Podstawowe metody i mierniki analizy demograficznej

Z uwagi na ścisłe w przeszłości powiązanie demografii i statystyki metodologia pomiaru zdarzeń demograficznych i metodologia ich analizy jest w badaniach ludnościowych dobrze rozwinięta i bazuje na metodach kwantytatywnych (ilościowych). Podstawowymi miernikami są średnia arytmetyczna, mediana, dominanta, wskaźniki struktury i wskaźniki natężenia.

Średnia arytmetyczna to miara określająca typową wartość zmiennej w sytuacji braku zróżnicowania zbiorowości z punktu widzenia tej zmiennej. Niestety, nie zawsze można i nie zawsze powinno się posługiwać tym miernikiem. Wówczas gdy dane wyjściowe są zagregowane i występują przedziały otwarte nie ma możliwości obliczenia średniej. Niemniej niekiedy również i w sytuacji, gdy taka sposobność istnieje, nie powinno się tego czynić. Chodzi tu o sytuację, gdy w badanej zbiorowości występują wartości nietypowe, wyraźnie odstające od pozostałych. Odwołanie się w takiej sytuacji do średniej prowadzi do zniekształcenia otrzymanego wyniku. Wówczas gdy nie możemy się posługiwać średnią arytmetyczną, odwołujemy się do dominanty i do mediany.

Dominanta to wartość najczęściej występująca, zaś mediana to wartość rozdzielająca uporządkowany szereg wartości na połowę. Zatem interpretując dominantę powiemy, że mamy do czynienia z wartością zmiennej, która jest o tyle najbardziej typowa, iż najczęstsza. Z kolei interpretując medianę, mówimy, iż jest ona wartością typową, albowiem jest to wartość środkowa - połowa niższych wartości przyjmuje wartości nie przekraczające mediany, zaś druga połowa wartości wyższych obejmuje wartości zmiennej nie niższe od mediany.

Ponieważ liczba zdarzeń demograficznych zależna jest przede wszystkim od wielkości populacji, którą badamy, stąd też analiza demograficzna rzadko posługuje się wielkościami bezwzględnymi, preferując wielkości względne, stosunkowe.

Najprostszymi miernikami tego typu są wskaźniki struktury mówiące o tym, jaka część zbiorowości charakteryzuje się daną wartością zmiennej. A zatem przykładem tego miernika może być informacja o udziale kobiet w badanej zbiorowości. Przyjmijmy, iż mamy dwustuosobową zbiorowość, w skład której wchodzi 110 kobiet. Chcąc ustalić wartość wskaźnika struktury, należy podzielić liczbę kobiet przez liczebność całej zbiorowości -
. Uzyskany wynik z reguły wymnażany jest przez 100% (
), zaś ostateczny rezultat interpretowany jest w procentach i informuje nas o tym, iż w badanej zbiorowości kobiety stanowią 55% ogółu.

Innym rodzajem mierników stosunkowych są wskaźniki natężenia. Jest to zawsze iloraz dwóch pozostających w logicznym związku wielkości, informujący o tym, ile jednostek jednej wielkości przypada na jedną jednostkę drugiej wielkości. Przykładem tego miernika może być wskaźnik gęstości zaludnienia, mówiący ile osób przypada średnio na jeden kilometr kwadratowy. Aby obliczyć ten miernik musimy dysponować o dwóch powiązanych ze sobą wielkościach - obszarze danej jednostki administracyjnej (przyjmijmy, iż w naszym przypadku interesuje nas obszar Polski wynoszący 312 683 km kw.) i liczbie osób zamieszkujących ten teren (obecnie w Polsce zamieszkuje 38,1 mln osób). Chcąc obliczyć poszukiwany wskaźnik, musimy podzielić liczbę ludności przez powierzchnię (
). W efekcie dowiadujemy się, iż obecnie w Polsce na jeden kilometr kwadratowy przypada 122 osoby.

Szczególnymi wskaźnikami natężenia są współczynniki demograficzne, określające natężenie określonego typu zdarzeń w badanej zbiorowości w pewnej jednostce czasu. Oblicza się je według następującej formuły:
, gdzie
oznacza współczynnik określający częstość występowania zdarzenia D w badanej zbiorowości w roku kalendarzowym t. Wielkość tę oblicza się, dzieląc liczbę zdarzeń określonego typu
, jakie wystąpiły w badanej zbiorowości w danym roku t, przez
, czyli liczbę ludności z połowy roku kalendarzowego t (w przypadku braku wiedzy o tej wielkości używamy przeciętnej liczby ludności zamieszkującej badany obszar w roku t). Uzyskaną wartość wymnaża się dla łatwości interpretowania przez stałą c, równą z reguły 1000, i interpretuje jako informację o natężeniu badanego zjawiska ludnościowego w przeliczeniu na 1000 mieszkańców danego obszaru. Przykładowo, chcąc ustalić poziom umieralności we współczesnej Polsce (zjawisko demograficzne), musimy zebrać informację o liczbie zgonów (zdarzenia demograficzne) i liczbie osób mieszkających w naszym kraju w połowie okresu, dla którego będziemy dokonywać obliczeń. W roku 2007 odnotowano 377,2 tys. zgonów, zaś dnia 30 czerwca nasz kraj zamieszkiwało 38,116 mln osób. Współczynnik zgonów obliczymy zatem następująco:
. Wielkość ta mówi, iż w roku 2007 na każde 1000 osób zamieszkujących Polskę przypadało 9,9 zgonów.

Współczynniki demograficzne, choć są miarami prostymi do obliczeń, posiadają jedną ważną wadę - brak porównywalności w czasie i w przestrzeni, wynikającą z wrażliwości tych miar na wpływ czynnika strukturalnego. Przykładowo, wartość współczynnika zgonów odnotowana w Polsce w 2007 r., tj. 9,9 zgonu na 1000 osób, może wynikać z wysokiej lub niskiej umieralności w zależności od struktury ludności badanej z punktu widzenia najważniejszej cechy rzutującej na częstość występowania zgonów - wieku. W zbiorowości, gdzie dominują ludzie młodzi, powyższa wartość współczynnika zgonów wskazywać będzie na wysoką umieralność. Z kolei w zbiorowości, w której udział osób starszych - odznaczających się znacznie większym prawdopodobieństwem zgonu - jest zdecydowanie wyższy, ta sama wartość świadczy o niskiej umieralności.

Najprostsze rozwiązanie powyższego problemu związane jest z odwołaniem się do tzw. cząstkowych współczynników demograficznych. Są to współczynniki obliczone dla jednorodnych z punktu widzenia jakiejś cechy podzbiorowości. Przykładowo, wiedząc o wrażliwości ogólnego współczynnika zgonów na strukturę ludności według wieku, możemy rozbić go na cząstkowe współczynniki zgonów obliczane dla homogenicznych z punktu widzenia wieku subpopulacji. A zatem, chcąc obliczyć taki cząstkowy współczynnik zgonów dla osób w wieku 20-24 lata dla roku 2007, podzielić należy liczbę zgonów odnotowanych w tym roku wśród osób w interesującym nas wieku przez liczbę wszystkich jednostek w wieku 20-24 lata, które zamieszkiwały dany obszar w połowie badanego roku, po czym wymnożyć przez stałą -
. Dla Polski w 2007 roku odpowiednia wielkość wynosi:
. Wartość ta mówi, iż w wieku 20-24 lata na każde 1000 osób zamieszkujących Polskę wypada jedynie 0,68 zgonu.

Cząstkowe współczynniki demograficzne są już wielkościami porównywalnymi w czasie i w przestrzeni, aczkolwiek niezbyt wygodnymi z uwagi na swą dużą liczbę. Stąd też czasami obliczane są tzw. standaryzowane współczynniki demograficzne, tj. syntetyczne mierniki obliczane na bazie wybranej, stałej zbiorowości wzorcowej przy założeniu, iż w poszczególnych podzbiorowościach tej modelowej populacji panuje takie natężenie badanych zdarzeń demograficznych, jak miało to miejsce w wyjściowej rzeczywistej zbiorowości.

Inna grupa miar względnych to wskaźniki odwołujące się do próby opisu typowego przebiegu życia jednostki wchodzącej w skład badanej zbiorowości. W tym przypadku staramy się określić przykładowo, jak długo średnio jednostki te będą żyć, jaka będzie typowa liczba wydanego przez nie na świat potomstwa, jaka ich część zawrze związek małżeński, przestając tym samym być panną czy kawalerem.

Aby lepiej zrozumieć istotę koncepcji cyklu życia, zapoznać się musimy z podstawowymi terminami z nią związanymi.

Punktem wyjścia jest spojrzenie na jednostkę jako na wiązkę charakterystyk - płci, wieku, jej miejsca zamieszkiwania, rozmiaru obuwia, poziomu wykształcenia, itd. Charakterystyki te podzielić można na cechy stałe (nie podlegające zmianom w trakcie trwania życia - płeć, imię, narodowość) i zmienne (podlegające zmianom w trakcie trwania życia). Niektóre z cech zmiennych przeistaczają się w cechę pierwotną - właściwość jednostki wykorzystywaną do identyfikacji stanu, w jakim znajduje się jednostka - np. typ szkoły, w jakiej pobiera się naukę, poziom wykształcenia, stan cywilny. Wszystkie pozostałe charakterystyki od tej chwili traktowane są jako cechy wtórne - inne właściwości jednostki pozwalające na jej wyróżnienie w zbiorowości wyodrębnionej na podstawie cechy pierwotnej.

Zdarzenie - każda zmiana cechy pierwotnej powodująca przejście z jednego stanu do drugiego - zatem np. przejście ze szkoły podstawowej do gimnazjum, lub z gimnazjum do liceum.

Zdarzenie początkowe - rozpoczynające pewien proces, zwany karierą - w przypadku kariery edukacyjnej - rozpoczęcie pobierania nauki w szkole podstawowej.

Zdarzenie powtarzalne - takie, które może się powtarzać w życiu jednostki, np. migracja.

Zdarzenia niepowtarzalne - np. zawarcie pierwszego małżeństwa.

Epizod - okres pomiędzy dwoma kolejnymi zdarzeniami określonego typu.

Czas pomiaru - sposób mierzenia czasu - możliwe są dwa podejścia do sposobu mierzenia czasu - podejście przekrojowe lub wzdłużne.

Kariera - sekwencja zdarzeń określonego typu - edukacyjna, rodzinna, małżeńska,

Typy:

Szeregowe - kariery następujące po sobie; np. dla większości osób kariera edukacyjna i kariera zawodowa;

Równoległe - kariery występujące w tym samym czasie, np. kariera zdrowotna i kariera edukacyjna, czy w przypadku tych studentów, którzy pracują jednocześnie - kariera edukacyjna i zawodowa;

Komplementarne - uzupełniające się, wspomagające (np. kariera rodzicielska i małżeńska - z uwagi na społeczne oczekiwania co do uzupełnienia roli małżonka rolą rodzica w większości przypadków wypełnianie kariery rodzica wspomaga jakość kariery małżeńskiej);

Konfliktowe - przeszkadzające sobie nawzajem z uwagi przede wszystkim konkurowania o czas potrzebny na realizację danej kariery (np. kariera rodzicielska i kariera zawodowa - zwłaszcza w pierwszych realizacji kariery rodzicielskiej, gdy małe dziecko wymaga poświęcenia dużej ilości czasu).

Cykl życia - proces składający się z wielu karier, przebiegających równolegle

Próbując zrekonstruować przebieg typowej drogi życiowej jednostki, mamy dwie możliwości uczynienia tego - poprzez odwołanie się do 1) analizy kohortowej (wzdłużnej) albo 2) analizy przekrojowej (okresowej).

Analiza kohortowa polega na śledzeniu przez całą fazę życia, dla której chcemy dokonać obliczeń, grupy jednostek zwanej kohortą. Kohorta to taki zespół jednostek, który wyselekcjonowany został na podstawie współwystępowania dwóch kryteriów. W życiu wszystkich jednostek tworzących wspomnianą grupę: 1) zaszło to samo zdarzenie demograficzne, 2) zdarzenie to wystąpiło w tym samym okresie (miesiącu, roku, dekadzie). Kohortę stanowią zatem np. osoby, które zawarły związek małżeński w 2007 r., czy osoby, które w latach 2000-2007 zmieniły miejsce stałego zamieszkiwania. Szczególnym rodzajem kohorty jest generacja, dla której zdarzeniem konstytutywnym są narodziny, zaś okresem - rok kalendarzowy. Zatem generacja to odpowiednik potocznego terminu „rocznik”. Zaletą analizy kohortowej jest jej konkretność, pozwala ona bowiem na szczegółowy opis zdarzeń demograficznych, jakie występowały w życiu pewnej konkretnej grupy. Podstawową wadą jest z kolei historyczność danych z niej pochodzących, albowiem, chcąc dokonać na jej podstawie obliczeń poszukiwanych wskaźników demograficznych, należy poczekać, aż wszystkie jednostki przynależące do kohorty wyjdą z wieku, w którym występują badane przez nas zdarzenia. Tym samym, jeśli badaną kohortą są osoby urodzone w roku 1990, informacja o przeciętnej liczbie wydanego przez nich na świat potomstwa możliwa będzie do uzyskania w roku 2040 (gdy ostatnia kobieta opuści wiek rozrodczy, tj. wiek 15-49 lat), zaś informacja o tym, jak długo żyli, po roku 2100 (gdy ostatni osobnik urodzony w 1990 umrze).

Drugą metodą gromadzenia i obróbki danych jest analiza przekrojowa. W tym przypadku przebieg życia rekonstruuje się za pomocą łączenia informacji pochodzących od ogółu jednostek żyjących w danym roku kalendarzowym na podstawie natężenia zdarzeń demograficznych odnotowanych w jednorodnych subpopulacjach. A zatem, przykładowo chcąc obliczyć przeciętną liczbę potomstwa wydanego przez kobietę w trakcie przebiegu jej życia, łączymy informacje o tym, jak często w danym roku kalendarzowym rodziły dzieci kobiety znajdujące się na poszczególnych fazach życia rozrodczego. Tym samym rekonstruujemy przebieg życia i częstość występowania w nim zdarzeń określonego rodzaju (w naszym przypadku urodzeń), jednak, czyniąc tak, łączymy jednostki przynależące do różnych generacji, tj. osoby o całkowicie odmiennych drogach życia, innych doświadczeniach życiowych, systemie wartości, itp. w efekcie uzyskujemy co prawda wartości mówiące o bieżącej sytuacji, lecz wartości odnoszące się do pewnej hipotetycznej zbiorowości. Cechą bowiem wskaźników przekrojowych jest ich warunkowość - mówią bowiem o pewnym zjawisku społecznym w sytuacji braku w długim okresie zmian w częstości występowania zdarzeń określonego typu w poszczególnych grupach wieku w długim okresie. Takie założenie jest oczywiście błędne. Trudno oczekiwać, aby przykładowo dzisiejsze dwudziestoletnie dziewczęta wydawały na świat potomstwo tak często, jak czyniły to ich matki. Różnią się od nich nie tylko sytuacją edukacyjną (częściej kontynuują nauką), ale również i warunkami ekonomicznymi, w jakich żyją (ich matki w wieku 20 lat nie doznawały obaw przed bezrobociem).

Choć zdecydowanie bardziej wiarygodne są mierniki bazujące na analizie kohortowej, w badaniach ludnościowych częściej wykorzystywane są wskaźniki pochodzące z analizy okresowej. Interpretując je i dokonując porównań w czasie i w przestrzeni, zawsze pamiętać należy o ich warunkowości wynikającej z przyjętego założenia o niezmienności zachowań demograficznych w długim okresie.

Liczba i rozmieszczenie ludności

Tab. 1 Liczba ludności świata i kontynentów w latach 1650-2007 (w mln osób)

	1650	1750	1800	1850	1900	1950	2007
Świat	545	728	906	1171	1608	2516	6593
Afryka	100	95	90	95	120	222	943
Ameryka	13	12	25	59	144	331	901
Azja	330	471	602	749	937	1377	3984
Europa	100	140	187	266	401	547	731

Australia z Oceanią w 2007 r. - 34 mln osób

Źródło: dane dostępne na stronie www.un.org

Tab. 2 Największe państwa świata i Europy w 2007 (w mln osób)

Świat		Europa
Kraj	Ludność	Kraj	Ludność
Chiny	1318	Rosja	142
Indie	1132	Niemcy	82
USA	302	Francja	62
Indonezja	232	Wlk. Brytania	61
Brazylia	189	Włochy	59
Pakistan	169	Ukraina	46
Bangladesz	149	Hiszpania	45
Nigeria	144	Polska	38,1
Rosja	142	Rumunia	21,6
Japonia	128	Niderlandy	16
Meksyk	107	TURCJA	74

Źródło: dane dostępne na stronie www.un.org

Gęstość zaludnienia (osoby na 1 km kwadratowy):

Świat - 48; Europa (wraz z Rosją) - 32; Azja - 125; Afryka - 30; Ameryka - 22; Oceania - 4

Bangladesz	1035	Australia	3
Palestyna	666	Kanada	3
Korea Płd	487	Rosja	8
Niderlandy	394	Norwegia	14

POLSKA - liczba ludności i gęstość zaludnienia w trakcie ostatniego tysiąclecia

Rok	1000	1340	1700	Granice z 1938				Granice współczesne
				1800	1850	1900	1939	1945	1950	1960	1970	1980	1990
Liczba ludności w mln	0,69	1,25	3,25	9	13,6	25,6	35,1	23,9	25	29,8	33,6	35,6	38,2
Gęstość zaludnienia	4	8,6	22,3	27,5	41	65	91	78	81	97	106	113	122

Rok 2007 - Ludność 38,115 mln osób; gęstość zaludnienia - 122 os/km2

Województwa w 2007 - liczba ludności (w tys. osób)

Max: Mazowieckie - 5171; Śląskie - 4669; Wielkopolskie - 3376

Minimum: Lubuskie - 1009; Opolskie - 1042; Podlaskie - 1196

Łódzkie - 2566

Województwa - Gęstość zaludnienia (liczba osób na 1 km kwadratowy)

Max: Śląskie - 379; Małopolskie - 215; Dolnośląskie - 145

Minimum: Warmińsko-mazurskie - 59; Podlaskie - 59, Lubuskie - 72

Łódzkie - 141

Typy piramid wieku

Starzenie się ludności

Tab. Ludność według ekonomicznych grup wieku

Struktura ludności według stanu cywilnego

Stan cywilny - cecha określająca, czy dana jednostka ma już jakieś doświadczenia życia w długotrwałym związku.

Istnieją dwa podejścia do określania tej cechy - stan cywilny prawny określany jest na podstawie odpowiednich zapisów Ksiąg Stanu Cywilnego, do których wpisy dokonywane są w Urzędach Stanu Cywilnego; stan cywilny faktyczny odnosi się do rzeczywistego pozostawania w związku lub też nie.

Stan cywilny prawny składa się z następujących kategorii:

• Panna, kawaler

• Zamężna, żonaty

• Rozwiedziona, rozwiedziony,

• Separowana, separowany,

• Wdowa, wdowiec

• Stan cywilny wolny oznacza brak prawnych przeciwwskazań do zawarcia ponownego małżeństwa (kategorie zaznaczone powyżej na żółto)

Stan cywilny prawny ludności Polski w wieku 15 lat i więcej w 2002 r.

Wyszczególnienie	Ogółem w tys.	W wieku
				19 i mniej	20-24	25-29	30-59	60+	Nieusta- lony
Mężczyźni	14962,1	1676,8	1604,7	1468,6	7637,1	2572,6	2,3
W %
Kawalerowie	4963,3	99,8	87,8	48,7	14,0	3,9	13,6
Żonaci	8963,7	0,2	11,1	48,9	78,9	79,3	26,3
Wdowcy	434,5	0	0	0	1,2	13,2	1,8
Rozwiedzeni	461,2	0	0,1	1,1	4,8	3,0	2,8
Separowani	10,7	0	0	0	0,1	0,1	0
Kobiety	16326,3	1605,6	1553,6	1426,6	7827,3	3910,8	2,2
W %
Panny	3966,1	98,6	72,9	31,4	7,8	4,9	10,1
Zamężne	9054,1	1,4	25,5	64,7	78,3	40,6	30,1
Wdowy	2473,2	0	0,1	0,3	6,3	50,4	8,0
Rozwiedzione	695,2	0	0,4	2,2	6,7	3,5	1,8
Separowane	14,3	0	0	0,1	0,1	0,0	0

Struktura ludności według poziomu wykształcenia

Poziom wykształcenia określany jest na podstawie najwyższego zakończonego poziomu edukacji, potwierdzonego dyplomem lub świadectwem.

Struktura ludności w wieku 15+ według poziomu wykształcenia w latach 1960-2002 (w %) - wyniki spisów powszechnych

Rok i kategoria	Wyższe	Średnie i policealne	Zasadnicze zawodowe	Podstawowe ukończone
NSP'1960	2,1	10,3	3,1	39,3
NSP'1970	2,7	13,4	10,6	48,8
NSP'1978	4,5	19,9	17,4	45,7
NSP'1988	6,5	24,7	23,6	38,8
NSP'2002	10,2	32,7	24,1	28,2
2002 - mężczyźni	9,7	28,7	31,3	26,2
2002 - kobiety	10,8	36,3	17,5	29,9
2002 - miasto	13,2	37,3	20,4	23,9
2002 - wieś	4,2	21,5	28,0	39,7

Struktura ludności w wieku 13+ według poziomu wykształcenia w latach 2002-2008 (w %) - metoda bilansu świadectw i dyplomów

Rok i kategoria	Wyższe	Średnie i policealne	Zasadnicze zawodowe	Gimnazjalne	Podstawowe ukończone
2002	11,1	32,4	23,8	1,8	28,0
2008	16,5	33,4	22,4	5,5	20,2
2008 - mężczyźni	14,7	31,5	28,5	6,2	17,7
2008 - kobiety	19,8	35,4	16,5	4,9	21,0
2008 - miasto	23,2	38,3	20,2	4,5	13,8
2008 - wieś	7,5	25,3	28,5	6,4	27,2

Struktura wykształcenia ludności w wieku 15+ w roku 2002 według grup wieku (w %)

Wiek	Wyższe	Policealne i średnie	Zasadnicze zawodowe	Podstawowe ukończone	Podstawowe nieukończone
15-19	-	12,3	8,5	73,6	3,6
20-24	6,1	58,4	23,4	9,5	0,5
25-29	20,6	38,2	29,3	8,9	0,4
30-34	16,2	36,1	35,0	9,8	0,4
35-39	13,7	36,8	36,4	10,2	0,4
40-44	11,8	38,3	35,3	11,8	0,5
45-49	11,4	36,2	32,0	17,7	0,5
50-54	11,3	34,2	28,6	23,4	0,6
55-59	11,6	29,8	22,1	33,7	1,1
60-64	9,9	25,7	16,1	44,3	2,3
65+	6,2	19,2	9,3	51,2	12,5

Niepełnosprawność

Niepełnosprawność - ograniczenie samodzielnego wykonywania czynności typowych dla danej fazy życia.

Wyróżniamy dwa podejścia do analizowania niepełnosprawności:

• niepełnosprawność prawna:

Posiadanie orzeczenia lekarza orzecznika lub komisji lekarskiej potwierdzające występowanie ograniczeń samodzielnego funkcjonowania

• niepełnosprawność biologiczna:

Wynikająca z rzeczywistych ograniczeń niezdolność do wykonywania podstawowych czynności dnia codziennego.

W efekcie zazwyczaj wyodrębnia się trzy podgrupy osób niepełnosprawnych:

a) osoby niepełnosprawne zarówno prawnie, jak i biologicznie;

b) osoby niepełnosprawnie tylko prawnie;

c) osoby niepełnosprawne tylko biologicznie.

W roku 2002 ogółem 5,46 mln osób zadeklarowało niepełnosprawność. W NSP'1988 było to tylko 3,74 mln (przyrost o 46%). Zdecydowana większość w roku 2002 były to osoby mające odpowiednie orzeczenie - 4,45 mln. Osób wyłącznie niepełnosprawnych biologicznie było 1,01 mln.

Niepełnosprawni według płci w 2002 r.

(w przeliczeniu na 1000 osób danej płci i wieku)

Przyczyny pogarszania się stanu zdrowia:

• Zanik selekcji naturalnej;

• Lepsze rozpoznawanie problemów zdrowotnych u osób starszych (starość jaka faza życia utożsamiana z chorobami);

• Efekt generacji - hipoteza Barkera + wpływ kryzysów społecznych w pewnych fazach życia.

Gospodarstwa domowe i rodziny

Gospodarstwo domowe to zespół osób - spokrewnionych ze sobą bądź nie - mieszkających razem i wspólnie utrzymujących się. Punktem wyjścia dla utworzenia gospodarstwa domowego jest mieszkanie/dom zamieszkiwane przez daną grupę osób.

Typy gospodarstw domowych:

rodzinne (w ramach gospodarstwa wyodrębnić można chociaż jedną rodzinę) - jednorodzinne i wielorodzinne;

nierodzinne - jednoosobowe i wieloosobowe.

Głowa gospodarstwa domowego:

osoba dostarczająca największej części dochodów (tradycyjne rozumienie);

osoba mająca największy wpływ na wydatki gospodarstwa (alternatywne rozumienie).

Rodzina to przynajmniej dwie osoby tworzące wspólnie gospodarstwo domowe, które powiązane są bądź więzią małżeńską (lub jej tożsamą - tj. związkiem nieformalnym) bądź więzią biologiczną (czy jej tożsamą - adopcja).

Typy rodzin:

Małżeństwo z dzieckiem/dziećmi;

Małżeństwo bez dzieci;

Związek nieformalny z dzieckiem/dziećmi;

Związek nieformalny bez dzieci;

Samotna matka z dzieckiem/dziećmi;

Samotny ojciec z dzieckiem/dziećmi.

Gospodarstwa domowe w Polsce w latach 1960-2002

Rok	Liczba gospodarstw domowych (w tys.)	Dynamika zmian (spis poprzedni = 100)
1960	8253	.
1970	9376	113,6
1978	10948	116,8
1988	11970	109,3
1995	12501	104,4
2002	13337	106,6 (111,4*)

* w stosunku do roku 1988

Źródło: Spisy powszechne z lat 1960, 1970, 1978, 1988, 2002 i mikrospis 1995

Struktura gospodarstw domowych według wielkości w latach 1960-2002 (w %*)

Kategoria	1960	1970	1978	1988	1995	2002
Ogółem
Średnia wielkość	3,47	3,39	3,11	3,10	3,06	2,84
Jednoosobowe	16,2	16,1	17,4	18,3	19,7	24,8
Dwuosobowe	18,5	18,8	21,7	22,3	23,1	23,2
Trzy-, czteroosobowe	38,8	41,2	44,0	42,3	39,8	37,9
Pięcioosobowe i większe	26,5	23,9	16,9	17,1	17,4	14,0
Miasta
Średnia wielkość	3,12	3,03	2,85	2,86	2,80	2,60
Jednoosobowe	21,1	19,9	20,7	20,3	22,0	27,7
Dwuosobowe	20,0	20,0	22,2	23,5	24,7	24,7
Trzy-, czteroosobowe	39,6	44,1	46,4	45,1	42,1	38,6
Pięcioosobowe i większe	19,3	16,0	10,7	11,1	11,2	8,9
Wieś
Średnia wielkość	3,87	3,87	3,55	3,56	3,59	3,33
Jednoosobowe	10,8	10,6	11,9	14,5	15,1	18,8
Dwuosobowe	16,8	17,1	20,7	20,0	19,9	20,2
Trzy-, czteroosobowe	37,7	37,0	40,1	36,9	34,9	36,6
Pięcioosobowe i większe	34,7	35,3	27,3	28,6	30,1	24,4

* średnia wielkość gospodarstwa w osobach

Gospodarstwa domowe według składu rodzinnego w latach 1970-2002 (w %)

Gospodarstwa	1970	1978	1988	1995	2002
Polska ogółem
Jednorodzinne	77,8	77,9	75,0	73,3	69,0
Dwurodzinne	4,6	3,8	4,9	5,1	4,4
Trzy- i więcej rodzinne	0,1	0,1	0,2	0,2	0,2
Nierodzinne	17,5	18,2	19,9	21,3	26,4
Miasta
Jednorodzinne	76,1	75,7	75,1	73,3	67,6
Dwurodzinne	2,3	2,4	2,8	2,8	2,8
Trzy- i więcej rodzinne	0,1	0,1	0,1	0,1	0,1
Nierodzinne	21,5	21,8	22,0	23,8	29,5
Wieś
Jednorodzinne	80,0	81,3	74,8	73,3	71,9
Dwurodzinne	7,9	6,1	9,1	9,9	7,6
Trzy- i więcej rodzinne	0,1	0,2	0,4	0,5	0,4
Nierodzinne	12,0	12,4	15,7	16,3	20,1

Struktura rodzin według typu biologicznego w Polsce w latach 1970-2002 (w %)

Kategoria	1970	1978	1988	1995	2002
Ogółem
Małżeństwo bez dzieci	20,5	22,3	22,8	23,6	23,5
Małżeństwo z dziećmi	66,8	64,3	61,8	59,6	57,1
Matka z dziećmi	11,3	11,9	13,6	15,0	17,2
Ojciec z dziećmi	1,4	1,5	1,8	1,8	2,2
Miasto
Małżeństwo bez dzieci	20,2	21,7	22,3	23,8	24,5
Małżeństwo z dziećmi	65,9	63,4	60,9	57,9	54,4
Matka z dziećmi	12,5	13,3	15,0	16,4	18,8
Ojciec z dziećmi	1,4	1,6	1,8	1,9	2,3
Wieś
Małżeństwo bez dzieci	21,0	23,3	23,6	23,2	21,8
Małżeństwo z dziećmi	67,7	65,5	63,4	62,4	61,7
Matka z dziećmi	9,9	9,8	11,3	12,7	14,4
Ojciec z dziećmi	1,4	1,4	1,7	1,7	2,0

Urbanizacja

W demografii: wzrost ważności mieszkańców miast wśród ludności danego obszaru. Mierzony jest udziałem ludności miejskiej wśród ludności ogółem. Przeciwieństwem urbanizacji jest dezurbanizacja.

W socjologii: urbanizacja oznacza rozprzestrzenianie się miejskiego stylu życia. W tym przypadku terminem przeciwnym jest ruralizacja, tj. proces upowszechniania się norm życia typowych dla ludności wiejskiej.

Kryteria uznania danego skupiska ludzkiego za miasto:

1. Demograficzne (przekroczenie pewnej minimalnej liczby ludności);

2. Prawne (uzyskanie praw miejskich);

3. Ekonomiczne (większość ludności utrzymuje się z innych źródeł niż rolnictwo, rybołówstwo, myślistwo czy zbieractwo);

4. Funkcjonalne (posiadanie instytucji o ponadlokalnych znaczeniu, tj. obsługujących mieszkańców również i innych skupisk ludzkich - szkoła średnia, poczta, apteka).

5. Przestrzenne (zwarta zabudowa składająca się z zabudowań wielorodzinnych)

Czynniki demograficzne urbanizacji:

1. przyrost naturalny;

2. migracje;

3. zmiany granic administracyjnych (nadawanie praw miejskich, przyłączanie do miast nowych terenów).

Etapy urbanizacji:

1. Stan wyjściowy - w społeczeństwach tradycyjnych z uwagi na niską wydajność pracy, trudności z przechowywaniem i przewożeniem żywności, zdecydowana większość ludności zamieszkuje na wsi. Społeczny podział pracy - tj. specjalizowanie się w wytwarzaniu konkretnych produktów, czemu towarzyszy wzrost wydajności produkcji (efekt skali) i jej jakości - jest słabo widoczny. Ludność miast stanowi maksymalnie 20, w skrajnych przypadkach 30% ludności ogółem. Warunki życia w miastach są gorsze niż na wsi, zwłaszcza wyższe jest prawdopodobieństwa wybuchu epidemii. W rezultacie ludzie w miastach żyją krócej niż ludność wiejska, zaś bez stałego, acz niewielkiego dopływu ludności wiejskiej („miejskie powietrze czyni wolnym”) niemożliwe byłoby utrzymanie się liczby mieszczan.

2. Dopiero proces modernizacji społeczeństwa umożliwia - poprzez postęp procesu podziału pracy - powstawanie większych warsztatów rzemieślniczych, manufaktur i fabryk. Dzięki zaistnieniu przejścia demograficznego pojawia się na wsi nadwyżka liczby ludności w stosunku do popytu na pracę. W efekcie wskutek masowej migracji ludności wiejskiej do miast w poszukiwaniu pracy zwiększa się liczba i odsetek ludności miejskiej. Występuje zjawisko urbanizacji, przy czym proces ten jest trójfazowy - w pierwszej fazie liczba ludności miast rośnie wolniej niż ludności wiejskiej, w drugiej - szybciej niż ludności wiejskiej, w trzeciej - liczba ludności miast nadal rośnie, zaś liczebność mieszańców wsi maleje.

3. Kolejny etap to wynikający z rozwoju sektora usług wymagających wysokich kwalifikacji etap koncentracji ludności w tych ośrodkach miejskich, gdzie popyt na te usługi jest największy - tj. w wielkomiejskich metropoliach. Następuje spadek znaczenia mniejszych miast i koncentracja ludności w największych skupiskach miejskich, które przeżywają nienotowany wcześniej rozrost. Pojawia się szybko rosnąca liczba miast milionowych.

4. Etap suburbanizacji związany jest z rozwojem łączności i komunikacji, w efekcie czego ułatwiony jest codzienny dojazd do pracy z odległości do kilkudziesięciu kilometrów, a jednocześnie pojawiają się na masową skalę zawody wykonywane „na odległość” (e-praca) lub w zaciszu domowym. Szukając bardziej korzystnych warunków życia, zamożniejsza ludność miast osiedla się na okalających miastach terenach.

5. W konsekwencji po przekroczeniu punktu maksymalnego wskutek suburbanizacji - oznaczającej w praktyce odpływ ludności miejskiej na obszary podmiejskie, tj. z punktu formalnego wiejskie - następuje faza dezurbanizacji, odznaczająca się spadkiem liczby i udziału ludności miejskiej. Pamiętać należy jednak, iż dezurbanizacji towarzyszy dalsza urbanizacja w znaczeniu socjologicznym.

6. W przyszłości spodziewany jest etap reurbanizacji. Wynikać ona będzie zapewne z połączenia utrzymującej się atrakcyjności wielkomiejskich aglomeracji (głównie dla ludzi młodych), obniżenia wygórowanych cen nieruchomości w centrach miast oraz ich przebudowy, zgodnie z duchem rewitalizacji (odżywania) dążącym do zaadaptowania wielkomiejskich centrów do wymogów dnia dzisiejszego przy utrzymaniu ich tradycyjnego charakteru.

Podstawowe dane o procesie urbanizacji w Polsce w latach 1900-2009

Wskaźnik etapu urbanizacji	1900	1931	1950	1978	1988	2002	2009
Liczba ludności miejskiej (w tys.)	6228	10448	9499	20149	23175	23598	23278
Liczba miast	598	689	696	803	822	884	897
Liczba miast mających przynajmniej 200 tys. mieszkańców	4	5	5	15	19	18	17
Udział ludności miejskiej	25,2	27,4	36,9	60,5	61,2	61,7	61,0
Ludność w miastach do 10 tys. jako % ludności ogółem	17,5	20,6	22,0	6,0	5,5	5,8	6,0
Ludność żyjąca w miastach do 10 tys. jako % ludności miejskiej	75,8	24,9	22,1	10,5	9,0	9,4	9,8
Liczba ludności w miastach powyżej 200 tys. (w tys.)	1548,8	2568	2397	7137,7	8538,5	8261,2	7911,8
Ludność żyjąca w miastach powyżej 200 tys. jako % ludności miejskiej	24,9	29,0	25,0	35,4	36,9	35,0	33,0

Miasta w Polsce w 2009 według liczby mieszkańców

Kategoria	Liczba ludności
		Poniżej 5 tys.	5000-9999	10000-19999	20000-49999	50000-99999	100000-199999	200 tys. i więcej
Liczba miast	311	186	180	134	47	22	17
Liczba ludności	953,4	1334,7	2643,1	4191,7	3203,6	3039,9	7911,8

Największe polskie miasta w latach 1900-2010 (liczba ludności w tys. osób)

Miasto	1897/1900	1939	1946	1975	2000	2010
Warszawa	601,4	1289,0	478,8	1436,1	1610,5	1716,9
Kraków	91,3	259,0	229,0	684,6	741,5	755,5
Łódź	314,0	672,0	496,9	798,3	793,2	739,8
Wrocław	422,7	629,6	170,7	575,9	633,9	632,6
Poznań	117,0	272,0	268,0	516,0	574,9	552,7
Gdańsk	140,6	250,0	117,9	421,0	456,6	456,9
Szczecin	210,7	383,0	72,9	369,7	416,5	405,9
Bydgoszcz	52,2	141,0	134,6	322,7	384,5	357,0
Lublin	50,4	122,0	99,4	272,0	355,8	349,0
Katowice	31,7	134,5	128,3	343,7	340,5	307,7

Teorie ludnościowe

Teoria ludnościowa pastora Tomasza Roberta Malthusa

Pod koniec XVIII wieku pojawiła się pierwsza teoria ludnościowa ukierunkowana na wyjaśnienie przyczyn zmian liczby ludności w długim okresie. Teoria ta sformułowana została przez brytyjskiego pastora T. R. Malthusa i nawiązuje do rozwijanych wówczas koncepcji fizykoteologii, usiłujących za pomocą modeli logicznych przedstawić „boski porządek”, tj. wynikające z prawa naturalnego zasady rządzące ludzkimi zachowaniami.

Istotą teorii Malthusa jest określenie na podstawie empirycznych obserwacji tempa przyrostu produkcji żywności w długim okresie i teoretycznego tempa wzrostu liczby ludności. Zgodnie z danymi statystycznymi z połowy XVIII wieku produkcja zboża (główny zasób żywności) w Anglii rosła liniowo, tj. zgodnie z postępem arytmetycznym. Jednocześnie potencjalne tempo wzrostu liczby ludności określone zostało jako stałe w ujęciu względnym, co oznacza wzrost liczby ludności w tempie geometrycznym.

W efekcie następuje wyraźna różnica pomiędzy teoretycznym tempem zmiany dostępnej żywności i liczebnością populacji ludzkiej (rys. 1).

Rys. 1 Tempo wzrostu liczby ludności a tempo wzrostu produkcji żywności według koncepcji T. R. Malthusa

Na powyższym wykresie widoczna jest owa różnica - wychodząc z punktu 1, w którym panuje równowaga (przecinające się linie ciemna - mówiąca o dostępnej żywności i jasna mówiąca o liczbie ludności wskazują, iż dostępne w tej chwili zasoby wystarczają na wyżywienie istniejącej populacji, o ile zostaną skonsumowane w całości). Następnie pojawia się nadwyżka żywności, prowadząca - w sytuacji braku możliwości tezauryzacji zasobów - do „uwolnienia” części czasu przez dotychczas w znoju pracująca ludność. Sytuacja taka jest z moralnego punktu widzenia naganna, albowiem umożliwia oddawanie się bezczynności, która z kolei prowadzi do zepsucia i niemoralności. Z biegiem czasu jednak - dzięki utrzymywaniu się stałego tempa przyrostu ludności - osiągnięty jest jednak kolejny punkt równowagi, w którym ponownie zasoby żywności wystarczają na utrzymanie ludności, o ile ta ostatnia zapobiegliwie i pracowicie poświęca swój czas w całości na pozyskiwanie środków utrzymania. Po przekroczeniu tego punktu pojawia się po raz kolejny stan nierównowagi. Tym razem jednak to zasoby żywności są niewystarczające, w rezultacie czego pojawia się niedożywienie i następnie głód, pociągając za sobą szereg występków (kradzieże, prostytucja, wojny). Szczęśliwie jednak Opatrzność cyklicznie powoduje występowanie pozytywnych czynników przywracających równowagę. Te czynniki to biblijni czterej jeźdźcy Apokalipsy („od pomoru, głodu, ognia i wojny strzeż nas Panie”). Malthus był jednak świadom zła wyrządzanego przez najazd „czterech jeźdźców Apokalipsy”, stąd też promował „zbożne” środki kontroli nadmiernego przyrostu liczby ludności, środki bazujące na wstrzemięźliwości - celibat (dożywotnie pozostawanie w staropanieństwie i starokawalerstwie) oraz odraczanie momentu zawierania związku małżeńskiego. W obu przypadkach oznacza to zmniejszenie się liczby młodych ludzi żyjących w jedynych okolicznościach umożliwiających moralnie dopuszczalne spłodzenie potomstwa - małżeństwie.

Koncepcja Malthusa to pierwsza nowożytna teoria ludnościowa, będąca prototypem modeli ekorozwoju, tj. uwzględniania przy określaniu „właściwej” liczby ludności wydolności środowiska naturalnego.

Teoria przejścia demograficznego - koncepcja przyjmowana powszechnie i z niewielkimi zastrzeżeniami, dotyczącymi bardziej mechanizmu wyjaśniającego przyczyny zmian niż ich przebiegu - opisuje proces przemian reprodukcji ludności (graficzna prezentacja tego modelu zamieszczona jest na rys. 1). W okresie przedtranzycyjnym (niekiedy zamiast pojęcia „przejście” używany jest termin „tranzycja”) życie ludzkie narażone było na stałe, wysokie ryzyko zgonu, które w okresach klęsk żywiołowych (susze, powodzie, nieurodzaje), epidemii i wojen wzrastało dodatkowo. W rezultacie typowy noworodek miał przed sobą ok. 25-30 lat życia, głównie wskutek wysokiej umieralności w pierwszych latach życia (ok. ¼ noworodków umierało w pierwszym roku życia, ok. połowa nie dożywała wieku 20 lat). Aby w takich warunkach zapewniona była równowaga ekologiczna (tj. pełne wykorzystanie dostępnych danej populacji zasobów) i jednocześnie zastępowalność pokoleń, typowa kobieta musiała wydać na świat 6-8 dzieci. W efekcie udział ludzi starych pozostawał na poziomie niskim (ok. 4-6% ludności w wieku 60 lat i więcej), aczkolwiek niestabilnym (w okresach epidemii dotykających głównie dzieci i młodzież udział seniorów podnosił się, niekiedy znacznie).

Druga połowa XVIII w. przyniosła ze sobą postęp w zakresie „twardych” (obiektywnych), jak i „miękkich” (mentalnych) determinant stanu zdrowia i umieralności ludności. Opanowanie nowych upraw i technik pozyskiwania żywności, rozwój technologiczny w sferze ochrony zdrowia z jednej strony, z drugiej powolne rozprzestrzenianie się racjonalistycznego (szukającego logicznych, pozbawionych wpływu czynnika ponadnaturalnego determinant stanu zdrowia) i demokratycznego (uznającego, iż zdrowie i długie życie jest dobrem niezbędnym każdemu, nie tylko warstwom wyższym) spojrzenia na świat doprowadziło do powolnego obniżania się umieralności. Rodność pozostała bez zmian, lecz łącznym efektem był najpierw spadek (rezultat relatywnie szybkiego obniżenia się prawdopodobieństwa zgonu w pierwszych latach życia), a następnie wzrost odsetka ludzi starszych (efekt obniżania się umieralności w średnim i starszym wieku).

Kolejny etap przejścia demograficznego związany jest z szybkim obniżaniem się rodności przy jednoczesnej powolnej redukcji współczynników zgonów, głównie wśród ludzi w wieku średnim i starszym. Działa tu mechanizm dążenia do równowagi ekologicznej (dopasowania liczby ludności do dostępnych zasobów), ograniczający tempo wzrostu liczby ludności. Niezależnie od typu motywacji do limitowania liczby potomstwa (altruistyczna - ukierunkowana na zwiększenie średniej wartości inwestycji w kapitał ludzki potomstwa; egoistyczna - związana z rozpatrywaniem decyzji prokreacyjnych w kategoriach ekonomicznych kosztów i korzyści) konsekwencją takiego zachowania było zwiększenie się frakcji osób starszych.

Współcześnie w krajach najwyżej rozwiniętych występują tzw. drugie i trzecie przejście demograficzne. Drugie przejście demograficzne związane jest z wzrastającą różnorodnością form rodzinnych, co wynika z rozszerzającego się spektrum możliwości życia rodzinnego współwystępującego z rozrostem niepewności co do przyszłości ego. W efekcie zwiększa się świadomość nieprzewidywalności przebiegu kariery małżeńskiej/partnerskiej. Nie wiadomo, jak długo związek się utrzyma, czy partner jest zorientowany na związek dozgonny. W rezultacie z jednej strony brak jest wystarczających inwestycji w związek (inwestycji w kategoriach czasu, zasobów materialnych, zainteresowania, emocji), z drugiej zaś w porównaniu z życiem prywatnym wyraźnie zyskuje kariera zawodowa, która - po przekroczeniu pewnego etapu - staje się z grubsza przewidywalna.

Z kolei terminem trzecie przejście demograficzne określa się zachodzące w ostatnich dekadach zmiany struktury etnicznej i wyznaniowej zachodzące w krajach najwyżej rozwiniętych, gdzie w rezultacie zapotrzebowania na nisko wykwalifikowaną siłę roboczą pojawiają się duże grupy ludności pochodzącej ze słabiej rozwiniętych części Europy i świata - początkowo przybysze z Europy Wschodniej i z Bałkanów, a następnie imigrancie z Azji, Afryki i w mniejszym stopniu Ameryki Południowej. W efekcie już dzisiaj w krajach Europy Zachodniej zazwyczaj 10-15% ludności to imigranci i ich dzieci, zaś w perspektywie połowy XXI wieku odsetek ten wzrosnąć ma do 25-30%. Tym samym wzrasta różnorodność etniczna społeczeństw krajów rozwiniętych, a w rezultacie różnorodność kulturowa i wyznaniowa.

Równolegle z przejściem demograficznym zachodzą dwa inne, ściśle związane z tranzycją przejścia - epidemiologiczne i zdrowotne. Pierwsze z nich skrótowo przedstawić można jako: 1) zmianę podstawowych przyczyn zgonów - od dominacji chorób zakaźnych i pasożytniczych do dominacji chorób degeneratywnych (związanych z procesem kumulacji losowych szkód występujących w organizmie) i cywilizacyjnych (związanych ze stylem życia, nadużywaniem antystresorów, zanieczyszczeniem środowiska); 2) zmianę rozkładu zgonów według wieku - od dominacji zgonów występujących w pierwszych miesiącach i latach życia do dominacji zgonów występujących w 7., 8., 9. dekadzie życia. Z kolei przejście zdrowotne utożsamione może być z demokratyzacją i upublicznieniem medycyny (odejściem od uznania, iż zdrowie jest uzależnione jedynie od prywatnej woli jednostki i jej zasobności), zmianą jej celu (od ingerowania w przypadkach ciężkich chorób do przeciwdziałania ich występowaniu), skuteczności (np. dzięki rozwojowi technologii, farmakologii) i modelu (od modelu socjomedycznego - uznającego jedność umysłu i ciała - przez biomedyczny - koncentracji na terapii ciała, bez uwzględniania kontekstu choroby - z powrotem do socjomedycznego). Konsekwencją dwóch wspomnianych przejść jest wydłużanie się trwania ludzkiego życia, a jednocześnie poprawa stanu zdrowia ludności, odraczanie momentu pojawiania się chronicznych chorób.

Z przejściem demograficznym związane jest jeszcze jedno ważne przejście - przejście mobilności przestrzennej, opisujące zmiany typowych kierunków migracji w poszczególnych epokach historycznych.

Dla roku 2002 w przypadku kategorii małżeństwa z dziećmi i małżeństwa bez dzieci dokonano zsumowania liczb odnoszących się do formalnych i nieformalnych związków. W poprzednich spisach publikowane dane nie czyniły rozróżnienia pomiędzy tymi dwoma typami związków.

26

---