszczenie pod kopułą; latarnia zwieńczona jest hełmem.
Loculus: grób w niszy znajdującej się w ścianie katakumby.
Luneta: odcinek sklepienia, na ogół poprzeczny w stosunku do głównego sklepienia, mieszczący otwór okienny (lub drzwiowy); najczęściej występuje w sklepieniach kolebkowych.
Łuk: architektoniczny element konstrukcyjny lub dekoracyjny, łączący dwie oddalone od siebie podpory (kolumny, filary, pilastry). Typologia łuków jest bardzo bogata w zależności od pełnionej funkcji i swej konstrukcji (kształtu). Niektóre typy łuków: w ścianach
- ł. odciążający (otoczony murem); ł. konstrukcyjny (część arkady) -łączy 2 kolumny (słupy, filary); w sklepieniach; ł. jarzmowy - wzmacnia sklepienie kolebkowe, dzieląc je poprzecznie na przęsła; Ł. odporowy - przenosi ciężar sklepienia ponad nawami bocznymi na zewnętrzne przypory. Ł. tęczowy - oddziela w kościele chór (prezbiterium) od nawy głównej.
Martyrion: "kościół pamięci" w miejscu śmierci męczeńskiej lub nad grobem męczennika.
W szerszym znaczeniu budowla na planie centralnym: kwadratu, wielokąta lub koła, wznoszona ku czci męczennika.
Mauzoleum: monumentalny grobowiec według wzorca stworzonego przez króla Maussolosa z Halikarnasu (+353 p.n.e.) w Azji Mniejszej. W szerszym znaczeniu budowla grobowa na planie koła lub wielokąta, przeznaczona dla jednego lub kilku zmarłych, w okresie wczesnego chrześcijaństwa budowla monumentalna.
Megaron: wewnętrzna izba świątyni greckiej lub pałacu
Memoria: wspomnienie zmarłego lub relikwii męczennika, w szerszym znaczeniu kościół pamięci lub martyrion. Nadproże: poziome, górne, wystające nieco ze ściany zakończenie
otworu okiennego lub drzwiowego (portalu), wykonane z drewna lub kamienia. Wspiera się na nim ciężar ściany nad nim leżącej.
Metopa: kwadratowa lub prostokątna płyta z płaskorzeźbą umieszczana na fryzie
Narteks: w architekturze wczesnochrześcijańskiej, bizantyjskiej, wczesnośredniowiecznej kryty przedsionek bazyliki, w formie prostokąta lub owalnej przybudówki, w którym gromadzili się katechumeni na msze święte, ponieważ przed chrztem wstęp do kościoła był im zakazany. W architekt. średniow. narteks przekształcił się w kruchtę.
Nawa: część kościoła między chórem a kruchtą (przedsionkiem) przeznaczona dla wiernych. Na ogół kościoły są 1,3, 5 i l-nawowe. Na osi - nawa główna (środkowa), szersza od naw bocznych, oddzielona od nich ciągiem podpór (kolumny, filary). Nawę gł. pod kątem prostym przecina n. poprzeczna (transept), tworząc wysunięte ramiona. Skrzyżowanie naw tuż przy chórze tworzy formę krzyża łacińskiego; skrzyżowanie naw tworzące wszystkie ich ramiona równe - daje formę krzyża greckiego. Kościół o jednej nawie: k. halowy.
Okulus: małe, okrągłe okno w ścianie, sklepieniu, w kopule.
Opajon: kolisty otwór w czaszy kopuły.
Pastoforia: w kościołach starochrześc. dwa niewielkie pomieszczenia przylegające symetrycznie do boków absydy, pełniące rolę zakrystii.
Perystyl: dziedziniec otoczony dookoła portykiem kolumnowym, w świątyniach gr. i rzym. domach patrycjatu.
Pilaster: płaski filar przyścienny z podstawą i zdobną głowicą, pełni rolę podpory
i dekoracyjnego rozczłonkowania ścian.
Pinakiel - fiala - sterczyna: pionowy element dekoracyjny w postaci smukłej czworobocznej wieżyczki, zakończonej od góry ostrosłupem, którego krawędzie dekorowane są żabkami (żabka - detal ozdobny w kształcie zwiniętych pączków/listków), i zwieńczonej kwiatonem (kwiaton - detal architektoniczny w kształcie kwiatu o rozłożonych pączkach w otoczeniu zazwyczaj czterech liści na kilku poziomach)
Plecionka: motyw dekoracyjny składający się z przeplatanych linii, wstęg, taśm, pasów układających się w układy ósemek, spirali, warkoczy, zachodzących na siebie raz górą, raz dołem (jak w koszykarstwie lub tkactwie).
Podium: podwyższenie budowli nad poziom posadzki, do której prowadzą schody.
Portal: ozdobne obramienie drzwi wejściowych w kościołach, pałacach, ratuszach, bogatszych kamienicach czasami także drzwi wewnętrznyc
Portyk: zewnętrzna część budynku otwarta kolumnadą (rzędem filarów) o jednej lub dwu kondygnacjach; często osłania główne wejście; forma przeniesiona ze starożytności do budownictwa sakralnego; potocznie: zewnętrzna kolumnada z łukiem (arkada).
Prezbiterium: (zob. chór). Tu znajduje się sanktuarium z ołtarzem głównym, stalle (rzędy siedzeń) dla kleru.
Prostylos: typ świątyni greckiej, opartej na planie prostokątnym, mającej w fasadzie kolumnowy portyk.
Rotunda: budowla centralna na rzucie koła, zwieńczona zwykle kopułą, zawierająca wewnątrz zwykle jedno pomieszczenie.
Sala kolumnowa: sala, której sufit (względnie architrawy) wspierają się na kolumnach.
Sklepienie: przykrycie budowli, o przekroju krzywoliniowym, którego powierzchnia zewnętrzna nosi nazwę grzbiet, zaś wewnętrzna - podniebienie. Formą podstawową jest sklepienie kolebkowe (w formie leżącej - połowa walca, w przekroju poprzecznym - półkole). S. krzyżowe powstaje wskutek przecięcia s. kolebkowego drugim s. k. prostopadle; w średniowieczu wykształciło się wiele typów sklepień o nader złożonej konstrukcji i bogatym wyrazie plastycznym (s. stożkowe, s. kolebkowo-krzyżowe; s. gwiaździste, palmowe itp.). Skrzynia: forma relikwiarza, forma sarkofagu; sprzęt do przechowywania kosztowności, dokumentów, odzieży itd.
Słup: pionowe podpory o kwadratowym, okrągłym, prostokątnym lub wielokątnym przekroju poprzecznym; s. o przekroju okrągłym, z głowicą - kolumna; o przekroju kwadratowym lub wielokątnym - filar. Najczęściej s. jest elementem konstrukcji ścian i sklepień.
Służka: półkolumna przy ścianie, łącząca się z żebrami sklepienia, dzieląca wnętrze zgodnie z rytmem przęseł. Element konstrukcyjny i dekoracyjny
Stylobat: górna część zewnętrznej, widocznej nad powierzchnią ziemi partii fundamentów, na której spoczywają filary lub słupy, ukształtowana w trzy stopnie biegnące wokół budowli.
Tambur: inaczej bęben; podstawa kopuły, z oknami, wpuszczającymi światło do wnętrza przykrytego kopułą.
Transept: miejsce skrzyżowania nawy głównej z n. poprzeczną; także: nazwa nawy poprzecznej.
Triclinium: jadalnia w rzymskim domu mieszkalnym, miejsca do siedzenia ustawione
z trzech stron stołu. W grobowcach: miejsce z trzech stron grobu dla zgromadzenia wiernych.
Triforium: trójdzielne arkadowe okno; trójdzielna arkada w ścianach naw, w krużgankach, galeriach.
Trompa: żagielek sklepienia w formie wycinka stożka, umożliwiający przejście od ściany, podpory (w rzucie czworobocznym) do sklepienia kopuł.
Tryglif: prostokątna płyta oddzielająca o siebie metopy bądź umieszczana na narożnikach świątyń, nazwa pochodzi od dwóch pionowych żłobień, które dzielą t. na 3 pola
Tumulus: kopiec w formie stożka na planie koła, mieszczący w sobie grób.
Tympanon: wewnętrzne trójkątne pole frontonu, często wypełnione rzeźbą
Westwerk: rozbudowana zach. część kościoła (bazyliki) typowa dla architektury wczesno romańskiej, zwykle na planie kwadratu; na parterze - przedsionek, na górnej kondygnacji - empory otwierają się arkadami do wnętrza kościoła. Całość wieńczy 1 lub 2 wieże, do których prowadzą schody z naroży przedsionka. Środkowa część w. wraz z portalem (wejście) bywa wysunięta przed fasadę całej budowli. W w. odbywały się niektóre obrzędy liturgiczne (chrzest, okolicznościowe nabożeństwa). Tu gromadził się dwór cesarski, feudalny.
Willa: wiejska rezydencja (dom mieszkalny) patrycjuszy rzymskich z bogatymi formami architektonicznymi (portyk, atrium), często z własną kaplicą domowego bóstwa; wystrój artystyczny uzupełniały freski, mozaiki, rzeźby.
Wimperga: trójkątne, abażurowe zwieńczenie portalu, charakterystyczne dla arch. Gotyckiej
Woluta = ślimacznica: głowica kolumny jońskiej
Zwornik: kamienne połączenie, często ozdobne, zbiegających się wierzchołków łuków sklepienia.