MORFOLOGIA KWIATU

A - dno kwiatowe

C - działki kielicha

D - płatki korony

E - słupkowie (zbudowane

z znamienia, pylnika i

szyjki)

F - pręcikowie (zbudowane

z nitki i główki)

Kwiat - to przekształcony pęd, o ograniczonym wzroście, służący do rozmnażania płciowego.

Kwiat roślin dwupiennych zbudowany jest z dwóch części : tzw. okwiatu - nie biorącego bezpośredniego udziału w procesie rozmnażania i uczestniczących bezpośrednio w tym procesie - pręcikowia i słupkowia.

• Okwiat - spełnia funkcję ochronną dla pręcików i słupka, a także stanowi przywabię dla zwierząt. Zbudowany jest z dwóch elementów:

• kielicha - składającego się z działek zwykle zielonych, podobnych do liścia. Kielich stanowi najbardziej zewnętrzny okółek kwiatu.

• korona - składa się z płatków, zwykle barwnych i większych niż działki kielicha.

• Pręcikowie (męskie) - składa się z pręcików (mikroprofili). Pręcik zbudowany jest z dwóch elementów: główki, w której znajdują się dwa pylniki połączone łącznikiem, natomiast w pylniku są woreczki pyłkowe oraz z nitki (przyrasta ona do dna kwiatowego). Pręcikowie produkuje pyłek.

• Słupkowie (żeńskie) - to najbardziej wewnętrzny okółek kwiatu. Złożony jest ze słupka bądź słupków. Słupek to zalążnia z zalążkami. Może występować także szyjka, ale nie koniecznie. Na szczycie słupka mieści się znamię. Słupkowie powstaje z owocolistków.

Ułożenie elementów dna kwiatowego

• spiralne - archaiczne, pierwotne (np. magnolia)

• okółkowy (np. tulipan).

Klasyfikacja kwiatów ze względu na:

• wykształcenie okwiatu

• symetria

• krotność

• lokalizacja słupka względem pozostałych elementów kwiatu.

Wykształcenie okwiatu

• kwiat bez okwiatu - zaliczane są tu przede wszystkim roślin wiatropylne (np. wierzba, brzoza, leszczyna, dąb, trawa - wiechlina; zboża: pszenica, żyto, owies)

• kwiat z okwiatem

• niezróżnicowany - nie można wydzielić płatków i działek kielicha, charakterystyczny dla roślin jednoliściennych (np. tulipan, irys, szafirek, narcyz, lilia, żonkil, przebiśnieg)

• zróżnicowany - na zielone działki kielicha i płatki korony (np. forsycja, róża, grusza, śliwa, jabłoń, brzoskwinia, wiśnia, czereśnia, marchew)

• korona zrosłopłatkowa - np. dzwoneczek, powój, petunia, surfinia

• korona wolnopłatkowa - każdy płatek występuje osobno np. róża, mak polny, pelargonia, śliwa, grusza, jabłoń

• kielich zrostodziałkowy - np. szałwia, jasnota biała

• kielich wolnodziałkowy - listki przyrośnięte tylko do dna kwiatowego np. pelargonia, grusza, jabłoń, śliwa.

Rodzaje symetrii - ile płaszczyzn symetrii można przeprowadzić przez organ.

• promienista - więcej niż dwie płaszczyzny symetrii (np. jabłoń, grusza, róża, forsycja, lilia, rozchodnik, lilak promienisty, tulipan, petunia, surfinia, lilak pospolity - bez)

• dwuboczna - tylko dwie osie symetrii (tylko jeden gatunek - ładniczka (łańskie serce))

• grzbiecista - tylko jedna oś symetrii (np. bratek, storczyk obuwnik, amarylis, dąbrówka)

• asymetryczny - nie występuje oś symetrii (tylko jeden gatunek paciorecznik - kanna).

Krotność - ilość poszczególnych elementów występujących w okółku.

• kwiaty pięciokrotne (lub wielokrotność 5) - np. bratek, róża, śliwa, grusza, jabłoń, wiśnia, czereśnia, jaskier, goździk, prymulka, aksamitka, niecierpek, niezapominajka)

• kwiaty czterokrotne (lub wielokrotność 4) - np. rzepak, lilak pospolity - bez, mak, jaśminowiec wonny, kolanchoe, rzodkiewnik, kapusta)

• kwiaty trzykrotne (lub wielokrotność 3) - cecha roślin jednoliściennych (np. tulipan, irys, przebiśnieg, trzykrotka, narcyz, sasanka, lilia).

Lokalizacja słupka - względem pozostałych elementów kwiatu.

• kwiat dolny, słupek górny (np. lilia, tulipan)

• kwiat górny, słupek dolny - dno kwiatowe zrasta się z zalążnią (np. żonkil, narcyz)

• kwiat kołozalążniowy tzw. pośredni.

Klasyfikacja kwiatostanu

Groniaste - oś kwiatostanowa jest jednego pochodzenia, a odgałęzienia boczne rosną zdecydowanie wolniej. Stanowią odcinki pędów rozgałęziające się jednoosiowo, z kwiatami tworzącymi się na końcach odgałęzień bocznych.

Grono - dominuje oś główna, a kwiaty są umieszczone na szypułkach; kwiaty o szypułkach jednakowej długości, stanowiące osie boczne I rzędu, osadzone są na pojedynczej osi głównej (np. konwalia, berberys, szafirek, porzeczka, łubin, tasznik, lwia paszcza, klon, jawor)

Kłos - dominuje oś główna, kwiaty są siedzące nie mają szypułek, podobny do grona ale kwiaty są siedzące, bezszypułkowe (np. babka lancetowa, babka zwyczajna; burak cukrowy, ćwikłowy, pastewny; rdest ptasi, wodny).

Kłos złożony - dominuje oś główna, na osi kwiatostanu osadzone są (zamiast kwiatów) kłosy proste, zwane kłoskami, kłoski są siedzące (np. pszenica, żyto, jęczmień, pszenżyto, perz)

Kolba - oś zgrubiała, mięsista; kwiaty siedzące; kłos o silnie zgrubiałej osi (np. kukurydza kwiatostan żeński, pałka wodna, tatarak, anturium, skrzydłokwiat)

Kotka - oś wiotka, kwiaty siedzące; kłos o osi wiotkiej, zwisającej, odpadający od

rośliny jako całość, wraz ze swą osią, kotka zwana jest inaczej bazią (np. wierzba,

leszczyna, brzoza, topola, miłorząb, dąb).

Baldach - kwiaty na szypułkach wyrastające z jednego miejsca; ma oś główną silnie skróconą, kwiaty o szypułkach jednakowej długości wyrastają jakby z jednego miejsca na szczycie łodygi; kwiaty najmłodsze znajdują się w środku baldachu (np. czosnek, cebula, pelargonia, pierwiosnek)

Baldach złożony - zamiast kwiatów jest baldach; osie boczne I rzędu i zwykle także oś główna zakończone są nie pojedynczymi kwiatkami, ale małymi baldachami zwanymi baldaszkami; oś główna silne skrócona, szypułki jednakowej długości (np. koper, marchew, pietruszka)

Baldachogrono - szypułki kwiatowe o różnej długości wyrastające z osi głównej na różnych wysokościach i dorastają do jednego poziomu, kwiaty i owoce leżą w jednej płaszczyźnie (np. jarząb, bez czarny, grusza, rozchodnik, klon zwyczajny).

czarna, wszystkie iglaste).

Główka - oś kwiatostanu silnie skrócona i różnym stopniu zgrubiała, kwiaty siedzące lub osadzone na bardzo krótkich szypułkach (np. kończyna biała, czerwona, różowa, polna; lucerna, cieciorek, zawciąg ogrodowy

Koszyczek - oś kwiatostanu jest silnie skrócona, rozszerzona i przeważnie spłaszczona (tworzy tzn.. dno kwiatowe), kwiaty rurkowe (płodne) są umieszczone w środkowej części, a kwiaty języczkowe na zewnątrz (np. chaber, margaretki, słonecznik, stokrotka, gerbera, chryzantema, dalia, aster, aksamitka).

Wiecha - dominuje oś główna, pojawiają się odgałęzienia I, II rzędu zakończone

kwiatem (np. lilak pospolity - bez, winogrono, wiele gatunków traw).

Wiecha złożona - dominuje oś główna, pojawiają się odgałęzienia I, II rzędu tylko w

przeciwieństwie do wiechy zakończone są kłosami, a nie kwiatami (np. kukurydza

kwiatostan męski, owies, proso, kupkówka, wiechlina, stokrotka).

Wiechotka - zrost osi głównej zakończony jest kwiatem. Najstarszy kwiat zawsze występuje na szczycie. W tym przypadku dominują odgałęzienia, a nie oś główna.

Sierpik - odgałęzienia I rzędu zakończone są kwiatami, skierowanymi w jedną stronę (np. niezapominajka, farbownik, żmijowiec, żywokost).

Wachlarzyk - odgałęzienia I rzędu zakończone są kwiatami ułożone.

Wiechotka dwuramienna - oś główna zakończona kwiatem od której odchodzą dwa ramiona, a od nich kolejne; pod każdym kwiatem szczytowym znajdują się rozgałęzienia po dwa naprzeciwległe kwiaty boczne (np. goździk, rogownica, kolanchoe)

Wiechotka wieloramienna - występuje wiele rozgałęzień równej długości (np.

wilczomlecz ogrodowy).

MORFOLOGIA OWOCU

Owoc - występujący u okrytozalążkowych organ powstający z zalążni łupków i dna kwiatowego zawierający w swoim wnętrzu nasiona.

Najważniejszym składnikiem owocu są nasiona, będące właściwymi organami rozmnażania i rozprzestrzeniania się roślin.

Budowa owocu

• owocnia

• nasiona

Części składowe owocu (budowa owocni - perykarpu)

• egzokarp - zewnętrzna warstwa (skórka), tkanka okrywająca owoc

• mezokarp - środkowa warstwa, może być soczysta (zbudowana z miękiszu), jak u pestkowca albo sucha i twarda jak w strąkach

• endokapr - wewnętrzna warstwa, tworzy ściany komory nasienia; może być błoniasta i cienka jak w strąkach grochu, grusza lub skórzasta jak w jabłku lub zdrewniała w pestce śliwy

• nasienie - powstaje w wyniku rozwoju zapłodnionych zalążków.

Budowa owocu szupinkowego
- owoc rzekomy, owoc, w którego powstaniu, oprócz zalążni, biorą udział inne części kwiatu, tworzące tzw. szupinkę (np. zmięśniałe dno kwiatowe w owocach jabłoni i gruszy, lub liście przykwiatowe tworzące miseczkę żołędzia u dębu).

Szupinka (dno kwiatowe).

Miękisz powstaje z dna kwiatowego natomiast owoc właściwy powstaje ze ściany zalążni. (jabłko - owoc właściwy to ogryzek).

KLASYFIKACJA OWOCÓW

owoce pojedyncze owoce zbiorowe owocostany

mięsiste suche wielopestkowe jagodostan

wieloorzeszkowe owocostan pestkowcowy

wielomieszkowy owocostan orzeszkowy

jagoda

pestkowce pękające niepękające

mieszek orzech

strąk ziarniak

łuszczyna niełupka

łuszczynka rozłupnia

torebka

OWOCE POJEDYNCZE - powstają wtedy gdy w kwiecie był jeden słupek.

MIĘSISTE

Jagoda - utworzona jest ze wszystkich trzech warstw, wszystkie części są jadalne (np. kiwi, cytryna, arbuz, pomidor, papryka, banan, mandarynka, winogrona, dynia, cukinia, kabaczek, melon, kakaowiec, ogórek).

Pestkowiec - do tego typu owoców zaliczamy owoce posiadające zewnętrzną skórkę (egzokarp), mięsistą warstwę środkową (mezokarp) oraz wewnętrzną - twardą i zdrewniałą (endokarp), która tworzy pestkę otaczającą nasiono (np. nektarynka, brzoskwinia, morela, śliwa, wiśnia, czereśnia, mango, awokado, kokos, orzech włoski).

SUCHE PĘKAJĄCE

Mieszek - powstaje z jednego owocolistka i pęka zawsze wzdłuż szwu (jednym szwem). Owocnia jest cienka i skórzasta. (np. piwonia, knieć, ostróżka, magnolia).

Strąk - powstaje z jednego owocolistka, pęka wzdłuż szwu, ale z obu stron, pęka od doły po obu stronach tak, że dwie połówki owcolistni (owocni) oddzielają się od siebie. Owocnia cienka i skórzasta, niezróżnicowana morfologicznie. Anatomicznie podzielona na warstwy o różnej budowie, co ma istotny wpływ na proces rozsiewania nasion. (np. bób, groch, fasola, akacja).

Łuszczyna - każda z komór powstaje z oddzielnego owocolistka czyli w tym przypadku z dwóch. Owocolistki są zrośnięte ze sobą, ale z środku powstaje fałszywa przegroda. Owoc długi, suchy, podzielony błoniastą przegrodą na dwie komory. Owocnia jest skórzasta, niezróżnicowana morfologicznie. Owoc pęka wzdłuż przegrody. Przyjmuje się, że długość łuszczyny przekracza przynajmniej dwukrotnie jej szerokość. (np. rzepak,. gęsiówka, rzodkiewnik).

Łuszczynka - przyjmuje się, że jest to łuszczyna, której długość jest nie większa od

dwukrotności szerokości. Są to owoce dwukomorowe, z wewnętrzną przegrodą

rozpiętą między dwoma łożyskami, na których umocowane są nasiona. (np. tobołki,

tasznik, miesięcznica).

Torebka - może być zbudowana z dwóch lub więcej owocolistków. Pęka wzdłuż szwu zrośnięcia owocolistków, czasem także wzdłuż nerwu, nasiona może również uwalniać przez otworki lub odpadające wieczko. Owocnia skórzasta, często zdrewniała, zazwyczaj morfologicznie niezróżnicowana. (np. mak, żmijowiec, lulek, kasztanowiec, tytoń, len, goździk).

SUCHE NIEPĘKAJĄCE

Orzech - cała owocnia jest zdrewniała i nie zrasta się z nasieniem (np. dąb, lipa, kasztanowiec, leszczyna).

Ziarniak - cała owocnia jest skórzasta i zrasta się z nasieniem (np. pszenica, kukurydza, proso).

Niełupki - owocnia jest skórzasta, ale nie zrasta się z nasieniem ((np. jesion, mniszek lekarski, klon, słonecznik).

Rozłupnie - rozłupnia rozpada się na wiele owocolistków. Rozpada się na jednonasienne, zamknięte i niepękające rozłupki, w których elementy owocni pozostają z nasieniem (często nazywane też owockami). Owocnia skórzasta, niezróżnicowana morfologicznie. (np. koper, marchew, pietruszka, malwa).

OWOCE ZBIOROWE - powstają z jednego kwiata z wieloma słupkami.

Wielomieszkowy - np. jabłoń, grusza, śliwa, jarząb, głóg.

Wieloorzeszkowy - np. truskawka, poziomka, róża.

Wielopestkowcowy - np. granat, jeżyna, malina.

OWOCOSTAN - owoce powstają z przeobrażenia całych kwiatostanów. Przy ich tworzeniu może brać udział (oprócz słupka) dno kwiatowe, okwiat, liście przykwiatowe i oś kwiatostanu. Owocostany po dojrzeniu całkowicie odpadają od rośliny.

Jagodostan - jagodostan poprzedzielany mięsistymi przysadkami, osadzony na mięsistej osi. (np. ananas).

Owocostan orzeszkowy - w mięsistej, pogrubiałej osi kwiatostanu umieszczone są liczne, drobne pestkowce. np. figa.

Owocostan pestkowcowy - połączone owoce pojedyncze, powstałe z drobnych kwiatów, skupionych w kwiatostanach. Owoce połączone są przez listki okwiatu, które stają się mięsiste w miarę dojrzewania. (np. morwa).

MORFOLOGIA PĘDU

Pęd - część rośliny składająca się z łodygi i liści. Inaczej: ulistniona łodyga.

Pęd zbudowany jest z:

• węzły - powstają z nich liście

• międzywęźla - odcinek łączący dwa węzły

• stożek wzrostu - na szczycie

• skórka - okrywa narządy (z kutikulą, aparatami szparkowymi i włoskami)

Typowy pęd to nadziemna część rośliny złożona z łodygi, będącej osią pędu, oraz osadzonych na niej organów bocznych - liści. Liście osadzone są na łodydze w regularnych odstępach. Miejscach, z których wyrastają, są często węźlasto zgrubiałe i nazywają się węzłami. Dzielą one łodygę na odcinki - międzywęźla. W fazie rozmnażania rośliny pęd wytwarza również kwiaty i owoce.

Hipokotyl - część podliścieniowa (występuje u dwuliściennych).

Epikotyl - część nadliścieniowa (występuje u dwuliściennych).

Koleoptyl - pełni funkcję ochronną (występuje u jednoliściennych).

Kolanko - wyrastają z niego liście (występuje u jednoliściennych).

Podział łodygi ze względu na stopień twardości:

• zdrewniałe - są twarde, wieloletnie, posiadają komórki o ścianach zdrewniałych; Drzewa charakteryzuje potężna os główna pędu w postaci grubego, zdrewniałego pnia okrytego korkiem. U nagozalążkowych i dwuliściennych drzew pień zakończony jest korona, złożona z rozgałęzień różnego rzędu, z których ostatnie wykształcają się najczęściej jako krótkopędy.

- drzewa

- krzewy

- krzewinki

(np. grusza, jabłoń, śliwa, porzeczka, malina, jeżyna, agrest, wrzos, borówka, lilak pospolity,

sosna)

• zielne - są nietrwałe, jeden sezon wegetacji, posiadają komórki o ścianach celulozowych, kora pierwotna zawiera chloroplasty. Występują u roślin jednorocznych, dwuletnich oraz u tych form wieloletnich, które na zimę tracą części nadziemne, a zimują jedynie w postaci podziemnych lub przyziemnych organów przetrwalnikowych (np. groch, fasola, marchew, pietruszka, tulipan, narcyz, słonecznik, kosaciec).

Podział łodygi ze względu na długość międzywęźli:

• długopędy - długopędy są to rozgałęzienia osi drugiego i wyższych rzędów. Pędy kwiatonośne u roślin dwuletnich np. marchew, koper, marchew, pietruszka

• krótkopędy - kwiaty i liście na kwiatopędach np. jabłoń, grusza.

Podział łodygi ze względu na zawartość chloroplastów:

• zieleniowe

• bezzieleniowe - np. u pasożyta kanianki

Rodzaje rozgałęzień pędów:

• dychotomiczny (widlaste)- występują dwa centra podziałowe (widlaste). Występują u widłaków i niektórych mszaków. Rozgałęzienie to polega na podziale stożka wzrostu na dwa stożki, które wytwarzają dwa rozgałęzienia. Stożek wzrostu znajduje się na szczycie pędu poszerza się i dzieli na dwie części, z których wyrastają dwa odgałęzienia boczne. Mogą one rozwijać się jednakowo lub jedno z nich zaczyna rosnąć szybciej i dominuje nad drugim. Występują dwa centra podziałowe. Posiada dwa centra mitotyczne (np. goździk, widłaki osiozębne, widliczka).

• monopodialny (jednoosiowe) - rozgałęzienie jednoosiowe. Pędy boczne rosną wolniej niż oś główna, macierzysta i są jej podporządkowane. Powstaje w ten sposób system pędowy o wyraźnej pojedynczej osi głównej, od której odchodzą słabiej rozwijające się osie boczne. Typowym przykładem o rozgałęzieniach monopodialnych są drzewa iglaste: świerk, jodła, sosna, które mają pokrój stożka lub piramidy. (np. klon, buk, jesion, dąb - w tych przypadkach oś główna z czasem przestaje rosnąć).

• sympodialny (dwuosiowe) - dominują odgałęzienia boczne. Rozgałęzienie sympodialne, wieloosiowe powstaje wówczas gdy osie boczne rosną intensywniej niż oś główna. Oś główna po wytworzeniu pędów bocznych może przestać się dalej rozwijać. Jej pąk szczytowy może przejść w stan spoczynku, wytworzyć kwiat lub może zamierać. Rolę pędu dominującego przejmuje jeden lub kilka pędów bocznych. Rozgałęzienia te są w szczególności charakterystyczne dla wielu drzew liściastych np. lipa, kasztanowiec, grab, grusza, jabłoń, śliwa, brzoza.

• pseudodychotomiczne (pozornie widlaste) - merystem osi głównej obumiera. Powstaje wtedy, gdy zamiast szczytowego rozwijają się dwa najbliższe naprzeciwległe pączki boczne. Pędy nadziemne mogą tworzyć różnego rodzaju modyfikacje. (np. lilak pospolity - bez, magnolia, jemioła).

Modyfikacja pędów i ich sens biologiczny:

Pęd to przede wszystkim podpora dla liści i funkcja transportowa.

• organy przetrwalne - bulwy (np. ziemniak)

• funkcja asymilacyjna (gałęziaki) - upodobnione do liści krótkopędy (łodyga skrócona i spłaszczona) np. liściokształt, opuncja, szparag

• funkcja ochronna - ochrona przed roślinożercami; ciernie utwory silnie zdrewniałe np. iglicznica trójciernista, głóg, grusza, śliwa tarnica

• funkcja czepna - wąsy aby zdobyć światło (np. winorośla, winobluszcz, ogórek, dynia)

• funkcja transpiracyjna - gromadzenie wody (np. kaktusy)

• funkcja spichrzowa - np. ziemniak, rzodkiew

• funkcja rozmnażania wegetatywnego - rozłogi (np. zielistka, truskawka, poziomka

1. modyfikacja pędów nadziemnych

• rozłogi - powstają jako odgałęzienia dolnej części pędu. Krótkie pędy o długich międzywęźlach. Są płożącymi się pędami, nadziemnymi (poziomka, truskawka) lub czasami podziemnymi (stolony ziemniaka). Posiadają wydłużone międzywęźla i łuskowate liście w węzłach. Wydłużone pędy roślin płożące się tuż nad powierzchnią ziemi. Zakorzeniając się w węzłach i wyrastając, tworzą nowe rośliny. Po obumarciu rośliny macierzystej lub oderwaniu się od niej, stają się samodzielnymi roślinami. Służą do rozmnażania wegetatywnego

• pnącza - długie międzywęźla i mało elementów usztywniających. Rośliny te posiadają długie i cienkie łodygi, wznoszące się ku górze i oplatające inne rośliny, skały lub mury. Rośliny czepne wspinają się za pomocą różnych sposobów. Mogą wytwarzać haki pędów bocznych (psianka, słodkogórz), włosy czepne (chmiel), kolce (róże pnące) lub ciernie. Niektóre rośliny wytwarzają na pędach korzenie czepne (bluszcz). Inne rośliny oplatają podpory dzięki wijącym się ruchom łodyg (fasola, chmiel). Pnącza tropikalne, liany tworzą długie, wysmukłe pędy w kształcie taśm, kabli lub lin, zdolne do wyginania się i skręcania.

• ciernie - mają postać zaostrzonych i zdrewniałych tworów. Są szydlastymi tworami z silnie rozwiniętą tkanką wzmacniającą, rozgałęzione lub nie. Mogą być one pochodzenia liściowego lub łodygowego. Wyrastają wówczas w pachwinach liści niekiedy mogą na nich znajdować się liście. Wyrostki roślinne o szydłowatym kształcie, ostro zakończone, chroniące rośliny przed zjedzeniem przez zwierzęta roślinożerne, Występują u np. trójigliczni, tarniny, głóg, grusza, śliwa

2. modyfikacja pędów podziemnych

• kłącze - pęd roślin wieloletnich zielonych, rośnie poziomo w glebie. Są organami podziemnymi przypominającymi korzenie. Od korzeni różną się jednak obecnością węzłów, międzywęźli, liści łuskowatych, pączków i korzeni przybyszowych. Kłącza są zwykle zgrubiałe i nierozgałęzione lub słabo rozgałęzione. Jest to organ spichrzowy i przetrwalnikowym. Magazynuje materiały zapasowe umożliwiające roślinie przetrwanie niesprzyjających wegetacji okresów, podczas których nie przeprowadza ona fotosyntezy.. Służy również do rozmnażania wegetatywnego. (np. irys, tatarak, perz, konwalia, zawilec, byliny)

• bulwa pędowa - są to pędy podziemne, których łodyga ulega silnemu zgrubieniu i skróceniu, dodatkowo ma ograniczony wzrost. Typowym przykładem jest bulwa ziemniaka - liście ulegają prawie całkowicie zanikowi, a na powierzchni bulwy tworzą się pąki, tzw. oczka. Z nich wyrastają na wiosnę pędy nadziemne. Pełni funkcję spichrzową tzn. jest magazynem substancji zapasowych, głównie białka i cukrów - szczególnie skrobi. U bylin bulwa jest organem przetrwalnikowym. U niektórych roślin (np. storczyk) bulwa może magazynować wodę. Może też pełnić jeszcze jedną funkcję - służyć do rozmnażania wegetatywnego

bulwy możemy podzielić na:

a.)podziemna (stalon) - ziemniak

b.)hypokotylowa - część pod liścieniami (np. burak ćwikłowy); utworzone przez nabrzmienie podliścieniowej części pędu. Podziemne bulwy pochodzenia pędowego występują też np. u krokusa i zimowita jesiennego. Rośliny te zimują w postaci bulw, a na wiosnę wyrastają one w pędy nadziemne np., rzodkiewka

c.)epikotylowa - część nad liścieniami (np. kalarepa)

• cebula - pęd silnie zgrubiały, ulega silnemu skróceniu, zawiera grube, mięsiste liście wyrastające z łodygi nazywanej piętką, zaopatrzoną w korzenie przybyszowe. Na szczycie piętki znajduje się pąk wierzchołkowy, z którego wiosną rozwinie się pęd nadziemny. Cebula to organ spichrzowy oraz organ rozmnażania wegetatywnego

• wąsy - są organami czepnymi, wrażliwymi na dotyk i owijają się wokół podpory. Pną się w kierunku światła. Mogą być także pochodzenia liściowego. U winorośli wąs ulega przekształceniu sympodialnemu. U winobluszczu wąsy pędowe wytwarzają na swych korzeniach tarczki czepne, którymi mogą przyczepiać się do płaskich powierzchni np. do muru

• gałęziaki - u roślin środowisk suchych następuje często silna redukcja liści, a ich funkcje asymilacyjne przejmują zielone łodygi, przy czym mogą one ulegać spłaszczeniu i upodobnieniu do liści. Gałęziaki mogą być spłaszczone grzbietobrzusznie jak u myszopłocha lub iglaste jak u szparaga albo też mięsiste jak u opuncji. O tym, że są przekształconymi pędami świadczy występowanie na nich lub w ich pachwinach łuskowatych liści i kwiatów. Funkcja asymilacyjna, fotosynteza, transpiracyjna - polegająca przede wszystkim na ograniczeniu transpiracji

• pędy magazynujące wodę - rośliny stanowisk suchych przystosowały się do przetrwania okresów bezdeszczowych poprzez ograniczenie powierzchni transpiracji lub gromadzenie wody w specjalnych tkankach wodnych. Organy, w których występuje tkanka wodna, są mięsiste i soczyste. Dlatego rośliny te noszą nazwę gruboszowatych: kolumnowe kaktusy występujące w Ameryce oraz kolumnowe lub kandelabrowo rozgałęzione wilczomleczowate i trojeściowate (Afryka) .

MORFOLOGIA KORZENIA

Rodzaje systemów korzeniowych:

A - system palowy - jedne korzeń główny + korzenie boczne (rośliny dwuliścienne)

B - system wiązkowy - dużo jednakowych korzeni bocznych - przybyszowych (nie można wyróżnić korzenia głównego)

W budowie korzenia wyróżniamy (od dołu)

- czapeczka - okrywająca stożek wzrostu, tworzy go tk. twórcza produkująca nowe komórki

- strefa wzrostu - wydłużania się komórek lub strefa elongacji

- strefa różnicowania się komórek tzw. włośnikowa zwiększa pow. wchłaniania

- strefa włośnikowa

- korzenie boczne - strefa wyrośnięta (wytwarzana powyżej włośników).

Funkcje - modyfikacje korzenia

Podstawową funkcją fizjologiczną korzeni jest zaopatrywanie rośliny w wodę i rozpuszczanie w niej sole mineralne czerpane z gleby. Główną funkcją mechaniczną jest przytwierdzanie rośliny do podłoża i utrzymywanie jej w pozycji pionowej. Korzenie roślin okrytonasiennych w związku z pełnieniem często dodatkowych funkcji przybierają zmodyfikowane kształty. Są to:

• korzenie spichrzowe - magazynuje substancje zapasowe, które w następnym roku zostaną wykorzystane w celu szybkiego wytwarzania organów rozmnażania. Jest to przekształcenie korzenia głównego. Korzenie spichrzowe występują głównie u roślin dwuletnich. (np. marchew, pietruszka, burak cukrowy)

• bulwy korzeniowe - funkcja spichrzowa czy magazynowanie substancji zapasowych, powstają przez gromadzenie materiałów zapasowych w korzeniach bocznych lub przybyszowych oraz rozmnażanie wegetatywne (np. dalia)

• korzenie podporowe - występują u roślin rosnących na grząskim podłożu lub ich system korzeniowy nie sięga głęboko, stanowią dodatkowe umocnienie rośliny w podłożu zwykle pulchnym, grząskim, błotnistym lub płytkim. Są to korzenie przybyszowe, wyrastające z łodygi i skierowane w dół. (np. kukurydza, figowiec, namorzyny, pandan, monstera, filodender)

• korzenie czepne - występują na łodygach jako korzenie przybyszowe. Umożliwiają roślinie przymocowanie się do podpory w celu lepszego dostępu do światła (np. bluszcz, epifity)

• korzenie oddechowe (pneumatofory) - posiadają je rośliny klimatu ciepłego, rosnące na bagnistym, ubogim w tlen podłożu. Zaopatrują w tlen korzenie rosnące w podłożu ubogim w ten składnik. Pobierają tlen do przeprowadzenia procesu ATP. Powstają jako boczne odgałęzienia korzeni podziemnych i wyrastają pionowo w górę. (np. cypryśnik błotny, sorenatia, rośliny drzewiaste będące reliktem flory trzeciorzędowej)

• korzenie powietrzne - charakterystyczne dla epifitów. Pobierają wodę w postaci pary wodnej z powietrza, równocześnie mogą spełniać funkcje podporowe i czepne. Posiadają specjalnie zbudowaną skórkę, welamen składającą się z kilku warstw martwych komórek o celulozowych ścianach. (np. storczyk)

• korzenie kurczliwe - wciągają rośliny głębiej w glebę w celu umieszczenia organu przetrwanego w stałych warunkach termicznych - zabezpieczenia przed zimnem. Na korzeniach tych występują specjalne poprzeczne pierścienie, umożliwiające kurczenie się korzeni się o 10-20% ich długości. Występują pospolicie u roślin dwuletnich. (np. ochrona cebulek przed mrozem - mieczyk, krokus, lilia, tulipan, koper, czosnek, pietruszka)

• korzenie asymilacyjne - posiadają funkcję fotosyntetyczną, mają postać zielonych taśm wypełnionych chlorofilem (np. niektóre epifityczne storczyki)

• pasożytnicze (ssawki - haustoria) - pobierają substancje pokarmowe (woda i substancje odżywcze) z tkanek przewodzących żywiciela. Posiadają enzymy celuloityczne (np. pasożyt - kanianka, pszenice; półpasożyt - jemioła).

MORFOLOGIA LIŚCIA

• Liścienie - pierwsze liście kształtującego się organizmu roślinnego. Nie powstają w pąku liściowym, ale zawiązują się w rozwijającym się zarodku. W nasionach, które w stanie dojrzałym nie mają rozwiniętej specjalnej tkanki spichrzowej - bielma - liścienie mogą pełnić funkcje organów spichrzowych i wówczas są stosunkowo duże i grube. W innych przypadkach są niewielkie i pośredniczą w przekazywaniu substancji pokarmowych z bielma do rozwijającego się zarodka.

• Liście dolne - w dolnych częściach rozwijającego się pędu pierwsze tworzące się liście mogą być małe i łuskowate. Są to tzw. liście dolne. Liście te wykształcają się przez niektóre rozwijające się siewki, ale występują niekiedy także na zaczynających się rozwijać młodych pędach bocznych dojrzałej rośliny. Funkcja ochronna.

• Liście właściwe - powstają nad liśćmi dolnymi lub bezpośrednio nad liścieniami. Nie zawsze mają one od razu typową formę. Niekiedy pierwsze tworzące się liście właściwe różnią się kształtem od późniejszym i stanowią ich młodocianą formę. Takie młodociane liście mają zwykle prosty kształt od liści dojrzałych. Dojrzałe formy liści właściwych odznaczają się wielką różnorodnością ukształtowania. Typowy liść właściwy zróżnicowany jest na blaszkę liściową, ogonek i nasadę. Główną część liścia stanowi blaszka liściowa. Funkcja fotosyntetyczna.

• Liście przykwiatowe - liście te zwane są także liśćmi górnymi, występują na pędzie w pobliżu kwiatów i kwiatostanów. Są przeważnie inaczej ukształtowane niż liście właściwe. Często są zredukowane i pełnią odmienne funkcje np. powabna, generatywna.

Liście przykwiatowe:

kwiatostan grona

kwiatostan baldach złożony

kwiatostan koszyczek

Ulistnienie (filotaksja) - sposób w jaki liście rozmieszczone są na łodydze, z uwzględnieniem ich pozycji względem siebie. W przypadku, gdy z węzła wyrasta jeden liść mówi się o skrętoległym ustawieniu liścia, wówczas linia łącząca ich nasady obiega łodygę spiralnie. Odmianą tego ulistnienia jest ulistnienie naprzemianległe. Jeżeli z wyrasta kilka liści ulistnienie określa się jako okółkowe, które w przypadku 2 liści w węźle nazywa się naprzeciwległym lub nakrzyżległym. Przy naprzeciwległym ułożeniu liści wszystkie pary liści na łodydze znajdują się w jednej płaszczyźnie. Przy ułożeniu nakrzyżległym - oś pary liści ustawiona jest pod kątem 90 stopni w stosunku do pary leżącej poniżej.

Zawiązki liścia powstają na wierzchołku wzrostu pędu, z zewnętrznych warstw komórek merystematycznych, a więc tworzą się egzogenicznie. W dalszym rozwoju miejsca, z których wyrastają liście, są zgrubiałe i noszą nazwę węzłów (nodi), a bezlistne odcinki między nimi to międzywęźla (internodia).

Skrętoległe (Spiralne) - jeden liść w węźle. Ulistnienie spiralne polega na tym, że w poszczególnych węzłach roślina wytwarza po jednym liściu, a linie łączące kolejne węzły tworzą spiralę (spirala genetyczna). (np. wierzba, szczaw, babka, czeremcha amerykańska).

Nakrzyżległe -z jednego węzła wyrastają dwa liście, występują okółki dwulistne przy czym liście w dwu kolejnych okółkach ułożone są względem siebie pod kątem prostym (gr. Grubosz, klon, kasztanowiec, wargowe).

Naprzeciwległe - w węźle znajdują się dwa liście umieszczone po przeciwnych stronach łodygi. (np. goździk, pokrzywa, gwiazdnica).

Okółkowe - jeśli z jednego węźle wyrasta kilka liści (np. rogatek, jałowiec, moczarka kanadyjska, przytula).

Ze względu na liczbę blaszek liście dzielą się:

• pojedyncze - mają jedną blaszkę liściową, która może być cała, niepodzielona lub podzielona na odcinki przez mniej lub bardziej głębokie wcięcia. Blaszka nie podzielona może być różnego kształtu

• podzielona - może mieć wzięcia różnej głębokości. W zależności od głębokości tych wcięć wyróżniamy:

• liście wrębne - gdy wcięcie blaszki nie przekraczają ¼ jej szerokości

• liście klapowate - gdy wcięcia dochodzą do ¹/_{3 szerokości}

• liście dzielne - gdy wcięcia sięgają ²/₃ szerokości

• liście sieczne - gdy wcięcia sięgają aż do nerwu głównego

TYPY LIŚCIA
LIŚCIE POJEDYŃCZE	LIŚCIE ZŁOŻONE
całe o blaszce nie podzielonej	parzysto - pierzastozłożony lub dłoniastozłożony
wycinane o blaszce podzielnej pierzastozłożony dłoniastozłożony	nieparzysto - pierzastozłożony lub dłoniastozłożoy (o nieparzystej lub parzystej liczbie listków)
- wrębne (do ¼ szerokości blaszki liściowej) - klapowate (do ^1/3 szerokości blaszki liściowej) - dzielne (od ^1/3 do ^2/3 szerokości blaszki liściowej) - sieczne (więcej niż ^2/3 szerokości blaszki liściowej)	- trójlistkowe

Funkcje - modyfikacja liści:

Główną funkcją liścia jest przeprowadzanie procesu fotosyntezy i transpiracji. Rośliny wykształciły jednak całą gamę liści zmodyfikowanych, umożliwiających im przystosowanie się do różnych, często eksperymentalnych warunków środowiska.

• liście pułapkowe - rośliny owadożerne występujące na stanowiskach ubogich z związki odżywcze (azot) wykształciły specjalne liście pułapkowe, służące do chwytania i trawienia owadów, a czasem i niewielkich ssaków. Trawią białka zwierzęce. (np. rosiczka, muchołówka, dzbanecznik, pływacz, darlingtonia)

• wąsy - pochodzenia liściowego są kolejną modyfikacją liścia. Należą tu np. wąsy czepne grochu, wrażliwe na dotyk i służące roślinie do przyczepiania się do podpory - uzyskanie lepszego dostępu do światła. (np. groch, dynia)

• liściaki - są to spłaszczone ogonki liściowe, pełniące funkcje asymilacyjne. Nie posiadają blaszki liściowej. Występują u roślin ze stanowisk suchych. (np. akacja)

• ciernie - są organami sztywnymi, zaostrzonymi i silnie zdrewniałymi. Występują często w węzłach liściowych i zawierają wiązki przewodzące, łączące się z wiązkami łodygi. Funkcja - ograniczenie transpiracji. (np. agawa, kaktusy kolumnowe, wilczomlecz)

• liście spichrzowe - magazynują materiały zapasowe, głównie cukry. Mogą być nadziemne jak u kapusty podziemne jak u cebuli.

• nibykwiat - funkcja wabiąca (np. skrzydłokwiat, wilczomlecz - gwiazda betlejemska)

• liście gromadzące wodę - np. kaktusy, agawa, rozchodnik, drzewko szczęścia, aloes

• powabnie - okwiat przywabia owady zapylające

• liście asymilacyjne - tę funkcję pełnią blaszkopodobne ogonki liściowe np. niektóre gatunki akacji

• funkcja generatywna - liście przekształcone w pręciki i słupki

Porównanie budowy morfologicznej roślin jedno- i dwuliściennych
JEDNOLIŚCIENNE	DWULIŚCIENNE
Pojedyncze	pojedyncze i złożone
siedzące brak ogonka liściowego	osadka przytwierdza liść do łodygi
nerwacja równoległa	nerwacja pierzasta lub dłoniasta
blaszka całobrzegowa	blaszka całobrzegowa lub poprzecinana
duże aparaty szparkowe	dużo drobnych aparatów szparkowych

---