Procesy Endogeniczne
-Ruchy izostatyczne- pionowe ruchy bloków skorupy ziemskiej dążące do uzyskania równowagi grawitacyjnej. Równowaga skorupy ziemskiej może ulec zaburzeniom wskutek obciążenia lub odciążenia - zaburzenie równowagi wywołuje ruch izostatyczny. Czynnikami obciążającymi skorupę ziemską mogą być grube pokrywy lodowe, wzrost ilości wody w zbiornikach wodnych lub zwiększona akumulacja osadów w basenach morskich. Odciążenie skorupy ziemskiej może być wynikiem topnienia pokrywy lądolodu, zmniejszania się ilości wody w zbiornikach jeziornych lub morskich i niszczenia przez siły egzogeniczne obszarów kontynentalnych.
-Ruchy lądotwórcze- powolne, długotrwałe, pionowe ruchy skorupy ziemskiej powodujące wydźwignięcie lądu lub obniżanie dna oceanicznego. Są to więc ruchy wahadłowe: niejednokrotnie na tym samym obszarze występowało na przemian podnoszenie i obniżanie. Dowodem na istnienie ruchów epejrogenicznych są między innymi regresje i transgresje płytkich mórz, jak też różna wysokość nad poziomem morza różnowiekowych teras morskich. Przyczyną tych ruchów są procesy magmowe.
-Ruchy górotwórcze- prowadzące do powstania gór fałdowych, wskutek działania silnych nacisków poziomych. W zależności od powstawania i budowy wyróżnia się:
1. Fałdowe - tworzą się wskutek sfałdowania mas skalnych: Himalaje, Alpy, Karpaty, Pireneje, Andy, Atlas.
2. Zrębowe - powstają wskutek pionowych przemieszczeń wzdłuż uskoków skalnych: Ural, Harz, Sudety.
3. Wulkaniczne - są wynikiem erupcji wulkanicznych: góry Kamczatki, Islandii, Japonii.
-Trzęsienia ziemi- krótkotrwałe drgania skorupy ziemskiej w wyniku nagłych przesunięć mas skalnych wewnątrz litosfery. Duża koncentracja trzęsień ziemi na obszarach oceanicznych jest związana z podwodnymi łańcuchami górskimi. W groźnej strefie dużej aktywności sejsmicznej żyją mieszkańcy północnych wybrzeży Morza Śródziemnego, Włoch, Grecji, Półwyspu Bałkańskiego i Pirenejskiego.Przyczyny:kolizje płyt litosfery, zapadanie się pustych przestrzeni wewnątrz ziemi, wypłukiwanie wapnia przez wodę.
-Wulkanizm- związany jest z przebiciem i wydobywaniem się magmy i innych produktów stałych i gazowych z głębi Ziemi na jej powierzchnię. Przyczyny: obszar krawędzi płyt litosfery, gdzie procesy wywołujące kolizje są szczególnie aktywne;
Ukształtowanie dna morskiego
*** Ukształtowanie dna morskiego ***
Rozróżnia się wielkie i małe formy dna morskiego.
A. Do dużych form należą:
1. Szelf - platforma kontynentalna o głębokości od 0 do 200 m. i małym nachyleniu otaczająca pasem kontynenty (podwodne przedłużenie lądu), przeciętna szerokość 74 km (od 15 do 1 400 km). Intensywnie eksploatowane dla celów rybołówstwa oraz wydobycia ropy naftowej i gazu ziemnego. Morze Północne w całości leżące na szelfie określane jest jako morze szelfowe.
2. Stok kontynentalny o dużym nachyleniu i głębokości od 200 do 3 000 m., często pocięty kanionami.
3. Baseny oceaniczne - obejmujące głębokości od 3 000 do 6 000 m., zajmują 73 % powierzchni dna morskiego.
4. Rowy oceaniczne są to głębokie (poniżej 6 000 m.), długie i wąskie (szerokość 30-40 km) obniżenia dna morskiego o stosunkowo stromych stokach, zazwyczaj na skraju oceanu. Najwięcej i najgłębsze rowy występują na Pacyfiku - w najgłębszych z nich, Rowie Mariańskim i Rowie Filipińskim zmierzono głębokości ponad 11 000 m. Jak widać najwyższe szczyty Himalajów dochodzące blisko 9 000 m. „chowają się” w największych głębiach o ponad 2 - 3 km . Rowy oceaniczne są obszarami niespokojnymi tektonicznie, w ich rejonie występują częste trzęsienia ziemi, a na ich skutek największe fale morskie (tzw. tsunami).
5. Grzbiety śródoceaniczne są długimi wzniesieniami dna o stromo nachylonych stokach i nieregularnej topografii. Przebiegają przeważnie po środku oceanów, o łącznej długości około 60 000 km . Grzbiety rozdzielają oceany na poszczególne baseny i w dużym stopniu wpływają na głębinową cyrkulację mas wodnych. Wznoszą się one z dna morskiego, jeżeli uwzględnimy również wysokość szczytowych punktów niektórych wysp, nawet na przeszło 10 000 m. na Pacyfiku i do przeszło 8 000 m. na Atlantyku.
Największy system górski na ziemi stanowi Grzbiet Śródatlantycki. Ciągnie się on na długości 2 300 km w kształcie litery S od Islandii do Wyspy Bouveta (55o S). Grzbiet ten dzieli ocean na wschodni i zachodni na równej prawie odległości między kontynentami Ameryk a z drugiej strony Europy i Afryki. Po obu stronach grzbietu znajdują się głębokości przekraczające 5 000 m. Grzbiet ten wychodzi w postaci wysp nad poziom morza np. Azory z najwyższym wzniesieniem 2 320 m. n. p m.
Forma dna Poziomy
batymetryczne Powierzchnia
w tys. km2 w %
Szelf
0 - 200 28 285 7,8
Stok kontynentalny 200 - 3 000 65 697 18,1
Baseny oceaniczne 3 000 - 6 000 264 642 73,1
Rowy
oceaniczne > 6 000 3 759 1,0
B. Małe formy dna morskiego:
1. Pojedyncze góry i guyoty są podmorskimi stożkami wulkanicznymi. Stoki ich są bardziej strome niż na lądzie, gdyż krzepnięcie lawy w morzu było szybsze, podnoszą się z dna morskiego na wysokość do 5 km .
Góry podwodne mają grzbiety niewyrównane, zazwyczaj kopulaste, co świadczy o tym, iż nigdy nie osiągnęły powierzchni morza.
Guyoty, nazwa od nazwiska szwajcarskiego geografa z XIX w. Arnolda Guyota, zwane też górami stołowymi charakteryzują się płaskimi szczytami ściętymi niegdyś przez fale morskie, gdy góra wystawała ponad poziom morza.
Na Pacyfiku znajduje się ok. 10 000 gór podwodnych i guyotów.
2. Rafy koralowe i atole występują w morzach ciepłych, przeważnie w pasie równikowym na szerokościach 20o N - 20o S. Zbudowane są ze szkieletów koralowców.
- o -
Na koniec ciekawostka terminologiczna. W polskim nazewnictwie geograficznym proponowano (słownik PWN 1959 r.) wprowadzenie, przez analogię do nazw: Atlantyk, Pacyfik również „Indyk” jako nazwę Oceanu Indyjskiego. Nazwa ta ze zrozumiałych względów nie przyjęła się.
Ukształtowanie powierzchni Ziemi
Ukształtowanie powierzchni Ziemi jest wynikiem przeciwstawnego działania (interakcji) procesów endogenicznych i egzogenicznych, które powodują, że ukształtowanie powierzchni stale się zmienia. W ciągu długiego czasu rozwoju skorupy ziemskiej wzajemne oddziaływanie tych procesów doprowadziło do dzisiejszego rozmieszczenia kontynentów i oceanów oraz ukształtowało powierzchnię kontynentów i dno oceaniczne.
Powierzchnia kuli ziemskiej wynosi około 510 mln km2. Powierzchnia wszechoceanu światowego zajmuje 361 mln km2, a kontynentów- tylko ok. 149 mln km2.
Największe formy ukształtowania powierzchni Ziemi to wielkie cokoły kontynentalne i baseny oceaniczne. Powierzchnia kontynentów i oceanów nie pokrywa się z powierzchnią cokołów kontynentalnych i basenów oceanicznych.
Cokoły kontynentalne to obszary lądowe łącznie z szelfem, płytkimi morzami i stokami kontynentalnymi znajdującymi się poniżej poziomu morza: stanowią one ok. 35 % powierzchni Ziemi.
Baseny oceaniczne to ogromne obniżenia w skorupie ziemskiej rozpościerające się poniżej szelfu i stoków kontynentalnych: zajmują ok. 63% powierzchni Ziemi.
Rozmieszczenie lądów na kuli ziemskiej jest nierównomierne. Na półkuli północnej stanowią one 39,4 % powierzchni (półkula lądowa), a na półkuli południowej 18.7 % (półkula wodna). Na półkuli wschodniej lądy zajmują 36,4%, na zachodniej 18,6%. Wielkość lądów jest różna. Średnie wzniesienie lądów wynosi około 850 m.n.p.m. a średnia głębokość oceanów około 3800m.
UKSZTAŁTOWANIE DNA OCEANICZNEGO:
Zastosowanie echosondy pozwoliło na uzyskanie dokładnych informacji o głębokościach i ukształtowaniu dna oceanicznego. Znajdują się tam potężne grzbiety śródoceaniczne, głębokie rowy oceaniczne i góry.
Ukształtowanie dna oceanicznego jest bardzo urozmaicone, a różnice wielkości są większe niż na kontynentach. Wyróżnia się takie formy ukształtowania dna oceanicznego jak:
-szelf- jest łagodnie opadającym do głębokości około 200 m przybrzeżnym fragmentem dna zalanym przez morze.
-stok kontynentalny- to fragment dna oceanicznego o znacznie większym nachyleniu niż szelf, zbudowany z tych samych skał co ląd, ograniczony z jednej strony szelfem, a z drugiej przechodzący w basen oceaniczny.
-baseny oceaniczne- to największe formy ukształtowania dna oceanicznego, zajmujące 72% pow. Wszechoceanu. Położone są na głębokościach od 4000 do 6000 m i stanowią najmniej urozmaicony obszar dna.
-rowy oceaniczne- to najgłębsze miejsca oceanów, położone na ich obrzeżach, ciągnące się wzdłuż kontynentów lub archipelagów (Rów Mariański 11022m)
-grzbiety śródoceaniczne- wznoszą się ponad dno basenów oceanicznych, siegając 2000-3000 m.p.p.m. Są to obszary aktywne sejsmicznie. Szczyty podwodnych grzbietów oceanicznych, wynurzające się ponad poziom morza, tworzą wyspy.
UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI LĄDÓW:
Największe formy ukształtowania powierzchni lądów to niziny, wyżyny i góry. Ich rozmieszczenie na poszczególnych kontynentach nie jest jednakowe.
Najniższym kontynentem o przewadze nizin jest Europa, której średnia wysokość wynosi ok. 292 m.n.p.m. Najwyższym kontynentem jest Antarktyda, na której przeważają góry i wyżyny, a jej średnia wysokość wynosi 2030 m.n.p.m.
Niziny są obszarami lądu położonymi do wysokości 300 m.n.p.m. Dzieli się je na płaskie (równiny), faliste lub pagórkowate. Budowa geologiczna nizin jest różna. Niektóre z nich powstały wskutek wynurzenia dawnego dna morskiego, inne w wyniku akumulacji rzecznej, lodowcowej czy przez zasypywanie kotlin lub zatok osadami nanoszonymi przez rzeki.
Na nizinach występuję depresje (obszary położone p.p.m.) Najniżej położoną depresją jest rów Jordanu z Morzem Martwym- 393 m.p.p.m. Największą depresją jest obszar Morza Kaspijskiego: zajmuje ona 710 tys.km2 i leży 23 m.p.p.m.
Depresja w Polsce na Żuławach wynosi 1,8 m.p.p.m.. Największą kryptodepresją świata jest tektoniczna niecka Bajkał (-1164 m.p.p.m.)
Wyżyny to obszary lądowe wznoszące się ponad 300 m.n.p.m., przeważnie o równinnym ukształtowaniu terenu. Charakter wyżyn mają również wysoko położone kotliny. Najwyżej położoną wyżyną jest Tybet, leżący na wysokości 4500-5000 m.n.p.m. Największe wyżyny to Wyżyna Mongolska (ok. 3 mln km2) i Irańska (2,5 mln km2).
Budowa geologiczna wyżyn jest zróżnicowana. Większość ma budowę płytową, zazwyczaj jednak mają bardzo skomplikowaną budowę geologiczną, gdyż często są odmłodzonymi przez wypiętrzenia starymi powierzchniami zrównań.
Góry to najwyżej położone wzniesione części powierzchni Ziemi, wyróżniające się dużymi wysokościami względnymi i dużymi nachyleniami stoków. Ze względu na wysokość góry dzielimy na: niskie, (do 600 m.n.p.m.), średnie ( do wysokości 1500 m.n.p.m.) i wysokie (powyżej 1500m.n.p.m.). Najwyższe góry świata to Himalaje z najwyższym szczytem Mount Everestem (8848m.n.p.m.).Góry: fałdowe, zrębowe i wulkaniczne.
Unia Europejska
Unia Europejska powołana została do życia na mocy →Traktatu o Unii Europejskiej podpisanego 7 lutego 1992 r., a wprowadzonego w życie l listopada 1993 r. Jej podstawę prawną stanowi właśnie ten traktat oraz preambuła i art. l →Jednolitego Aktu Europejskiego.
Unia jest rozwinięciem dotychczasowej integracji europejskiej o nowe polityczne i gospodarcze płaszczyzny współpracy. Ustanowiono ją opierając się na
→Wspólnotach Europejskich i uzupełniając →Wspólną Polityką Zagraniczną i Bezpieczeństwa, →-Unią Gospodarczą i Walutową oraz →polityką sprawiedliwości i spraw wewnętrznych.
UNIA EUROPEJSKA
I filar II filar III filar IV filar
Unia Gospodarcza i Walutowa Wspólna Polityka ZagranicznaI Bezpieczeństwa Polityka sprawiedliwości i spraw wewnętrznych Wspólna polityka obronna (UZE)
Trzy Wspólnoty: WE , EWWiS, EWEA
procesy decyzyjne
Schemat. Budowa Unii Europejskiej.
Unia Europejska nie zastępuje trzech istniejących Wspólnot Europejskich (Wspólnoty Europejskiej, która jest następczynią →Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, →Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej i →Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali), które funkcjonują nadal, zachowując swoją organizacyjną odrębność i prawnomiędzynarodową podmiotowość. Członkami UE jest 15 państw (zob. aneks 7 i 15).
Wśród źródeł Unii Europejskiej należy wskazać →sprawozdanie Tindemansa z 1975 r., które pozostało jednak bez politycznych konsekwencji. Dopiero w 1984 r. →Parlament Europejski przyjął przeważającą większością głosów zaproponowany przez Altiera Spinellego projekt układu o powołaniu Unii. Zgodnie z postanowieniami preambuły projektu i art. l JAE za cel Wspólnot Europejskich i →Europejskiej Współpracy Politycznej uznaje się osiągnięcie konkretnych postępów na drodze do utworzenia Unii Europejskiej.
Ranga instytucji Nazwa instytucji
Organ nadrzędny Rada EuropejskaRada Unii EuropejskiejKomisja Europejska
Organy główne Parlament EuropejskiTrybunał Sprawiedliwości Wspólnot EuropejskichTrybunał Rewidentów Księgowych
Organy pomocnicze Komitet Ekonomiczno-SpołecznyKomitet Regionów
Tabela. Struktura instytucjonalna UE
Trudno jest sprecyzować samo pojęcie Unii Europejskiej. Można rozumieć ją jako ponadinstytucjonalny mechanizm integracyjny, opierający się na dynamicznie przebiegającym i coraz ściślejszym procesie zjednoczeniowym. Unia Europejska stawia sobie następujące cele: l) utworzenie Unii Gospodarczej i Walutowej z własną samodzielną walutą; 2) ustanowienie Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa oraz budowanie na podstawie →Unii Zachodnioeuropejskiej wspólnej polityki obronnej i europejskiej tożsamości; 3) wprowadzenie instytucji→obywatelstwa Unii Europejskiej dla obywateli państw członkowskich; 4) rozwijanie ścisłej współpracy w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych, a także w zakresie transportu, telekomunikacji, energetyki, ochrony zdrowia, kultury, ochrony konsumenta i w innych dziedzinach; 5) pełną ochronę wspólnotowego stanu prawnego (→acquis communautaire) i jego dalsze poszerzanie. Uznano, że w tak skonstruowanej Unii Europejskiej powinna być utrzymana różnorodność krajów i regionów. J.R.
Unia Gospodarcza i Walutowa (Economic and Monetary Union)
Jest to złożony mechanizm współpracy państw członkowskich →Unii Europejskiej w zakresie swobodnego przepływu osób, towarów, usług, kapitału oraz stabilizacji kursów walutowych, mający sprzyjać nie tylko wprowadzeniu jednolitej waluty, ale również wewnątrzrynkowemu ujednoliceniu polityki pieniężnej i cenowej. Podstawę prawną Unii Gospodarczej i Walutowej stanowią art. 102 a-109 m Traktatu o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej.
Celem UGW jest trwała koordynacja działań ekonomicznych i polityki gospodarczej państw UE. Głównym instrumentem do wykonywania zadań na płaszczyźnie walutowej jest →Europejski Bank Centralny.
W 1969 r. szczyt szefów państw i rządów w Hadze za cel integracji obrał ustanowienie UGW. Rok później powstał →plan Wemera, który zakładał, że w kilku etapach w ciągu 10 lat utworzona zostanie UGW (był to tzw. plan etapów). Zamiary te jednak nie powiodły się przede wszystkim ze względu na skutki załamania ówczesnego światowego systemu walutowego - który oparty był na dolarze amerykańskim - i tym samym uwolnienia kursów wymiany walut większości państw członkowskich →Wspólnot Europejskich. Po ustanowieniu →Europejskiego Systemu Walutowego w 1979 r. kolejnym ważnym etapem na drodze do UGW był →Jednolity Akt Europejski. Zakładał on utworzenie
→rynku wewnętrznego bez granic dla państw członkowskich. W czerwcu 1988 r. szczyt →Rady Europejskiej w Hanowerze powołał Komitet Ekspertów pod przewodnictwem Jacques'a Delorsa. Zadaniem Komitetu było wypracowanie kolejnych mechanizmów sprzyjających ustanowieniu UGW (→pakiet Delorsa I,
→pakiet Delorsa II). Był to decydujący krok w historii UGW, albowiem w czerwcu 1989 r. następny szczyt w Madrycie zaaprobował pierwszy pakiet Delorsa jako strategię dla UGW. W dokumencie zarysowano warunki utworzenia UGW i przedstawiono etapowy plan osiągnięcia tego celu. Ostatecznie przyjęto, że w pierwszym etapie tworzenia UGW zainicjowanym l lipca 1990 r. zniesione zostaną (z małymi wyjątkami) ograniczenia w przepływie pieniądza i kapitału, wzmocniona będzie koordynacja polityki gospodarczej poszczególnych państw i zintensyfikowana współpraca narodowych banków centralnych. Delorsa zwykło się więc nazywać architektem UGW. →Traktat o Unii Europejskiej określił, że ostateczne utworzenie UGW powinno nastąpić do 1999 r., a jej urzeczywistnienie będzie wymagało od państw członkowskich częściowego wyrzeczenia się suwerenności ekonomicznej, szczególnie w sferze polityki pieniężnej i finansów państwa.
Drugi etap dochodzenia do UGW rozpoczął się l stycznia 1994 r. Zakłada on unikanie deficytów budżetowych w państwach członkowskich, zmniejszanie inflacji i zadłużenia państw oraz wyrównywanie poziomu gospodarczego w UE przez zbliżanie gospodarek państw biedniejszych do poziomu państw najbardziej rozwiniętych. W ramach tego etapu powołano też →-Europejski Instytut Walutowy (w 1994 r.), który miał ustalić warunki przejścia do trzeciego etapu oraz kryteria udziału państw członkowskich w UGW (kryteria konwergencji).
Trzeci etap konstruowania UGW powinien się rozpocząć l stycznia 1999 r. Wtedy też dla państw, których gospodarka nie będzie jeszcze gotowa do pełnego udziału w UGW, ustanowione będą specjalne uregulowania ekonomiczne (→Europejski System Walutowy II). Krajowe banki centralne staną się niezależne od swoich rządów. Powstanie też Europejski Bank Centralny i -^Europejski System Banków Centralnych, a rynki akcji oraz rynki finansowe i pieniężne przestawią się na →euro.
Do głównych wyznaczników tworzących ramy UGW należy zaliczyć: stabilną walutę, stabilne ceny (jako podstawowy cel polityki pieniężnej), ścisłą koordynację i kontrolę →-polityki gospodarczej państw członkowskich, unikanie wysokich deficytów w budżetach krajowych oraz wysokiej inflacji, ustalanie jednolitych kursów walutowych pomiędzy państwami, utrzymanie niezależności Europejskiego Banku Centralnego od decyzji polityków, wprowadzenie wspólnej jednostki walutowej. Waluta każdego kraju powinna być wymienialna na waluty innych państw członkowskich bez żadnych ograniczeń. Banki i towarzystwa ubezpieczeniowe będą mogły otwierać swoje oddziały w każdym państwie członkowskim (tzw. zintegrowany rynek finansowy).
W 1996 r. cztery podstawowe kryteria członkostwa w UGW były następujące: l) stopa inflacji nie mogła przekraczać 3,2% przeciętnej stopy inflacji trzech państw o najniższej inflacji; 2) roczny deficyt budżetowy nie powinien być większy niż 3% PNB; 3) ogólne zadłużenie państwa nie mogło przekraczać 60% PNB; 4) nominalne stopy procentowe nie mogły więcej niż o 10,4% przekraczać tych, jakie obowiązują w trzech krajach członkowskich osiągających najlepsze wyniki w zakresie stabilizacji cen. Kryteria te są płynne i ulegają częstym zmianom.
Przyjęty 15 grudnia 1995 r. w Madrycie program wprowadzania euro (które zastąpi →ecu) zmodyfikował także etapy dochodzenia do UGW. Zakłada on, że dopiero l stycznia 1999 r. - a nie jak pierwotnie planowano l stycznia 1997 r. - rozpocznie się trzeci etap UGW i będzie to jej faktyczny start. Listę krajów, które w pierwszej kolejności wprowadzą euro, opracowano w maju 1998 r. W obszarze euro znalazło się za aprobatą →Komisji Europejskiej 11 państw: RFN, Francja, Włochy, Hiszpania, Holandia, Belgia, Luksemburg, Austria, Irlandia, Finlandia i Portugalia. Dania i Wielka Brytania odmówiły udziału w UGW. Szwecja nie należy do Europejskiego Systemu Walutowego, co było jednym z warunków przystąpienia do obszaru euro, a Grecja jako jedyna nie podiom a krytertkickonwergencji. Najpóźniej do l stycznia 2002 r. wprowadzone zostaną do obiegu banknoty i monety euro. Początkowo euro będzie w obiegu równolegle z walutami narodowymi, ale w ciągu następnych sześciu miesięcy (do l lipca 2002 r.) waluty narodowe mają stopniowo zanikać.
UGW zakłada dążenie do spójności gospodarczej i społecznej. Kraje bogate i regiony lepiej rozwinięte powinny ponosić obciążenia strukturalnego dopasowywania regionów biedniejszych (szczególnie położonych na skraju UE) i modernizacji lub restrukturyzacji archaicznych sektorów gospodarki. J.R.
Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa (Common Foreign and Security Policy)
Podstawę prawną Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa (CFSP) stanowią artykuły B i J →Traktatu o Unii Europejskiej z 7 lutego 1992 r. Polityka ta jest kontynuatorką →-Europejskiej Współpracy Politycznej, którą w traktacie z Maastricht rozszerzono i przemianowano. Jednym z celów →LJnii Europejskiej jest ustanowienie Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa oraz budowanie na podstawie →Unii Zachodnioeuropejskiej wspólnej polityki obronnej. Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa należy do sfery działalności politycznej, na którą państwa członkowskie zwracają szczególną uwagę w kontekście swojej suwerenności. Trudno też o jednoznaczną definicję wspólnych interesów w tej sferze, bowiem tylko dwa kraje członkowskie Unii dysponują bronią jądrową - Wielka Brytania i Francja. Inne problemy wynikają z faktu, że nie wszystkie kraje Unii należą do NATO i UZE.
Do głównych celów Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa należy zaliczyć: l) ochronę wspólnych wartości, podstawowych interesów i niezależności Unii Europejskiej; 2) wzmocnienie bezpieczeństwa Unii i jej państw członkowskich we wszystkich jego formach; 3) ochronę pokoju światowego i zasad Karty Narodów Zjednoczonych oraz zasad i celów Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, które sformułowano w Akcie końcowym z Helsinek w 1975 r. i Karcie paryskiej w 1990 r.; 4) wspieranie współpracy międzynarodowej; 5) wspieranie i umacnianie demokracji i praworządności oraz ochronę praw człowieka i podstawowych wolności; 6) harmonizację narodowych punktów widzenia włącznie z wypracowywaniem uzgodnionych stanowisk co do wspólnych działań dyplomatycznych.
Problemy obrony są dla krajów członkowskich najczulszym i najtrudniejszym punktem polityki zagranicznej i bezpieczeństwa. Dlatego w tym zakresie nadal obowiązuje zasada jednomyślności przy podejmowaniu decyzji. Główne kierunki polityki uchwala —>Rada Europejska, która może przy tym klasyfikować określone sfery polityki zagranicznej i bezpieczeństwa jako przedmioty wspólnej akcji Unii Europejskiej. Następuje to najczęściej wówczas, gdy reprezentowanie wspólnych interesów jest szczególnie pilne, np. przy kontroli eksportu broni. W szczególnych przypadkach (np. wspólne akcje) Rada Europejska może podejmować decyzje kwalifikowaną większością (-większość kwalifikowana) głosów (art. J 3 Traktatu o Unii Europejskiej) zamiast jednogłośnie. Tym samym Unia po raz pierwszy właśnie w polityce zagranicznej i bezpieczeństwa odstępuje od zasady jednomyślności.
Centralne miejsce w stopniowym rozwoju polityki bezpieczeństwa ma w traktacie z Maastricht współpraca z UZE. O działalności UZE powinna być informowana →^Komisja Europejska. W art. J 2 i J 3 TUE przewiduje się instrumenty realizacji CFSP, jakimi są wspólne stanowiska (common positions) oraz wspólne akcje (joint actions). Jako przykłady wspólnych stanowisk można podać m.in. ograniczenie stosunków gospodarczych i finansowych z częściami Bośni-Hercegowiny znajdującymi się pod kontrolą bośniackich Serbów (w 1995 r.), zniesienie ograniczeń w stosunkach gospodarczych z Haiti (w 1994 r.), ewentualne wspólne ustanawianie misji dyplomatycznych. Wspólne działania CFSP to np. pomoc humanitarna dla byłej Jugosławii, administracja Mostaru, poparcie procesu pokojowego na Bliskim Wschodzie.
W porównaniu z EWP Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa została rozszerzona na sferę obrony (art. J 4 TUE). Instytucjonalna odpowiedzialność w tym zakresie spoczywa na UZE. Spośród organów kierowniczych Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa zachowała organ prezydencki, ale połą czono w jej ramach spotkania ministrów spraw zagranicznych z Radą Unii Europejskiej. Komisji pozostawiono prawo współinicjatywy. Od 1993 r. przed-stawiciele Komisji są reprezentowani także we wszystkich kontaktach zewnętrznych organu prezydenckiego. Urzędującego prezydenta CFSP wspiera w pełnieniu funkcji zewnętrznych poprzedni i przyszły prezydent. Razem tworzą oni tzw. -^trojkę. Układ taki ma pomóc w zachowaniu ciągłości i płynności działań Unii w ramach CFSP. Pozostał także Komitet Polityczny składający się z kierowników wydziałów politycznych w ministerstwach spraw zagranicznych. Zbiera się on średnio raz w miesiącu. Komitet obserwuje sytuację międzynarodową w obszarach objętych CFSP, wspiera prezydenta w zadaniach na zewnątrz i uczestniczy w procedurach koordynacji zadań CFSP. Komitet w swoich funkcjach nie narusza odpowiedzialności prezydenta CFSP i Komisji.
→Traktat amsterdamski przewiduje włączenie do kompetencji Unii Europejskiej w zakresie CFSP tzw. misji petersberskich, czyli misji humanitarnych i ratunkowych w ramach Unii Zachodnioeuropejskiej, operacji przywracania pokoju i tzw. crisis management. J.R.
polityka sprawiedliwości i spraw wewnętrznych Z powodu wzrastającej fali migracyjnej i rozszerzania się przestępczości międzynarodowej konieczne stało się podjęcie wspólnych działań. Na mocy art. K1-K9 —^Traktatu o Unii Europejskiej określono dziedziny i sposób rozwiązywania problemów dotyczących przestępczości. Polityka sprawiedliwości i spraw wewnętrznych jest jednym z filarów -^Unii Europejskiej. W związku z realizacją jednego z głównych celów UE - swobodnego przepływu ludności - położono nacisk na poliich azylową i imigracyjną, zasady pobytu obywateli krajów trzecku zna terytorium państw Unii, na walkę z narkomanią i terroryzmem oraz przestępczością zorganizowaną. Artykuł K l TUE przewiduje współpracę policyjną, celną i sądową. Współpracę policyjną realizuje Europejski Urząd Policyjny -^Europol.
Poszczególne państwa zachowują daleko idącą samodzielność w omawianej polityce, gdyż sprawy wewnętrzne są klasycznym aspektem narodowej suwerenności. -^Rada Europejska podejmuje wspólne działania dopiero wtedy, gdy łatwiej prowadzą one do celu niż działania pojedynczego państwa.
Kraje członkowskie Unii informują się wzajemnie i konsultują w ramach Rady Europejskiej. ->Rada Unii Europejskiej może przyjmować wspólne stanowiska i wspierać wszelką współpracę, podejmować wspólne działania, a środki na to przeznaczone uchwala →-większością kwalifikowaną. Opracowuje także konwencje, zalecając państwom członkowskim ich przyjęcie. Opracowaniem opinii dla Rady oraz przygotowywaniem dyskusji nad współpracą w dziedzinie spraw wewnętrznych zajmuje się Komitet Koordynacyjny. Wydatki administracyjne pokrywane są z →budżetu Unii Europejskiej.
Interpretacji postanowień Rady dotyczących polityki wewnętrznej i sprawiedliwości może dokonywać →Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich. M.Ż.
Unia Zachodnioeuropejska (Western European Union)
Organizacja państw zachodnioeuropejskich zajmująca się współpracą gospodarczą, polityczną, kulturalną oraz zbiorową samoobroną. Podstawą prawną Unii Zachodnioeuropejskiej (UZE; Western European Union-WEU) jest traktat brukselski z 17 marca 1948 r., zmodyfikowany protokołami paryskimi z 23 października 1954 r. Ten ostatni rok przyjmuje się za datę powstania UZE, gdyż traktat brukselski stworzył →Unię Zachodnią z udziałem tylko Francji, Wielkiej Brytanii, Belgii, Holandii i Luksemburga. W 1954 r. w Paryżu po niepowodzeniu idei -^Europejskiej Wspólnoty Obronnej postanowiono przyłączyć do Unii Zachodniej RFN i Włochy, tworząc Unię Zachodnioeuropejską. W 1990 r. do UZE przyjęto także Hiszpanię i Portugalię, a w 1995 r. Grecję. Status członków stowarzyszonych przysługuje w UZE państwom NATO nie należącym do UZE (Islandia, Norwegia, Turcja). Ponadto status obserwatora przyznano dotąd: Danii, Irlandii, Finlandii, Austrii i Szwecji (zob. Aneks 7). W pierwszych latach działalności UZE odegrała istotną rolę w integracji RFN z NATO, w kontroli zbrojeń oraz jako forum konsultacyjne pomiędzy →Europejską Wspólnotą Gospodarczą a Wielką Brytanią (do czasu jej wejścia do EWG w 1973 r.).
Głównym celem UZE jest współpraca rządów państw członkowskich w dziedzinie bezpieczeństwa. W 1987 r. tzw. deklaracja haska podkreśliła potrzebę rozwijania europejskiej tożsamości obronnej (European Defense Identity), dzięki której łatwiej byłoby rozwiązywać problemy dotyczące bezpieczeństwa. Zgodnie z podjętą 19 czerwca 1992 r. przez Radę Ministrów UZE deklaracją petersburską, UZE ma być zbrojnym ramieniem i czwartym filarem →Umi Europejskiej oraz środkiem wzmacniania europejskiej części NATO. W niedalekiej przyszłości UZE będzie mogła nie tylko na zlecenie Organizacji Narodów Zjednoczonych i Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie wystawiać jednostki błękitnych hełmów, ale w określonych warunkach przeprowadzać również samodzielne akcje służące utrzymaniu pokoju. Dla przygotowywania takich akcji utworzono w ramach UZE Wojskową Komórkę Planowania. 9 maja 1994 r. Rada Ministrów UZE przyjęła w Kirchbergu deklarację zobowiązującą Stałą Radę do rozpoczęcia prac nad sformułowaniem wspólnej europejskiej polityki obronnej (Common European Defense Policy). Wstępne wnioski z tych prac zbadała Rada Ministrów 14 listopada 1994 r. w Nordwijk. Przyjęta wówczas deklaracja zakładała potrzebę wsparcia prac →konferencji międzyrządowej na bazie własnych postanowień o roli UZE i jej stosunków z UE i z NATO.
W art. V zmodyfikowanego 6 maja 1955 r. traktatu brukselskiego pełnoprawne państwa członkowskie zobowiązały się do przestrzegania zasad zbiorowego bezpieczeństwa. W konsekwencji oznacza to, że jeżeli któreś z tych państw stanie się przedmiotem ataku zbrojnego, inni udzielą mu wszelkiej pomocy włącznie ze wsparciem wojskowym. W ocenie prawników jest to zobowiązanie dalej idące niż podobne zawarte w art. V Traktatu północnoatlantyckiego (powołującego NATO). Konsultacje członków UZE w sprawie kryzysów bądź zagrożeń wpływających na ich interesy nie mają ponadto ograniczeń geograficznych (art. VIII). Pierwszym przykładem praktycznej realizacji art. VIII była operacja „Cleansweep" zapewniająca swobodną żeglugę w Zatoce Perskiej do 1988 r. Następnie UZE koordynowała działania swoich członków w czasie wojny w Zatoce. Obecnie pomaga ona Bułgarii, Rumunii i Węgrom w egzekwowaniu na Dunaju embarga nałożonego przez ONZ na Jugosławię i wspólnie z NATO egzekwuje embargo na Adriatyku.
Organy UZE to: Rada Ministrów (Council of Ministers), Stała Rada (Ferma -nent Council), Sekretariat (Secretariat WEU), Zgromadzenie Parlamentarne (Parliamentary Assembly WEU).
Rada Ministrów zbiera się w Brukseli (od 1993 r., gdyż wcześniej jej siedzibą był Londyn) dwa razy w roku. Zasiadają w niej szefowie dyplomacji i ministrowie obrony krajów członkowskich. Przewodnictwo w Radzie pełnią przez pół roku poszczególne państwa UZE. Rada może być także zwoływana na prośbę któregokolwiek z państw członkowskich. Jest ona forum konsultacji państw w sprawach odnoszących się do wszelkich sytuacji, które mogą stanowić zagrożenie pokoju, niezależnie od miejsca pojawienia się tej groźby.
Stała Rada jest organem pracującym permanentnie na szczeblu ambasadorów akredytowanych przy królu Belgii i wykonuje takie same zadania jak Rada Ministrów (w przerwach między obradami). W Stałej Radzie mogą zasiadać przedstawiciele pańtw członkowskich NATO, zbiera się ona pod przewodnictwem sekretarza generalnego UZE, a wspomagają ją: specjalna grupa robocza, grupa przedstawicieli ministerstw obrony oraz doraźnie powoływane podgrupy.
Sekretariat UZE z siedzibą w Brukseli (od 1993 r. - wcześniej mieścił się w Londynie) jest organem administracyjno-technicznym i podobnie jak Stała Rada pracuje w sposób ciągły. Obsługuje on działalność Rady i sporządza na jej żądanie sprawozdania. Sekretarz generalny UZE przewodniczy obradom Stałej Rady i koordynuje działania organów ministerialnych UZE. Obecnie sekre tarzem generalnym UZE jest Jose Cutileiro (Jego poprzednikiem był Wim van Eekelen)
Zgromadzenie Parlamentarne UZE zbiera się zwykle w Paryżu dwa razy w roku na sesjach plenarnych. Grupuje ono delegacje parlamentów wszystkich państw członkowskich. Dotyczy to jednak przede wszystkim tych deputowanych, którzy są przedstawicielami do →-Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy. Zgromadzenie może obradować nad wszystkimi sprawami wynikającymi ze zmodyfikowanego traktatu brukselskiego. Zgromadzenie wyłania swe organy kierownicze: Prezydium i Komitet Przewodniczących oraz organy robocze (sześć komisji: obrony, polityczną, techniczną, budżetową, regulaminową oraz stosunków parlamentarnych i publicznych).
W UZE działają także: Wojskowa Komórka Planowania z siedzibą w Brukseli, Ośrodek Satelitarny w Torrejon (Hiszpania), który gromadzi i udostępnia dane satelitarne oraz Instytut Badań Strategicznych w Paryżu.
UZE nie ma zintegrowanej struktury wojskowej, ale powoli ulega to zmianie. 15 maja 1995 r. na posiedzeniu Rady Ministrów Obrony i Spraw Zagranicznych UZE w Lizbonie postanowiono przekształcić ją z organizacji politycznej w sojusz wojskowy. Zgodnie z tym zaleceniem cztery kraje - Hiszpania, Portugalia, Włochy i Francja - zdecydowały się powołać dwa wspólne korpusy: lądowy (Euroforce) z międzynarodowym sztabem generalnym we Florencji, który w krótkim czasie będzie mógł postawić do dyspozycji UZE 10 tysięcy żołnierzy oraz morski (Euromarforce), który ma przygotowywać jednostki marynarki wojennej czterech wymienionych państw do wspólnych akcji na morzach, ale nie ma wspólnej struktury dowódczej.
Te zmiany organizacyjne są początkiem wojskowego wzmocnienia UZE zgodnie z zaleceniami →Traktatu o Unii Europejskiej. Oba korpusy mogą uczestniczyć w działaniach UZE, NATO lub →Eurokorpusu. W 1996 r. odbyły się pierwsze ćwiczenia wojskowe LJZE w zakresie dowodzenia znane pod nazwą Crisex.
Traktat o Unii Europejskiej w art. J 4, ust. 2, ust. 5 powierzył UZE wypracowanie i realizację decyzji Unii Europejskiej w zakresie obrony. Towarzysząca Traktatowi deklaracja UZE z Maastricht zapowiadała formułowanie europejskiej polityki obronnej i określanie wspólnego stanowiska członków UZE w kwestii mechanizmów konsultacyjnych NATO. Deklaracja sytuuje UZE jako element obronny UE (zob. schemat 22), służący umocnieniu europejskiego komponentu NATO.
Deklaracja Rady Ministrów z Petersbergu (29 czerwca 1992 r.) określiła dodatkowe humanitarne i ratownicze zadania UZE, a także kompetencje w zakresie utrzymywania pokoju i zadania sił zbrojnych w razie kryzysu, w tym w zaprowadzaniu pokoju. W Petersbergu utworzono też Forum Konsultacyjne UZE, do którego zaproszono 9 państw Europy Środkowo-Wschodniej: Polskę, Rumunię, Bułgarię, Estonię, Łotwę, Litwę, Słowację, Czechy i Węgry. 9 maja 1994 r. podczas spotkania Rady UZE w Kirchbergu państwa te stały się partnerami stowarzyszonymi tej organizacji. W 1996 r. dziesiątym partnerem stowarzyszonym UZE została Słowenia (zob. aneks 7). Partner stowarzyszony ma prawo udziału w sesjach Rady Ministrów i we wspólnych działaniach tej organizacji polityczno--wojskowej - misjach pokojowych, misjach humanitarnych itd. J.R.
Rada Europejska (European Council)
Jest najwyższą instytucją polityczną →Unii Europejskiej, decydującą o kierunkach jej rozwoju i aktualnej strategii działania. Praktyka funkcjonowania →Wspólnot Europejskich pokazuje, że Rada Europejska, która nie należy do pięciu głównych →instytucji Wspólnot Europejskich, jest wobec nich strukturą nadrzędną. Jej działalność nie jest ściśle sformalizowana, choć opiera się na tzw. regulaminie ramowym.
Rada Europejska wyłoniła się z wcześniejszych nieregularnych spotkań na szczycie szefów rządów i państw członkowskich Wspólnot, które odbywały się od 1961 r. Podczas jednego z takich spotkań - w dniach 9-10 grudnia 1974 r. w Paryżu - szefowie państw i rządów ustalili, że w przyszłości spotykać się będą regularnie dwa razy w roku jako Rada Europejska. Pierwsze spotkanie Rady Europejskiej nastąpiło w marcu 1975 r. w Dublinie. Rozpoczęto tym samym proces jej instytucjonalizacji. 29 grudnia 1975 r. w →sprawozdaniu Tin-demansa próbowano przyznać Radzie rolę głównego gremium decyzyjnego, wyznaczającego podstawowe kierunki polityki Wspólnot i w istotny sposób wpływającego na ich procesy integracyjne. Rada nadal jednak funkcjonowała poza strukturą instytucjonalną Wspólnot, a starania Leo →Tindemansa zakończyły się fiaskiem.
Z kolei ustalenia zawarte w →deklaracji stuttgarckiej z 1983 r. określały Radę jako głównego stymulatora procesów integracyjnych. Dopiero w →Jednolitym Akcie Europejskim, który wszedł w życie l lipca 1987 r., Radę Europejską formalnie włączono do struktur instytucjonalnych Wspólnot. Podstawą prawną stał się art. 2 tego Aktu. Zgodnie z jego treścią Rada Europejska składa się z szefów rządów i szefów państw członkowskich Wspólnot Europejskich oraz przewodniczącego →Komisji Europejskiej. Są oni wspomagani przez ministrów spraw zagranicznych tych państw i jednego z członków Komisji. Miejscem spotkań Rady są stolice państw sprawujących w danym okresie →przewodnictwo w Unii Europejskiej. →Traktat o Unii Europejskiej także zawiera regulacje dotyczące Rady. W artykule D tego dokumentu stwierdza się, że Rada dostarcza Unii niezbędnych dla jej rozwoju bodźców i ustala cele polityczne tego rozwoju. Dzięki tym zapisom Rada uzyskała prawnomiędzynarodowe uzasadnienie swojego istnienia.
Do głównych kompetencji Rady Europejskiej należy: podejmowanie zasadniczych decyzji politycznych, pobudzanie rozwoju →Unii Gospodarczej i Walutowej i →Europejskiego Systemu Walutowego, wspieranie wyborów bezpośrednich do →Parlamentu Europejskiego oraz społeczno-politycznej aktywności Unii. Rada zajmuje również stanowisko w sprawach o zasięgu światowym oraz koordynuje politykę zagraniczną państw członkowskich. Wskazuje także możliwości poszerzania współpracy na nowe dziedziny i obszary, uchwala wytyczne dla Unii (wcześniej także dla →Europejskiej Współpracy Politycznej). Na forum Rady zapadają uchwały dotyczące stowarzyszenia państw lub przyjęcia nowych członków. Jedną z istotnych funkcji Rady jest tajna wymiana poglądów między szefami rządów, która odbywa się bez udziału ministrów spraw zagranicznych i innych urzędników.
Obecnie Rada spotyka się przynajmniej dwa razy w roku na tzw. szczytach europejskich, podczas których (w wyniku konsensu) podejmuje uchwały zwane deklaracjami. Są to akty o charakterze politycznym a nie prawnym, nie mają więc mocy wiążącej dla poszczególnych Wspólnot w Unii. Działalność Rady Europejskiej nie podlega kontroli →Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich. J.R.
Rada Unii Europejskiej/Rada Ministrów (Cuncil of European Union/Council of Ministers)
Jest głównym organem decyzyjnym Wspólnot Europejskich (-^Wspólnoty Europejskiej, →Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali i →Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej). Do końca czerwca 1967 r. każda ze Wspólnot miała odrębną Radę. Na mocy →Układu o fuzji z 8 kwietnia 1965 r., podpisanego przez państwa członkowskie Wspólnot Europejskich, połączono ich główne organy i od l lipca 1967 r. istniała wspólna Rada Ministrów.
Rada reprezentuje interesy państw członkowskich Wspólnot Europejskich, co implikuje jej skład - do listopada 1993 r. traktaty stanowiły, iż w skład Rady wchodzą przedstawiciele rządów państw członkowskich (stąd przyjęta nazwa). Tak określony skład Rady budził zastrzeżenia państw o znacznej autonomii regionów (przede wszystkim Belgii i RFN), ponieważ uniemożliwiał wywieranie wpływu na podejmowane przez Radę decyzje ministrom szczebla regionalnego, w których gestii znajdowały się niektóre rozpatrywane problemy. Z tego powodu w →Traktacie o Unii Europejskiej postanowiono, że w czasie obrad Rady państwa członkowskie nie muszą być reprezentowane przez przed-stawicieli rządu centralnego. Przyjęte regulacje stanowią, iż Rada składa się z przedstawicieli państw członkowskich szczebla ministerialnego - a nie jak dotychczas z przedstawicieli rządu - upoważnionych do działania w imieniu rządu w danym państwie (art. 146 Traktatu o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej, art. 27 Traktatu o ustanowieniu Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, art. 116 Traktatu o ustanowieniu Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej).
Rada obraduje w różnych składach branżowych. Zasadniczo reprezentantem danego kraju jest minister spraw zagranicznych, ale w praktyce w obradach Rady uczestniczą ministrowie kierujący resortami odpowiedzialnymi za problemy poddane pod debatę. Ten funkcjonalny podział znalazł odzwierciedlenie w nomenklaturze - rada obradująca w składzie ministrów spraw zagranicznych określana jest mianem „Rady Generalnej" (Generał Council), rady zrzeszające ministrów poszczególnych resortów to „rady specjalistyczne", natomiast rady, w których uczestniczą ministrowie kilku resortów to „rady jumbo". Prace Rady koordynuje jej przewodniczący. Przewodnictwo w Radzie sprawują kolejno wszystkie państwa członkowskie Wspólnot przez sześć miesięcy w systemie rotacyjnym (→przewodnictwo w Unii Europejskiej). Obrady Rady przygotowuje Sekretariat Generalny, kierowany przez sekretarza generalnego mianowanego przez Radę. Sekretariat ma swoją siedzibę w Brukseli. Posiedzenia Rady zwoływane są z inicjatywy jej przewodniczącego, →Komisji Europejskiej albo na wniosek jednego z jej członków i najczęściej odbywają się w Brukseli lub Luksemburgu.
Aby pogodzić interesy państw członkowskich i Komisji, podjęcie decyzji przez Radę przygotowuje się na dwóch szczeblach: w Komitecie Stałych Przedstawicieli (→COREPER) oraz w grupach roboczych. Grupy robocze złożone z ekspertów narodowych debatują nad kwestiami technicznymi, po czym przesyłają propozycję Komisji do COREPER-u. Jego zadaniem jest dalsze „filtrowanie" propozycji Komisji i uzyskanie kompromisu.
Organami pomocniczymi Rady są również wyspecjalizowane komitety, m.in. →Komitet Ekonomiczno-Społeczny, →Komitet Walutowy, Specjalny Komitet Rolny, Komitet 113 (GATT), Komitet Prezesów Banków Centralnych,
→Komitet Edukacji.
Sposób głosowania w Radzie uregulowany jest w traktatach, które przewidują możliwość podejmowania decyzji przez Radę jednomyślnie, większością zwykłą oraz →-większością kwalifikowaną. Jednomyślność wymagana jest wyłącznie w dziedzinach politycznie drażliwych dla państw członkowskich Jak np. ujednolicanie ustawodawstwa (art. 100 TWE), harmonizacja podatków (art. 99 TWE) czy przyznanie Wspólnocie dodatkowych uprawnień (art. 235 TWE). Jeżeli dyspozycje traktatowe wyraźnie nie zastrzegają innego sposobu głosowania, decyzje podejmuje się zwykłą większością głosów, ale w wielu przypadkach wymagana jest jednak większość kwalifikowana. Dla jej uzyskania konieczne jest poparcie 62 z ogólnej liczby 87 głosów, jeżeli dany akt zaproponowała Komisja; w innych przypadkach dla przyjęcia aktu potrzebne są również 62 głosy, ale wyrażające zgodę co najmniej 10 państw.
Rada jest nadrzędnym organem ustawodawczym Wspólnot Europejskich, spełniającym równocześnie szereg funkcji typowych dla rządu. Swoje zadania wykonuje podejmując uchwały o zróżnicowanej randze prawnej. Na podstawie art. 189 TWE przysługuje jej prawo do wydawania rozporządzeń i dyrektyw, podejmowania decyzji, wydawania zaleceń oraz wyrażania opinii (→akty prawne Unii Europejskiej). Przed podjęciem uchwały Rada, zgodnie z określonymi dyspozycjami traktatowymi, zobowiązana jest do zasięgnięcia opinii Komisji,
→Parlamentu Europejskiego oraz Komitetu Ekonomiczno-Społecznego.
W systemie instytucjonalnym Wspólnot Rada ma dominującą pozycję - jest głównym organem decyzyjnym, chociaż ostatnie modyfikacje traktatów świadczą o tendencji do ograniczania jej prerogatyw. Wprowadzona na mocy
→Jednolitego Aktu Europejskiego →procedura współpracy instytucjonalnej oraz →procedura współdecydowania usankcjonowana w →Traktacie o Unii Europejskiej znacznie ograniczają jej uprawnienia legislacyjne na korzyść Parlamentu Europejskiego. Z Parlamentem musi również dzielić kompetencje w zakresie uchwalania →budżetu Unii Europejskiej: Rada decyduje o wydatkach obligatoryjnych, a w gestii PE znajdują się wydatki nieobligatoryjne oraz uchwalenie budżetu w całości.
Do 1987 r. Rada dysponowała również kompetencjami wykonawczymi, które mogła przekazywać Komisji w celu wykonania uchwalonych przez siebie przepisów. Z uwagi na sporadyczne odwoływanie się do tej możliwości w Jednolitym Akcie Europejskim wprowadzono nowe regulacje, na mocy których Rada została zobowiązana do scedowania prerogatyw wykonawczych na Komisję z wyjątkiem szczególnych przypadków, kiedy może je zastrzec dla siebie (art. 145 TWE).
Istotne są uprawnienia Rady dotyczące →Unii Gospodarczej i Walutowej -na zlecenie Komisji odpowiada za wielostronny nadzór narodowych polityk budżetowych i gospodarczych oraz za ogólną koordynację działań zmierzających do realizacji Unii (art. 103-104 c TWE). W dziedzinie stosunków zewnętrznych Wspólnot Rada również odgrywa wiodącą rolę, przede wszystkim koordynatora. Do niej należy podejmowanie decyzji niezbędnych dla określenia i realizacji wspólnej polityki na podstawie wytycznych przyjętych przez →Radę Europejską oraz zapewnienie spójności i skuteczności działania Unii (art. J 8, ust. 2 TUE). W przypadku zawierania umowy pomiędzy Wspólnotami a Jednym lub kilkoma państwami czy organizacjami międzynarodowymi Rada wyraża zgodę na rozpoczęcie negocjacji oraz udziela Komisji mandatu do negocjacji. Do Rady należy również zawieranie umów międzynarodowe!!, wiążących wszystkie instytucje Wspólnot i państwa członkowskie (art. 228 TWE), ale te prerogatywy dzieli z Parlamentem, który wyraża swoją opinię, a przy zawieraniu →układów o stowarzyszeniu także zgodę.Traktat o Unii Europejskiej rozszerzył kompetencje Rady o sprawy wewnętrzne i wymiar sprawiedliwości. W myśl tego traktatu Rada uchwala wspólne stanowiska dotyczące polityki wewnętrznej, a w przypadkach uzasadnionych (gdy cele Unii mogą byč lepiej realizowane na szczeblu Unii niż przez jej państwa członkowskie działające indywidualnie) podejmuje wspólne działania. Rada może również opracowywać konwencje zalecane do przyjęcia państwom członkowskim (art. K 3 TUE). Ze względu na znaczne wzmocnienie prerogatyw Rady Ministrów na mocy TUE Rada Generalna podjęła decyzję o jej przemianowaniu na Radę Unii Europejskiej. E.G.
Komisja Europejska/Komisja Wspólnot Europejskich (European Commission/Commission of the European Communities)
Jest głównym organem zarządzająco-wykonawczym —^Wspólnot Europejskich. Do 1965 r. każda ze Wspólnot miała odrębny organ zarządzająco-wykonawczy (Komisja w -^Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej, Komisja w -^Europejskiej Wspólnocie Energii Atomowej i Wysoka Władza w -^Europejskiej Wspólnocie Węgla i Stali), ale na mocy porozumienia z 8 kwietnia 1965 r.
nastąpiła ich fuzja, a l lipca 1967 r. powstała Komisja jako wspólny organ Wspólnot Europejskich. Uprawnienia Komisji wobec poszczególnych Wspólnot określają ich traktaty założycielskie. Uprawnienia te są różne, ale skład, sposób powoływania oraz tryb pracy Komisji są jednakowe dla wszystkich Wspólnot.
Zgodnie z traktatami (art. 157 Traktatu o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej, art. 9 Traktatu o ustanowieniu Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, art. 126 Traktatu o ustanowieniu Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej) Komisja składała się z 17 członków, chociaż na mocy jednomyślnej decyzji ->Rady Europejskiej liczba ta mogła ulec zmianie. To obwarowanie prawne spowodowane było perspektywą -^rozszerzenia terytorialnego Wspólnot Europejskich; po ostatnim rozszerzeniu (w 1995 r.) Komisja liczy 20 komisarzy. Traktaty stanowią, że w skład Komisji musi wchodzić przynajmniej jeden obywatel państwa członkowskiego, ale nie więcej niż dwóch obywateli tego samego państwa. W praktyce oznacza to przyznanie dużym państwom (Francji, RFN, Wielkiej Brytanii i Włochom) oraz Hiszpanii (w zamian za zgodę na otrzymanie 8 zamiast 10 głosów w —^Radzie Unii Europejskiej) prawa wyznaczania dwóch komisarzy, a pozostałym państwom - jednego. Członkowie Komisji sprawują swoje funkcje w ogólnym interesie Wspólnot, a więc w trakcie ich wykonywania muszą być niezależni (nie związani instrukcjami swoich rządów).
Komisarzy mianuje się na pięć lat z możliwością przedłużenia mandatu. W procedurze powoływania członków Komisji bierze udział -^Parlament Europejski; jest to jedna z jego prerogatyw uzyskanych na mocy -^Traktatu o Unii Europejskiej; wcześniej Parlament nie miał wpływu na zatwierdzanie składu Komisji. Procedura wyboru Komisji obejmuje cztery fazy. W pierwszej rządy państw członkowskich Wspólnot Europejskich wyznaczają za wspólną zgodą - a Parlament aprobuje - kandydata na przewodniczącego Komisji. Następnie rządy państw członkowskich w porozumieniu z kandydatem na przewodniczącego wyznaczają pozostałe osoby, które zamierzają mianować członkami Komisji. Kolejny etap to łączne zatwierdzenie przewodniczącego i członków Komisji przez Parlament (zwykłą większością głosów). Po tej akceptacji przewodniczący i członkowie Komisji zostają mianowani za wspólną zgodą państw członkowskich (zob. aneks 3), a następnie Komisja wybiera spośród swoich członków wiceprzewodniczącego lub dwóch wiceprzewodniczących na dwa lata (możliwe jest ponowne objęcie stanowiska).
Komisja funkcjonuje na zasadzie kolegialności - decyzje podejmowane są przez kolegium komisarzy, co jest równoznaczne ze zbiorową odpowiedzialnością polityczną przed Parlamentem Europejskim. W praktyce oznacza to niemożność wysunięcia wniosku o wotum nieufności wobec jednego komisarza. Może on być złożony tylko wobec Komisji en block, która w przypadku jego zatwierdzenia musi ustąpić w całości. Poszczególni komisarze mogą być odwołani przez rządy państw, których są obywatelami oraz przez —^Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich (na wniosek Rady Unii Europejskiej lub Komisji).
Komisja zbiera się na posiedzeniach co najmniej raz w tygodniu (w środy). Jej posiedzenia są tajne i przebiegają według planu pracy opracowywanego trzy razy w roku - na wiosnę, w lecie oraz w zimie. Prace Komisji przygotowują gabinety komisarzy: każdy gabinet składa się z szefa gabinetu i pięciu członków tradycyjnie pochodzących z państwa, z którego pochodzi komisarz. Aparat administracyjny to 26 dyrekcji generalnych (odpowiedniki ministerstw; zob. aneks 18), Sekretariat Generalny, Biuro Prawne, Urząd Statystyczny, Administracja Unii Celnej, Urząd Bezpieczeństwa, Urząd Oficjalnych Publikacji Wspólnot, Agencja Zaopatrzenia Euratomu oraz służby informacyjno-prasowe. Siedziba Komisji znajduje się w Brukseli. Przy Komisji akredytowani są przedstawiciele dyplomatyczni państw członkowskich Wspólnot oraz przedstawiciele państw trzecich.Do najistotniejszych uprawnień Komisji należy zaliczyć: l. Prawo do zgłaszania projektów aktów prawnych (prawo do inicjatywy). Jest to jedna z najważniejszych kompetencji Komisji, której traktaty gwarantują monopol w zakresie inicjowania polityki Wspólnot Europejskich. Komisja opracowuje i przedkłada Radzie oraz Parlamentowi Europejskiemu projekty ustaw, przy czym w jej gestii leży zarówno wybór terminu, jak i formy czy treści projektu. Udział w procesie decyzyjnym umożliwia Jej ponadto zmianę pierwotnej wersji projektu. Ze względu na te uprawnienia do rzadkości należy przyjęcie aktu prawnego niezgodnego ze stanowiskiem Komisji.
2. Nadzór nad stosowaniem pierwotnego i wtórnego oprawa wspólnotowego przez państwa członkowskie oraz przedsiębiorstwa (funkcja tzw. strażniczki traktatów). Gdy dane państwo nieprawidłowo realizuje prawo wspólnotowe lub nie wywiązuje się z zobowiązań nałożonych traktatami, albo nie transformuje prawodawstwa przyjętego przez instytucje wspólnotowe do narodowego systemu prawnego. Komisja może zwrócić się do niego o wyrażenie opinii w powyższej sprawie. Na jej podstawie Komisji przysługuje prawo wydania decyzji obligującej państwo do wypełnienia zobowiązań w określonym czasie. Jeżeli państwo nadal uchyla się od wykonania decyzji Komisji, może ona odwołać się do trybu postępowania spomo-administracyjnego przed Trybunałem Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich, określając przy tym wysokość kary pieniężnej, która może być przez niego nałożona (art. 169, 171 TWE). Ważne są również kompetencje Komisji w odniesieniu do —^polityki konkurencji - w przypadku naruszenia jej zasad ma możliwość nałożenia sankcji pieniężnych na przedsiębiorstwa i osoby fizyczne.
3. Uprawnienia wykonawcze. W myśl art. 145 TWE —>Rada Europejska jest zobowiązana do przekazania Komisji kompetencji w zakresie uchwalania przepisów wykonawczych do obowiązujących aktów prawnych. Prerogatywy Komisji w tym zakresie wzmocnił —> Jednolity Akt Europejski, ale ogranicza je zastrzeżenie przez Radę możliwości samodzielnego realizowania uprawnień wykonawczych (art. 145 TWE) oraz interwencja administracji narodowych (~>komitologia).
4. Kompetencje w zakresie stosunków zewnętrznych. Zgodnie z dyspozycjami traktatowymi Komisja reprezentuje Wspólnotę Europejską wobec państw trzecich i organizacji międzynarodowych (art. 113, 228, 229 TWE) - na mocy mandatu otrzymanego od Rady Europejskiej negocjuje umowy pomiędzy Wspólnotą a jednym lub kilkoma państwami czy organizacjami międzynarodowymi. Komisji przysługuje również prawo inicjatywy w zakresie —^Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa (art. J 8, ust. 3 Traktatu o Unii Europejskiej). E.G.
Parlament Europejski (European Parliament)
W 1957 r. na mocy Umowy w sprawie wspólnych instytucji, która weszła wżycie l stycznia 1958 r., Zgromadzenie Parlamentarne EWG połączono ze Zgromadzeniem Parlamentarnym Euratomu i ze Wspólnym Zgromadzeniem EWWiS. W wyniku scalenia powstało Europejskie Zgromadzenie Parlamentarne, które w 1962 r. zmieniło nazwę na Parlament Europejski.
Do 1979 r. deputowanych do PE desygnowały parlamenty państw członkowskich Wspólnot spośród swoich członków; sprawowali oni podwójny mandat przedstawicielski. Od 1979 r. deputowani wybierani są w wyborach powszechnych i bezpośrednich (—^wybory do Parlamentu Europejskiego). Obecnie PE liczy 626 deputowanych. Przyjęty system podziału mandatów opiera się na dwóch naczelnych zasadach: l) zapewnienie jednakowej liczby mandatów dużym państwom; 2) zagwarantowanie wszystkim głównym partiom politycznym w małych państwach możliwości reprezentacji w PE. Podział mandatów poselskich między poszczególne państwa jest następujący: Austria - 21; Belgia " 25; Dania - 16; Finlandia - 16; Francja - 87; Grecja - 25; Hiszpania - 64; Holandia - 31; Irlandia - 15; Luksemburg - 6; Portugalia - 25; RFN - 99; Szwecja - 22; Wielka Brytania - 87; Włochy - 87. Kadencja deputowanego trwa pięć lat. Parlamentarzyści zasiadają w PE nie w grupach narodowych, lecz zgodnie z przynależnością do frakcji politycznych. Po ostatnim rozszerzeniu Wspólnot w 1995 r. podział na frakcje przedstawia się następująco: Frakcja Socjalistów Europejskich (214 deputowanych); Europejska Partia Ludowa (181 deputowanych); Grupa Europejskich Partii Liberalnych, Demokratycznych i Reformatorskich (41 deputowanych); Grupa Konfederatów Zjednoczonej Lewicy Europejskiej/nordycka zieleń (33 deputowanych); Grupa Unia dla Europy (55 deputowanych); Frakcja Zielonych PE (28 deputowanych); Grupa Radykalna Przymierze Europejskie (20 deputowanych); Grupa Niezależnych na Rzecz Europy Narodów (18 deputowanych); Grupa Posłów Niezrzeszonych (36 deputowanych). Warunki, jakie muszą być spełnione przy tworzeniu frakcji, przedstawia tabela.
Tabela 10. Wymogi konieczne do utworzenia frakcji w PE
Liczba deputowanych wymagana do utworzenia frakcji Kryteria przynależności państwowej
29231814 jeżeli pochodzą z l państwa członkowskiego jeżeli pochodzą z 2 państw członkowskich jeżeli pochodzą z 3 państw członkowskich jeżeli pochodzą z co najmniej 4 państw członkowskich
PE obraduje na sesji zwyczajnej podzielonej na dwie części (wiosenną i letnią) oraz na sesjach nadzwyczajnych. Posiedzenia Parlamentu - z wyjątkiem miesięcy wakacyjnych - odbywają się niemal co miesiąc. Sesje plenarne zwyczajne PE mają miejsce w Strasburgu, i nadzwyczajne w Brukseli, siedziby komisjwydabiur poselskich znajdują się w Brukseli, a sekretariat Parlamentu pracuje w Luksemburgu.
Jedynymi organami traktatowymi PE są przewodniczący (zob. aneks 4) i prezydium. Traktaty nie określają trybu wyboru przewodniczącego ani czasu trwania jego kadencji. W praktyce dokonuje się tego na dwa i pół roku większością absolutną (314 głosów) w trzech pierwszych turach, a w razie nieuzyskana wymaganej większości - większością zwykłą w kolejnej turze. Obecnie funkcję przewodniczącego pełni Hiszpan Jose Maria Gil-Robles Gil-Delgado. Przewodniczący kieruje obradami Parlamentu oraz administracją parlamentarną, a także reprezentuje Parlament na zewnątrz i wobec pozostałych organów Wspólnot. W wykonywaniu tych zadań przewodniczącego wspiera czternastu zastępców. Przewodniczący, jego zastępcy oraz pięciu kwestorów - pełniących wewnętrzne funkcje administracyjne - tworzą prezydium. Zadania prezydium określone w regulaminie dotyczą spraw o charakterze administracyjno organizacyjnym, w tym nadzoru nad funkcjonowaniem komisji parlamentarnych, łącznie z przedstawianiem Parlamentowi kandydatów na ich członków. Prezydium powołuje również sekretarza generalnego Parlamentu. Funkcje kierownicze w PE sprawuje rozszerzone prezydium, które tworzy prezydium oraz przewodniczący frakcji parlamentarnych. Prace Parlamentu przygotowuje 20 specjalistycznych komisji: spraw zagranicznych, bezpieczeństwa i polityki obronnej; rolnictwa i rozwoju wiejskiego; budżetowa; gospodarki, polityki walutowej i przemysłowej; energii, badań i rozwoju technologicznego; zewnętrznych stosunków gospodarczych; prawa i praw obywatelskich; spraw socjalnych i zatrudnienia; polityki regionalnej; transportu i turystyki; ds. ochrony środowiska, zdrowia i ochrony konsumentów; młodzieży, kultury, oświaty i mass mediów; rozwoju i współpracy; swobód obywatelskich i spraw wewnętrznych; kontroli budżetu; instytucjonalna; ds. rybołówstwa; regulaminowa, weryfikacji pełnomocnictw i immunitetów; ds. praw kobiet; ds. wnoszenia petycji. Poza wymienionymi komisjami stałymi PE ma prawo powoływać podkomisje, komisje tymczasowe oraz komisję dochodzeniową.
Traktaty założycielskie trzech Wspólnot poświęcają stosunkowo niewiele uwagi problematyce kompetencji PE. Wynika to z faktu, iż w przeciwieństwie do parlamentów narodowych ma niewielkie prerogatywy ustawodawcze, co określa się mianem „deficyt legitymacji demokratycznej" (prawo do wysuwania projektów aktów prawnych przysługuje -^Komisji Europejskiej, prawo do ich uchwalania -^Radzie Unii Europejskiej). W wyniku presji wywieranej przez Parlament jego nikłe kompetencje określone w -^traktatach rzymskich stopniowo uległy rozszerzeniu, głównie na mocy —> Jednolitego Aktu Europejskiego oraz w wyniku rewizji traktatów dokonanej w Maastricht. Najdalej posunięte regulacje prawne dotyczące kompetencji PE zawiera Traktat o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej. Najistotniejsze z nich określają uprawnienia PE w procesie legislacyjnym, w zakresie kontroli parlamentarnej, oraz uprawnienia budżetowe. Kompetencje w procesie legislacyjnym obejmują udział Parlamentu w czterech procedurach: -^procedurze konsultacji, -^procedurze zgodności, -^procedurze współpracy instytucjonalnej i -^-procedurze współdecydowania.
Procedura konsultacji umożliwia Parlamentowi wyrażenie opinii na temat projektu aktu prawnego zgłoszonego przez Komisję, zanim zostanie on poddany głosowaniu w Radzie (np. art. 99 o harmonizacji podatków pośrednich, art. 100 o harmonizacji przepisów prawnych TWE). Procedura zgodności umożliwia PE udzielenie bądź nieudzielanie zgody na propozycję przedstawioną przez Komisję. Na mocy tej procedury Parlamentowi przysługuje m.in. istotne prawo do zatwierdzania wniosków w sprawie przyjęcia do Wspólnot (art. O -^Traktatu o Unii Europejskiej) i -^układów o stowarzyszeniu (art. 238 TWE). Dzięki procedurze współpracy instytucjonalnej (art. 189 c TWE) Parlament może wywierać wpływ na modyfikację propozycji Komisji. Wprawdzie ostateczną decyzję co do ich przyjęcia podejmuje Rada, ale stanowisku Parlamentu może przeciwstawić się tylko jednogłośnie. Największy wpływ na proces legislacyjny umożliwia Parlamentowi procedura współdecydowania (art. 189 b TWE) wprowadzona przez Traktat o Unii Europejskiej, która daje mu, na równi z Radą, prawo do odrzucenia propozycji Komisji.
PE ma znaczne kompetencje w zakresie uchwalania —^budżetu Unii Europejskiej (art. 203 TWE). Do niego należy decydujący głos przy uchwalaniu tzw. wydatków nieobligatoryjnych (tj. nie wynikających z dyspozycji traktatowych ani z uchwalonych na ich podstawie aktów prawnych) - ma możliwość wprowadzenia zmiany kwoty wydatków określonych przez Radę, nawet przy jej sprzeciwie. Jeżeli chodzi o wydatki obligatoryjne. Parlament może w ramach procedury budżetowej zaproponować zmianę projektu budżetu absolutną większością oddanych głosów. Przysługuje mu również prawo odrzucenia całego projektu budżetu z ważnych względów większością dwóch trzecich oddanych głosów.
Do najważniejszych uprawnień PE w zakresie kontroli parlamentarnej należy prawo zgłaszania wotum nieufności wobec Komisji (art. 144 TWE). Parlament uczestniczy również w nominowaniu przewodniczącego Komisji i jej członków (art. 158 TWE). Przysługuje mu także prawo zwracania się z zapytaniami zarówno do Komisji, jak i do Rady (art. 140 TWE). Zgodnie z dyspozycjami art. 138 c TWE dla zbadania domniemanych wykroczeń lub nieprawidłowości w stosowaniu -oprawa wspólnotowego może ustanawiać tymczasowy komitet dochodzeniowy. Traktat o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej wzmocnił rolę Parlamentu w ochronie interesów obywateli przez wprowadzenie prawa petycji (art. 138 d), umożliwiającego złożenie skargi (w sprawach objętych zakresem działalności Wspólnoty) obywatelom Unii i wszystkim osobom fizycznym i prawnym zamieszkałym w państwach członkowskich Unii, lub posiadającym na ich terenie swoją statutową siedzibę. E.G.
Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich
(Cour de Justice des Communantós Europeennes)
Trybunał Sprawiedliwości jest jednym z organów głównych -^Wspólnot Europejskich. Powstał na mocy Umowy w sprawie wspólnych instytucji z 25 marca 1957 r. Podstawą prawną funkcjonowania Trybunału są art. 164-184 Traktatu o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej, protokół o statucie Trybunału Spra wiedliwości EWG z 17 kwietnia 1957 r. i regulamin postępowania Trybunatu z 4 grudnia 1974 r. Jego siedziba znajduje się w Luksemburgu.
Trybunał zajmuje się przestrzeganiem prawa przy stosowaniu postanowień i interpretacji TWE. Ma kompetencje sądu konstytucyjnego: rozstrzyga sprawy dotyczące organów Wspólnot Europejskich, stosunków prawnych między Wspólnotami a państwami członkowskimi, czuwa nad zgodnością prawa wtórnego z traktatowym prawem pierwotnym i ogólnymi zasadami prawa. Trybunat działa także jako sąd administracyjny, przejmując skargi od osób fizycznych i prawnych przeciwko postanowieniom Wspólnot oraz jako sąd cywilny, stwierdzając odpowiedzialność pozatraktatową i kontrolując sprawy roszczeń i odszkodowań, a także jako sąd rozjemczy, na mocy porozumienia stron. Trybunał pełni także funkcje kontrolne - może oceniać zgodność planowanych umów pomiędzy Wspólnotami Europejskimi a państwami trzecimi czy organizacjami międzynarodowymi z przepisami TWE.
W skład Trybunału wchodzi 15 sędziów i 9 adwokatów generalnych, których za wzajemną zgodą wyznaczają rządy państw członkowskich na sześć lat. Sędziowie wybierają spośród siebie przewodniczącego na trzy lata (obecnie funkcję tę pełni Hiszpan Gil Carłos Rodriguez Iglesias; zob. aneks 5). Zgodnie z art. 167 TWE co trzy lata częściowo wymienia się skład sędziowski i adwokacki. W Trybunale zatrudnionych jest około 800 osób, a jego językiem urzędowym jest francuski.
Zgodnie z postanowieniami -^Jednolitego Aktu Europejskiego przy Trybunale utworzono —^Sąd Pierwszej Instancji, który zajmuje się orzecznictwem w sprawach dotyczących osób fizycznych i prawnych. M.Z.
Trybunał Rewidentów Księgowych (Court of Auditors)
Najmłodszy z pięciu organów głównych —^Unii Europejskiej. Ustanowiony 22 lipca 1975 r. na mocy brukselskiego układu międzyrządowego, podjął swoją pracę w październiku 1977 r„ choć szczegółowe postanowienia na jego temat zawarto dopiero w art. 188 a-c Traktatu o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej, który podniósł Trybunał Rewidentów Księgowych do rangi organu głównego Wspólnoty. W skład TRK, który ma siedzibę w Luksemburgu, wchodzi 15 członków, po jednym z każdego kraju członkowskiego, mianowanych na sześcioletnią kadencję (z możliwością ponownego powołania przez —^Radę Unii Europejskiej podejmującą decyzję jednomyślnie po porozumieniu z —^Parlamentem Europejskim). Członkowie TRK wybierani są spośród osób, które w swoich krajach wchodzą lub wchodziły w skład zewnętrznych organów kontrolnych lub mają szczególne kwalifikacje do piastowania takiego stanowiska. Ich niezależność nie może budzić wątpliwości. Członkowie Trybunału wybierają ze swego grona przewodniczącego na trzy lata; może on być wybrany ponownie na następną kadencję.
Trybunał jest organem kolegialnym i z reguły podejmuje decyzje zwykłą większością głosów. Jako wielostronna i niezależna instancja nadzoru kontroluje rachunki dotyczące dochodów i wydatków Wspólnot i ich instytucji, bez względu na to, czy są one wykazane w budżecie, czy nie. Potwierdza wobec PE i Rady Unii Europejskiej wiarygodność, zgodność z prawem i prawidłowość podstawowych transakcji. Bada też prawidłowość uzyskiwania dochodów oraz kontroluje zarządzanie tymi środkami. W praktyce oznacza to nadzór Trybunału nad środkami finansowymi Unii Europejskiej.
Kontrole przeprowadzane przez TRK opierają się na zapisach prawnych i, jeżeli jest to konieczne, mogą być przeprowadzane na miejscu, w innych instytucjach Unii lub w państwach członkowskich. W tych ostatnich kontrole prowadzone są w porozumieniu z krajowymi organami kontrolnymi. Mechanizmom kontrolnym mogą być również poddane osoby prywatne.
Ustanowienie TRK związane było z nowym rozdziałem kompetencji budżetowych i nowym uregulowaniem dotyczącym gospodarki budżetowej, przyznającym PE większe prawa przy uchwalaniu i zatwierdzaniu —^budżetu Unii Europejskiej. Parlament otrzymał wyłączne prawo do udzielania absolutorium -^•Komisji Europejskiej odpowiadającej za budżet. W tym celu współp z TRK, który po zamknięciu każdego roku budżetowego skrada mu roczne sprawozdanie (jeszcze przed udzieleniem absolutorium Komisji). Sprawozdanie to jest publikowane w —^Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej. Poza tym Trybunał może skorzystać z prawa nadzoru towarzyszącego i poddać kontroli nie zakończone jeszcze operacje rozliczeniowe, a w określonych sprawach wydać tzw. sprawozdania specjalne, które również są publikowane w Dzienniku Urzędowym. Trybunał pomaga więc Parlamentowi i Radzie Unii Europejskiej w wykonywaniu uprawnień w zakresie kontroli nad realizacją budżetu.
TRK nie dysponuje prawnymi kompetencjami do przymusowego realizowania swoich uprawnień kontrolnych lub do nakładania kar za uchybienia prawne, które ujawniono w wyniku jego działalności. Jest jednak autonomiczny w wyborze przedmiotu i metod kontroli, a istotnym instrumentem TRK jest jawność wyników jego pracy kontrolnej. J.R.
Temat: Uprawa manioku na swiecie |
Uprawy w Polsce
Pszenica
Gatunki pszenicy uprawiane w Polsce wymagają urodzajnych gleb. Warunki glebowe, a w mniejszym stopniu klimatyczne, powodują, że na rozległym obszarze północnej i środkowej Polski, z wyjątkiem województw nad środkową i dolną Wisłą (woj. płockie, włocławskie, toruńskie i elbląskie), udział pszenicy w strukturze zasiewów jest mały. Szczególnie mały udział w strukturze zasiewów, poniżej 5 %, ma pszenica na zwanym obszarze środkowo- i północno-wschodnim (woj. olsztyńskie, suwalskie, łomżyńskie, białostockie, ostrołęckie, siedleckie, warszawskie, radomskie). Najwięcej powierzchni gruntów (powyżej 20 %) przeznacza się pod uprawę pszenicy w Polsce południowej i południowo-wschodniej, gdzie występują żyzne gleby utworzone z lessów oraz czarnoziemy. Są to: Nizina Śląska, Przedgórze Sudeckie, Podkarpacie, Wyżyna Lubelska (woj. chełmskie, zamojskie, przemyskie, krośnieńskie, krakowskie, wałbrzyskie, legnickie, wrocławskie, opolskie). Pszenica zajmuje ok. 16 % ogólnego areału zasiewów, przy czym wskaźnik ten w gospodarce uspołecznionej jest wyraźnie niższy niż w gospodarce indywidualnej.
Żyto
Żyto nie ma specjalnych wymagań zarówno glebowych, jak i klimatycznych. Udaje się na glebach słabo urodzajnych. W związku z tym żyto uprawia się w całym kraju, jednakże z bardzo dużym zróżnicowaniem natężenia. Najwięcej żyta uprawia się w Polsce środkowo-wschodniej (Nizina Mazowiecka i Podlaska), gdzie zalegają gleby bielicowe (25-45 %). Niewiele żyta uprawia się na Nizinie Śląskiej oraz w pasie wyżyn południowych i na Żuławach (około 5 %). Żyto zajmuje ok. 16,2 % ogólnego areału zasiewów.
Jęczmień
Obszar zasiewów jęczmienia pokrywa się z rejonami uprawy pszenicy, z tym że zajmuje on znacznie mniejszą powierzchnię - ok. 8 % ogólnego areału zasiewów. Jest on uprawiany głównie jako zboże jare. Najwięcej jęczmienia uprawia się w trzech województwach pół-nocno-wschodnich (elbląskie, olsztyńskie, suwalskie). Jęczmień browarny uprawiany jest na Nizinie Południowo-Wielkopolskiej, na Równinie Wrocławskiej oraz Legnickiej, na Kujawach i na Wyżynie Lubelskiej.
Owies
Zajmuje on ok. 5 % powierzchni zasiewów. Uprawia się go w województwach podlaskich, ponieważ utrzymuje się w nich wysoka obsada koni na 100 ha oraz w trzech województwach górskich - nowosądeckim, bielskim i jeleniogórskim, gdzie ubogie gleby górskie zajmują znaczne powierzchnie. Najmniej owsa uprawia się w środkowej części kraju, szczególnie w województwach: toruńskim, płockim, ciechanowskim, a także legnickim, wrocławskim i zamojskim.
Do roślin przemysłowych zalicza się: buraki cukrowe, len, konopie, rzepak i rzepik, mak, słonecznik, soję, chmiel, tytoń.
Ziemniaki
90 % uprawy ziemniaków skupia się w gospodarstwach indywidualnych. Pod uprawę przeznacza się ok. 13 % ogólnego areału zasiewów. Polska zajmuje drugie miejsce w produkcji ziemniaków na świecie po b. ZSRR - 13,1 % udziału w produkcji światowej. Mało ziemniaka uprawia się w województwach zdominowanych przez sektor uspołeczniony (poniżej 12 %), dużo natomiast na pozostałym obszarze, zwłaszcza w Polsce środkowej i na Podlasiu (21-25 %). Wpływają na to chłonne rynki konsumpcyjne aglomeracji Warszawy i Łodzi oraz konurbacji górnośląskiej.
Buraki cukrowe
W krajowej strukturze zasiewów burak cukrowy zajmuje około 3 %. Mają one duże wymagania zarówno glebowe, jak i klimatyczne. Najwięcej buraków uprawia się w pasie województw od Żuław Wiślanych po Przedgórze Sudeckie, gdzie zajmują ponad 4 % powierzchni zasiewów (oprócz województwa gdańskiego). Drugi zwarty obszar dużego natężenia pokrywa się z Wyżyną Wschodniomałopolską.
Rzepak i rzepik
Wymagają dobrych gleb oraz nie znoszą mrozów. Najwięcej rzepaku i rzepiku uprawia się w zachodniej, zachodnio-północnej i zachodnio--południowej części kraju, a zwłaszcza na Dolnym Śląsku, w Wielkopolsce, na Kujawach, na Żuławach oraz w mniejszym stopniu na Wyżynie Lubelskiej. Rzepak i rzepik zajmują 3,5 % ogólnego areału zasiewów.
Mak, słonecznik i soja
Uprawiany jest na Kujawach i w Wielkopolsce, na południu kraju w województwach na Nizinie Śląskiej oraz w woj. przemyskim i zamojskim.
Len
Wymaga znacznej ilości wilgoci w glebie i w powietrzu. Dlatego też uprawiany jest w Polsce północno-wschodniej i południowo-zachodniej. W produkcji lnu Polska zajmuje drugie miejsce w świecie po b. ZSRR. Len zajmuje 0,2 % ogólnego areału zasiewów.
Konopie
Wymagają żyznych gleb oraz ciepłego i słonecznego lata. Uprawiane są w gospodarstwach indywidualnych na Wyżynie Lubelskiej.
Chmiel
Uprawa jego wymaga żyznych gleb i dużego nasłonecznienia. Jest on uprawiany na Wyżynie Lubelskiej i Kielecko-Sandomierskiej.
Tytoń
Jego uprawa wymaga zezwolenia, a cała produkcja musi być sprzedana państwu. Uprawa tytoniu koncentruje się w następujących okręgach: lubelskim, rzeszowskim, krakowskim, kieleckim, chełmińsko-kwi-dzyńskim i białostocko-suwalskim.
Trzoda chlewna
W Polsce hoduje się ok. 19,5 min sztuk trzody chlewnej, co stanowi 2,3 % udziału w świecie. Średnia obsada na 100 ha użytków rolnych wynosi 104 szt. trzody. Największa obsada utrzymuje się w województwach środkowo-zachodnich i zachodnich (ponad 150), zwłaszcza w trzech województwach: leszczyńskim, poznańskim i kaliskim. Bardzo małą obsadę trzody chlewnej (poniżej 50 szt. na 100 ha) mają tereny Karpat i Sudetów.
Bydło
W Polsce hoduje się ok. 10 min sztuk bydła, co stanowi 0,8 % udziału w świecie. Średnia obsada na 100 ha użytków rolnych wynosi 53,7 sztuk bydła.
Największa obsada bydła (ok. 80 szt. na 100 ha użytków rolnych) występuje w województwach: nowosądeckim, krośnieńskim, rzeszowskim, przemyskim. Związane to jest z dużą gęstością zaludnienia, rozdrobnieniem gospodarstw rolnych i dużym wewnętrznym spożyciem
mleka.
Drugim rejonem znacznego nasilenia hodowli bydła jest pas województw ciągnący się od woj. opolskiego przez kaliskie, leszczyńskie, poznańskie, sieradzkie, płockie, ciechanowskie, włocławskie, toruńskie po
suwalskie.
Najmniejszą obsadę bydła (poniżej 50 szt.) mają województwa północne i środkowo-wschodnie.
Owce
Pogłowie owiec w Polsce wynosi ok. 4 min sztuk, co stanowi 0,3 % udziału w świecie. Średnia obsada na 100 ha użytków rolnych wynosi 22,3 szt. owiec. Najwięcej owiec hoduje się w następujących regionach kraju:
- centralnym - woj.: piotrkowskie, leszczyńskie, poznańskie;
- karpackim - woj. bielskie i nowosądeckie;
- sudeckim.
Nieznaczne natężenie chowu cechuje dwa rejony: Małopolski i Pół-nocnomazowiecki.
Konie
Pogłowie koni w Polsce wynosi 941 tys.szt. i ulega ono z roku na rok zmniejszeniu. Przeciętna w kraju obsada wynosi 6 szt. na 100 ha użytków rolnych, przy czym w gospodarstwach państwowych ok. 1 szt., a w indywidualnych ok. 10 szt.
Najwięcej koni hoduje się w Polsce południowo-wschodniej i centralnej; natomiast najmniej w Polsce zachodniej i północnej.
Uprawa używek na świecie (herbata i tytoń) - wymagania glebowo-klimatyczne, rozmieszczenie upraw, główni producenci i eksporterzy.
Dzisiaj nie sposób już dociec kiedy została zaparzona pierwsza filiżanka herbaty. Według legend Chińczyków, którzy jako pierwsi zaczęli uprawiać herbatę, jej historia sięga III tysiąclecia przed naszą erą. Panował wtedy w Chinach cesarz Shen Nung, zainteresowany medycyną, a między innymi dobroczynnemu wpływowi na organizm picia przegotowanej wody. Pewnego dnia, gdy cesarz czekał w ogrodzie, aż woda się zagotuje, do imbryka wpadł liść rosnącego niedaleko krzewu herbacianego. Smak i aromat otrzymanego naparu, oczarował cesarza i zainteresował go tą rośliną. Jednak pierwsza historycznie udokumentowana wzmianka o herbacie pochodzi dopiero z III wieku naszej ery, kiedy to chiński lekarz polecał ją jako specyfik polepszający skupienie i gibkość umysłu. Także w tym okresie zaczęto uprawę herbaty i tworzenie jej plantacji. Nastąpił gwałtowny wzrost popularności tego napoju, a lata dynastii Tang (618 -906 r.) uważane są za „złoty wiek” herbaty, która przestała służyć jako specyfik lekarski, a zaczęto ją pić dla przyjemności. Do Europy herbata przywędrowała na statkach Holendrów i Portugalczyków w XVII wieku. W Holandii zaczęły ją pić wszystkie warstwy społeczne, a holenderskie spółki handlowe dostarczały ją do Włoch, Francji, Niemiec i Portugalii. W Londynie pojawiła się oficjalnie w 1658 r., zaś w Rosji car Aleksander otrzymał ją w darze od cesarza Chin w 1676 r.
Herbata uprawiana jest w klimacie tropikalnym i gorącym. Dla prawidłowego wzrostu potrzebuje dużo słońca, częstych obfitych deszczy - roczne sumy opadów powinny przekraczać 120 cm, zaś gleba powinna mieć odczyn lekko kwaśny. Najobfitsze zbiory uzyskuje się na nizinach, lecz aby otrzymać najlepszą jakość powinno uprawiać się herbatę na terenie górzystym na wysokości do 2000 m. n.p.m. i na dobrze nawodnionej glebie. Na dużych wysokościach krzewy rosną wolno, gdyż chłód hamuje ich rozwój, a odporność roślin na temperatury nawet poniżej zera powoduje, że mróz nie niszczy upraw tylko zmniejsza plony. W klimacie podzwrotnikowym, a więc w Indiach południowych, Indonezji i na Cejlonie zbiory odbywają się przez cały rok, w odstępach co 20 dni.
Jednak zanim herbata dostanie się na nasz stół musi przejść wiele etapów produkcji. Najpierw zbieracze zrywają najmłodsze listki rosnące na końcówkach gałązek. Jedna osoba potrafi w ciągu dnia zebrać nawet do 35 kg liści. Następnie transportowane są one do fabryki, gdzie podlegają kilkunastogodzinnemu suszeniu. Suszone liście przechodzą proces rolowania. Polega on na tym, że po zebraniu liście są wstępnie podsuszane, rozdrabniane, zbijane i przełamywanie tak, aby uwolniły się soki, powstaje wtedy herbata liściasta. Jeśli chcemy otrzymać herbatę granulowaną poddajemy suszone liście procesowi CTC (Crushing - miażdżenie, Tearing - rozrywanie i Curling - zwijanie). Rozdrobnione liście podlegają fermentacji, ich kolor zmienia się z zielonego na pomarańczowo-czerwony i nabierają aromatu. Kiedy uzyskają odpowiedni aromat puszczane jest gorące powietrze, które zatrzymuje procesy chemiczne i nadaje czarny kolor. Następnie herbata jest pakowana i rozsyłana po całym świecie.
Głównym producentem herbaty na świecie są Indie - 715 tys. ton rocznie. Herbaty uprawiane są tam w trzech regionach: na północnym wschodzie kraju w prowincji Asam, wysokiej jakości herbatę w regionie Darjeeling u podnóża Himalajów i na południowym zachodzie w prowincji Kerala. Drugim producentem herbaty na świecie są Chiny - 609 tys. ton rocznie, mimo że eksportują mniej niż kolejna na liście Sri Lanka - 246 tys. ton rocznie. To właśnie Sri Lanka położona na wyspie Cejlon, słynie z uznanej przez koneserów Herbaty Cejlońskiej. Herbatę produkują również: Kenia (249 tys. ton), Indonezja (140 tys. ton), Turcja (135 tys. ton), Japonia (86 tys. ton), Tanzania, Ruanda, Zimbabwe, Papua - Nowa Gwinea, Bangladesz.
Najwięcej herbaty piją Brytyjczycy - średnio zużywają 3,2 kg herbaty rocznie. Australijczycy i Nowozelandczycy spożywają 1,4 kg, a Amerykanie tylko 0,34 kg. Jeszcze mniej herbaty pije statystycznie mieszkaniec Indii, ale z powodu ogromnej liczby ludności, wartość bezwzględna jest bardzo wysoka. Polska spożywa w ciągu roku około 30 tysięcy ton herbaty i daje nam to 2 miejsce w Europie.
Pobudzający wpływ herbaty wynika z zawartej w niej odmiany kofeiny - teiny. Alkaloid ten pobudza czynność serca oraz aktywność psychomotoryczną. Herbata nie powoduje uzależnienia, a jej smak i aromat daje amatorom wiele przyjemności.
Pierwsze odkryte malowidło przedstawiające człowieka palącego cygaro pochodzi z powstałej w 640 r. świątyni Majów w Palenque w stanie Chiapas w południowo-wschodniej części Meksyku. Tytoń towarzyszył Indianom Ameryki Południowej od zawsze, odgrywał ważną rolę w ich magii, polityce, religii i medycynie. Europa po raz pierwszy usłyszała o zwyczaju palenia tytoniu od Krzysztofa Kolumba, który w 1519 r. przybił do brzegów Hiszpanii, po powrocie z Nowego Świata. W drugiej połowie XVI wieku przywieziono do Portugalii pierwsze jego nasiona, skąd dzięki posłowi francuskiemu J. Nicotowi dotarł do Francji. W 1650 roku Portugalscy plantatorzy przenieśli swoje plantacje między innymi do Afryki Południowej , a Hiszpanie rozpoczęli uprawę tytoniu w Indochinach, Gwatemali i w basenie Morza Karaibskiego. W Ameryce pierwszą plantację założono w 1612 roku w Jamestown.
Ze względu na liście, zawierające nikotynę, uprawia się machorkę oraz tytoń szlachetny. Tytoń jest rośliną o dużej zdolności adaptacji, uprawiać go można w strefie klimatycznej tropikalnej, subtropikalnej i umiarkowanej. Potrzebuje gleby o pH lekko poniżej 7. Machorka służąca do otrzymywania tytoniu gorszej jakości (do żucia i na tabakę), uprawiana jest głównie w USA, Rosji, południowej Europie, na Ukrainie i w Chinach. Tytoń szlachetny dzieli się na liczne odmiany różniące się cechami morfologicznymi i użytkowymi: zawartością nikotyny, barwą liści, smakiem, aromatem. Wyróżnia się dwie odmiany: papierosowe jasne - uprawiane w USA, Polsce i Włoszech oraz cygarowe - w Brazylii, Indonezji i na Kubie.
Tytoń sadzi się po przymrozkach wiosennych, a liście zbiera stopniowo w trakcie dojrzewania. Następnie liście podlegają suszeniu ciepłym powietrzem lub dymem w zależności od gatunku i przeznaczenia. Transportuje się je do zakładów przemysłowych, gdzie następuje wyrównanie wilgotności liści, usunięcie głównych nerwów - żyłowanie, sprasowanie - belikowanie, fermentacja właściwa w ściśle określonych warunkach. Potem poddaje się beliki schłodzeniu i doprasowaniu. Dopiero tak przygotowany tytoń może być stosowany do produkcji licznych wyrobów tytoniowych, takich jak papierosy, tytoń do fajek, czy tabaka.
Ogromna popularność tej rośliny sprzyja stałemu zwiększaniu areału upraw. Blisko 40% światowej produkcji przypada na Chiny (2324 tys. ton rocznie). Inni liczący się producenci to Stany Zjednoczone (603 tys. ton), Indie (512 tys. ton), Brazylia (476 tys. ton), Turcja (210 tys. ton), Grecja, chociaż tytoń produkowany jest na całym świecie. W Polsce uprawiany jest między innymi w rejonie Proszowic i Miechowa, w Wielkopolsce. W sumie w Polsce zbierane jest rocznie około 40 tys. ton tytoniu co przekłada się na 6 ‰ produkcji światowej.
Tytoń stał się prawdziwą plagą współczesnego świata. Wpływ palenia papierosów na organizm jest bardzo destrukcyjny, prowadzi do zapalenia oskrzeli, nowotworu dróg oddechowych, zawału mięśnia sercowego i obniża ogólną sprawność fizyczną. Niestety ilość palaczy w Polsce stale rośnie. W rozwiniętych krajach Europy i w Ameryce trend ten został odwrócony. Miejmy nadzieję, że i w naszym kraju to wkrótce nastąpi.
Bibliografia:
1. Paweł Libner, Gerard Stefaniak: „Geografia od A do Z - repetytorium” Wydawnictwo „KRAM”
2. „Świat w Liczbach” Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne
3. Nowa Encyklopedia Powszechna PWN
4. www.plantator.pl
5. www.cigarclub.pl
6. www.herbata.gery.pl
Miasta w natarciu, czy rzeczywiście?
Świat
Pojęcie urbanizacja może być różnie rozumiane. Z demograficznego punktu widzenia urbanizacja to koncentracja ludności w miastach. W aspekcie osadniczym urbanizacja to:
- koncentracja funkcji miejskich;
- rozwój istniejących miast;
- przekształcanie się osad miejskich w wiejskie;
- powstawanie nowych miast;
- tworzenie aglomeracji miejskich;
- przemiany w zakresie organizacji osiedli ( rozwój budownictwa wielokondygnacyjnego)
Proces urbanizacji rozumiany z punktu widzenia przemian społeczno-kulturowych to rozpowszechnienie się tzw. miejskiego stylu życia .
W geografii osadnictwa wyróżnia się dwa podstawowe typy ludności: wiejską i miejską.
* * *
Ze względu na odmienny przebieg procesów urbanizacyjnych, kraje świata można podzielić na trzy grupy
a) kraje rozwinięte
b) kraje rozwijające się
c) kraje socjalistyczne i byłe kraje socjalistyczne
Grupa krajów Ludność miejska w % ogółu ludności Roczny przyrost ludności miejskiej w %
1965 1990 1965-1980 1980-1990
rozwijające się 24 44 3,7 6,6
rozwinięte 72 77 1,3 0,8
ROZWÓJ MIAST W KRAJACH WYSOKO ROZWINIĘTYCH
POWSTANIE KONURBACJI
Rozwój przemysłu fabrycznego, który lokował się w pobliżu miejsc wydobycia surowców, wywołał konieczność zatrudnienia bardzo dużej ilości pracowników, którzy musieli mieszkać w pobliżu miejsca pracy.
Wraz z rozwojem ekonomicznym postępował podział pracy i specjalizacja zawodowa. Specjalizujący się w jakiejś dziedzinie potrzebowali surowców, a producenci surowców potrzebowali określonych usług i towarów. Znaczne koszty transportu powodowały, że producenci skupiali się w określonym miejscu.
Konurbacje złożone z kilkunastu niekiedy kilkudziesięciu równorzędnych jednostek osadniczych, są typowe dla obszarów górniczo-przemysłowych.
ROZWÓJ MIAST
Od początku XIX w. zaludnienie wzrosło 5,5- krotnie, zaś ludności miejskiej ponad stukrotnie. Większość ludności świata mieszka w miastach, a proces urbanizacji jest coraz szybszy.
Proces rozwoju ośrodków podmiejskich rozpoczął się w XVIII w. , ale najszybsze jego tempo przypada na wiek XX. Stało się tak ponieważ centra dużych miast są hałaśliwe, brudne i niebezpieczne. Ludziom zagrażają łatwiej rozprzestrzeniające się choroby oraz świat przestępczy. W efekcie spowodowało to odpływ części ludności poza granice miasta. Nasilenie tego procesu wiązało się z rozwojem transportu ( tramwaj, kolej). Możliwy stał się dojazd do pracy nawet ze znacznej odległości. Powstało wiele ośrodków podmiejskich wchłanianych przez rozrastające się miasta.
Przemiany ludnościowe a) w Wielkiej Brytanii
b) w Stanach Zjednoczonych
( przyrost liczby ludności w % )
Obszar
Lata
1961-1971 1971-1981
a) Anglia 5.9 0.4
Walia 3.3 2.2
Konurbacje -4.3 -8.1
Wielkiego Londynu - 6.8 -10.1
Merseyside - 8.5 -11.0
Tyneside - 5.9 -9.2
Płd. Wsch. Lancashire - 1.4 -6.2
Zach. Midlands - 0.3 -5.4
Zach. Yorkshire 1.4 -3.0
Miasta poza konurbacjami 8.7 2.5
powyżej 100000 2,6 -1.6
50000-100000 9.4 2.2
Poniżej 50000 13.0 5.5
Obszary wiejskie 17.9 9.7
b) 1970 - 1980
Miasto centralne Przedmieścia
Chicago -11.4 12.4
Detroit -20.0 7.7
St. Louis -27.6 5.9
Cleveland -23.7 0.8
Houston 27.6 72.0
San Diego 25.4 49.1
Stany Zjednoczone -4.9 16.0
Liczba ludności wielkich miast oraz dzielnic śródmiejskich zmniejsza się, natomiast rozrastają się miasta małe. Prowadzi to do rozproszenia ludności na dużych obszarach oraz kształtowania się rozległych obszarów zurbanizowanych ( a właściwie rozproszonych miast).
MIASTA W KRAJACH ROZWIJAJĄCYCH SIĘ
W okresie 1800-1850 liczba ludności miejskiej świata zwiększyła się o 22.5%, natomiast w ciągu jednego dziesięciolecia ( 1961-1970) wzrost ten przekroczył 40%. Większość tego przyrostu miała miejsce w krajach rozwijających się. W efekcie poziom urbanizacji znacznie wzrósł.
Procentowy udział ludności miejskiej w ogólnym zaludnieniu.
Grupa krajów W procentach ogółu ludności
1965 1990
Świat
Kraje rozwijające się
w tym:
Afryka Czarna
Azja Wschodnia
Azja Południowa
Bliski Wsch. i Afryka Płn.
Ameryka Łac. i Karaiby
Kraje wysoko rozwinięte
Inne nie zaliczane do żadnej z ww. grup 36
24
14
19
18
35
53
72
52 50
44
29
50
26
51
71
77
66
Istnieją różne przyczyny szybkiego przyrostu liczby ludności miejskiej:
- wysoki przyrost naturalny
- migracja do miast, ludność wiejska ma nadzieję znaleźć lepsze warunki życia w mieście
- przemiany ekonomiczne, gospodarka bazarowa, której rezultatem jest zanik zawodów rzemieślniczych i załamanie się gospodarki wiejskiej. Ludność pozbawiona tradycyjnych zajęć migruje do miast
- ponieważ w dobrze rozwiniętych krajach przemysł rolniczy nie potrzebuje dużej ilości zatrudnianych pracowników, ludność wiejska, poszukująca pracę, migruje do miast w nadziei zdobycia zatrudnienia
- oglądając w telewizji wspaniałe życie w wielkich miastach, uboga ludność wiejska wyrusza w celu znalezienia się w tym cudownym świecie
Ludność miast milionowych
Grupa krajów W % ludności miejskiej W % ogółu ludności
1965 1990 1965 1990
Świat
Kraje rozwijające się
w tym
Afryka Czarna
Azja Wschodnia
Azja Południowa
Bliski Wsch. i Afryka Płn.
Ameryka Łacińska
Kraje wysoko rozwinięte
Kraje nie uwzględnione w żadnej w ww. grup 39
41
30
48
35
42
44
38
25 33
33
29
30
34
42
25
37
23 14
10
4
9
6
15
24
27
13 16
13
9
11
9
21
33
29
15
Napływ do miast zbyt dużej ilości imigrantów powoduje wiele niekorzystnych skutków:
a) nadmierna urbanizacja, wzrost liczby ludności miast, któremu nie towarzyszy odpowiedni rozwój gospodarczy
- w stolicy Panamy w 1950 roku mieszkało 31% ludności miejskiej, a w 1980 liczba ta wzrosła do 46%
- w Indonezji liczba ludności aglomeracji Dżakarty wzrosła z 6,7 mln w roku 1961 do 13 mln w roku 1981.
Ten gwałtowny wzrost zaludnienia wielkich miast nazywa się eksplozją metropolii lub rozwojem megamiast. Szacuje się, że w 2000 roku liczba mieszkańców Meksyku osiągnie 26 mln, Sao Paulo- 24 mln, a Bombaju i Kalkuty po 16mln.
b) dzikie osadnictwo, miasta do których nieustannie napływa nowa rzesza imigrantów, nie są w stanie zapewnić im mieszkań, nawet o najbardziej podstawowym standardzie. W ten sposób osiedla pozbawione są najprostszych urządzeń interstrukturalnych , takich jak wodociągi i kanalizacja. Tego typu osiedla zamieszkuje 40% ludności Meksyku, 35% Kalkuty i 25% Dżakarty
c) niekontrolowana imigracja, której towarzyszy ograniczony rozwój gospodarki, powoduje narastanie bezrobocia.
Stopień urbanizacji miejskiej niektórych państw
Odsetek ludności miejskiej w ogólnym zaludnieniu
Najniższy najwyższy
Państwo % Państwo %
Burundi 5 Belgia 97
Bhutan 7 Kuwejt 96
Rwanda 7 Malta 94
Federacyjne Stany Mikronezji 10 Wielka Brytania 92
Wyspy Salomona 10 Brunei 90
Oman 11 Islandia 90
Uganda 12 Izrael 90
Ertytrea 13 San Marino 90
Etiopia 13 Holandia 89
Kambodża 13 Katar 89
Nepal 14 Urugwaj 89
Laos 15 Bahrain 88
Malawi 15 Dania 87
Megalopolis
Nazwa Kraje Obszar
( tyś. km ) Ludnośc
( mln) Gęstośc zaludnienia
( osób na 1 km ) Liczba aglomeracji Długośc ( km)
Megalopolis ukształtowane
M. Północno-Wschodnich Stanów Stany Zjednoczone 100 45 450 40 800
M. Wielkich Jezior Północnoamerykańskich Stany Zjednoczone
Kanada 160 40 250 35 1200
Kalifornijska Stany Zjednoczone
Meksyk 100 30 300 20 800
M. Tokai-do ( Japońska) Japonia 40 70 1700 25 1100
Megalopolis kształtujące się
M. Zachodnio-europejska Belgia, Francja, Holandia, Niemcy, Szwajcaria, Wielka Brytania, Włochy 250 75 300 100 1600
M. Brazylijska Brazylia 100 25 250 15 400
Polska
Polska jest krajem średnio zurbanizowanym. Odsetek ludności zamieszkałej w miastach wynosi 63%.
W ostatnim dwudziestoleciu obserwuje się słabą dynamikę przyrostu liczby ludności miejskiej w województwach najsilniej zurbanizowanych (gdzie jednocześnie zachodzi spadek zaludnienia w największych miastach) i najsłabiej zurbanizowanych.
Sieć miast jest rozwinięta w sposób nierównomierny. W regionach, miast jest więcej, stopień urbanizacji jest wyższy, co bynajmniej nie zawsze świadczy o wyższym poziomie gospodarki i o rozwoju urbanizacji.
W 1999 roku notuje się ujemny przyrost naturalny, prawdopodobnie spowodowany zmniejszeniem ilości wielodzietnych rodzin.
Urbanizacja
Urbanizacja- Pojęcie urbanizacja może być różnie rozumiane. Z demograficznego punktu widzenia urbanizacja to koncentracja ludności w miastach. W aspekcie osadniczym urbanizacja to:
- koncentracja funkcji miejskich;
- rozwój istniejących miast;
- przekształcanie się osad miejskich w wiejskie;
- powstawanie nowych miast;
- tworzenie aglomeracji miejskich;
- przemiany w zakresie organizacji osiedli ( rozwój budownictwa wielokondygnacyjnego)
Proces urbanizacji rozumiany z punktu widzenia przemian społeczno-kulturowych to rozpowszechnienie się tzw. miejskiego stylu życia .
W geografii osadnictwa wyróżnia się dwa podstawowe typy ludności: wiejską i miejską.
Cechy urbanizacyjne na swiecie:
Urbanizacja po II wojnie swiatowej:
Po II wojnie światowej szczególnie szybko rozwijały się miasta, gdzie zaczęły powstawać nowe zakłady przemysłowe. Lata 50-te przyniosły pierwsza fale wzrostu ludności miejskiej, co było spowodowane napływem ludności wsi do miast, wzrostem przyrostu naturalnego i zmiana granic miast. Głównym obszarem napływu ludności był Górny Śląsk i duże miasta, takie jak Warszawa, Kraków, Łódź. Drugi etap przypada na lata 70-te, jednak nie jest on już tak silny. Głównym kierunkiem migracji wieś-miasto stały się miasta wybrzeża. Migracje wewnętrzne ograniczył dopiero kryzys gospodarczy lat 80-tych. Na te lata i na lata 90-te przypada stagnacja współczynnika urbanizacji.
Obecnie w miastach mieszka 62% ludności Polski. W Polsce jest 860 miast. Miast powyżej 200 tyś. mieszkańców jest 20, a powyżej 100 tyś. jest 43
( mieszka tam 30% ludności).
Największe miasta:
- Warszawa - 1 600 000 - Łódź - 818 000 - Kraków - 740 000
- Wrocław - 640 000 - Poznań - 580 000
Rozmieszczenie miast jest nierównomierne, na co maja wpływ dzieje historyczne kraju oraz procesu uprzemysłowienia. Szczególnie gęsta sieć jest na terenach, z którymi wiążą się początki naszej państwowości oraz tam gdzie przemysł pojawił się najwcześniej - Wielkopolska, Kujawy, Górny i Dolny Śląsk).
Cecha charakterystyczną dla ostatnich kilkudziesięciu lat jest formowanie się aglomeracji. Są to:
- aglomeracja górnośląska - 3 200 000, jest to konurbacja, a więc zespół miast równorzędnych bez miasta centralnego. Konurbacja to powiązana jest wydobyciem surowców mineralnych. Składa się na nią wiele miast (40), np. Katowice, Gliwice, tarnowskie Góry, Bytom, Sosnowiec, Rybnik, Dąbrowa Górnicza.
- Aglomeracja warszawska - 2 400 000, jest to aglomeracja monocentryczna z jednym miastem centralnym - Warszawą i wieloma miastami satelitarnymi (30).
Np. Pruszków, Marki, Piaseczno.
- aglomeracja łódzka - 1 300 000, aglomeracja monocentryczna z głównym miastem - Łódź. Wszystkie miasta połączone są przemysłem włókienniczym. (13)
- aglomeracja trójmiejska - prawie konurbacja, złożona z miast: Sopot, Gdynia, Gdańsk.
- aglomeracja krakowska - aglomeracja monocentryczna
Inne aglomeracje: wrocławska, bydgosko-toruńska, poznańska, szczecińska.
Duże aglomeracje skupiają 75% ludności kraju.
Funkcje miast:
- administracyjne - Warszawa
- przemysłowe - GOP, Łódź, Warszawa
- kulturalne - Warszawa, Kraków
- turystyczne - Zakopane, Kraków, Częstochowa, Krynica, Muszyna, Gdańsk
- naukowe - Lublin, Kraków, Warszawa, miasta uniwersyteckie
- komunikacyjne, handlowe - Poznań
Cechy urbanizacji:
pojęcie miasta - określa się za pomocą różnorakich kryteriów
- kryteria prawno - administracyjne - miastem jest osada, która została uznana za miasto przez właściwy organ prawny (uzyskała prawa miejskie)
- kryteria fizjonomiczne - wyróżniają miasta na podstawie cech zewnętrznych (typ zabudowy, architektura)
- ekonomiczne - za podstawowy wyznacznik uznają strukturę zatrudnienia mieszkańców (w sektorach pozarolniczych)
- infrastrukturalne - czynnikiem decydującym w tym przypadku jest stopień rozwoju infrastruktury miejskiej (kanalizacja, siec ciepłownicza, energetyczna oraz komunikacji miejskiej)
- socjalne - stopień upowszechnienia miejskiego stylu życia
- kulturalne - koncentracja ośrodków naukowych i centrów kulturalno-oświatowych oraz ich oddziaływanie na obszary sąsiadujące
- wielkościowe - najczęściej wykorzystywane w studiach porównawczych mimo, że w poszczególnych krajach liczba mieszkańców powyżej której daną osadę uważa się za miasto jest zróżnicowana. Nieco kuriozalny może się wydać przykład Kuby, kraju, który swego czasu wykazywał znaczny stopień urbanizacji. Wynikało to z przyjętego nieco specyficznego kryterium.
Za miasto uważano osadę, w której istniały przynajmniej dwie ulice z ponumerowanymi posesjami
Urbanizacja
Pojęcie urbanizacji nie jest pojęciem jednoznacznym, może bowiem oznaczać:
- wzrost liczby ludności zamieszkałej w miastach
- wzrost liczby miast
- rozwój już istniejących ośrodków miejskich
- rozwój osad wiejskich w miast
- wprowadzanie w osadach wiejskich stylu architektonicznego typowego dla miast
- upowszechnianie się tzw. miejskiego stylu życia, albo też w zakresie zatrudnienia i jego struktur
- wzrost liczby ludności zajmującej się zawodami pozarolniczymi
Miasta zawsze odgrywały ogromną rolę w życiu społeczeństw. Już w czasach starożytnych niejednokrotnie stanowiły odrębne państwa (jak np. Ateny), były ośrodkami władzy i rozwoju kultury. Funkcje miast ulegają przemianom wraz z rozwojem stosunków społeczno-gospodarczych. Miast pełniły, lub pełnią funkcje:
- ośrodków administracyjnych
- ośrodków komunikacyjnych
- kultu religijnego
- ośrodków turystyczno-wypoczynkowych
- twierdz.
Do podstawowych czynników miastotwórczych należy zaliczyć:
- ukształtowanie powierzchni
- stosunki wodne
- bogactwa naturalne
Czasy amerykańskiej „gorączki złota” dają wiele przykładów powstających z dnia na dzień osad górniczych, które w szybkim tempie przekształcały się w kwitnące miast ( a równie szybko - po wyczerpaniu się złóż złota, zasilały szereg „miast duchów”.
Występowanie w sąsiedztwie miasta żyznych gleb umożliwia rozwój intensywnego rolnictwa towarowego, a tym samym stymuluje rozwój samego miast - ogromnego rynku zbytu.
Wraz z rozwojem i postępem naukowo-technicznym rola naturalnych czynników miastotwórczych zaczęła ulegać wyraźnemu zmniejszeniu. Dzięki rozwojowi nowoczesnych środków transportu miasta mogą funkcjonować w oparciu o dostawy żywności nawet z bardzo odległych terenów.
Współczesne wydajne systemy nawadniające umożliwiają rozwój miast otoczonych zewsząd pustynią, jak np. liczne miast w Kalifornii, w krajach Afryki Północnej.
Współcześnie mówi się, że miast pełnią ośrodków władzy, w przeszłości natomiast obecność ośrodków władzy (dworów królewskich czy magnackich lub klasztorów) była istotnym miastotwórczym. Miast średniowieczne pełniły funkcje służebne wobec ośrodków władzy, rozwijały się i rozkwitały dzięki ich sąsiedztwu.
Czynnikiem niezwykle silnie wpływającym na rozwój i urbanizację miast zarówno teraz, jak i w przyszłości jest handel. Rozrastająca się sieć sklepów, hurtowni, banków i giełd towarowych przyciąga zarówno ludzi jak i kapitał; stwarza miejsca pracy i rynku zbytu. Jest to samorządzący się mechanizm. Im bardziej rozwija się handel tym bardziej korzysta na tym miasto. Im większe jest miasto tym więcej przyciąga inwestorów.
Do dzisiaj nie wiemy wiele o procesach urbanizacyjnych, jakie towarzyszyły powstawaniu pierwszych miast, jednak prace wykopaliskowe przekonują nas, że pojęcie urbanizacji i cywilizacji miejskiej przewijało się już od najwcześniejszych stadiów rozwoju kultury ludzkiej. Jednym z przykładów, które najbardziej mnie zainteresowały był rozwój kultury harappańskiej (Indie).
Powstała blisko 2500 lat p.n.e. a dwie spośród kilkudziesięciu odkrytych osad liczyły ponad 25 tysięcy mieszkańców. O ich miejskim charakterze świadczą nie tylko rozmiary ale odkryto w nich pozostałości systemów kanalizacyjnych, łaźni, latryn i kanałów ściekowych. Prostota a zarazem doskonałość kształtów architektonicznych wzbudzają podziw, zaskakują natomiast niezwykłą schematycznością miast opartych na planie kwadratu i łudząco do siebie podobnych. Cywilizacja harrapańska powstała jak się zdaje nagle, zupełnie jakby pewne grupy społeczne uznały, że osiągnęły szczebel rozwoju społecznego wymagający wprowadzenie zdecydowanych zmian w stylu życia.
Niewątpliwie podstawą rozwoju miast było intensywne rolnictwo oparte na wykorzystaniu wylewu rzek. Przyczynami ich upadku było prawdopodobnie naruszenie równowagi ekologicznej. (otaczające miast tereny rolnicze nie były w stanie wyżywić wzrastającej liczby mieszkańców)
Powyższy przykład wskazuje, że możliwość zaopatrzenia w żywność były w przeszłości jednym z czynników ograniczających rozwój dużych miast. Dlatego też zazwyczaj były one zlokalizowane nad rzekami i na wybrzeżach - w sąsiedztwie naturalnych szlaków komunikacyjnych. Umożliwiało to dostawy żywności, surowców dla rzemiosła oraz wywóz wytworzonych produktów.
Prawdziwy rozwój miast zaczął się jednak dopiero w czasach rewolucji przemysłowej. Szacuje się, że jeszcze w końcu XIX wieku w miastach zamieszkiwało zaledwie 10% ludności świata.
Przejście od wielkich produkcji rzemieślniczej do wielkich manufaktur zatrudniających setki robotników stworzyło zapotrzebowanie na siłę roboczą (napływającą z obszarów wiejskich).
W XIX wieku, w Europie procesy urbanizacyjne były bardzo intensywne, a ich spowolnienie nastąpiło dopiero na przełomie XIX i XX wieku.
Przebieg procesów urbanizacyjnych w poszczególnych częściach Europy nie był jednorodny.
- w pierwszej połowie XIX wieku najsilniej były one zaawansowane w Wielkiej Brytanii i Francji
- w drugiej połowie wieku w Niemczech, Austrii, Czechach i krajach skandynawskich
- dopiero po II wojnie światowej nasilenie procesów urbanizacyjnych zanotowały kraje obozu socjalistycznego - Polska, Jugosławia i Bułgaria
- w ZSRR masowy przepływ ludności do miast miał miejsce w latach 30-tych jako skutek industrializacji kraju
Co więcej w krajach wysoko uprzemysłowionych daje się zauważyć zjawisko zwane KONTRURBANIZACJĄ.
Polega ono na zmniejszaniu się tempa urbanizacji oraz na ucieczce ludności z dużych miast. Rozrastają się natomiast strefy podmiejskie. Liczba ich mieszkańców jest zazwyczaj większa od liczby mieszkańców miasta (w jego określonych granicach administracyjnych)
Kraje o niskim stopniu urbanizacji:
Kraje azjatyckie:
1. poza nielicznymi wyjątkami niski stopień urbanizacji
2. tradycyjne społeczności rolnicze i niski stopień industrializacji
spowodowały, że zjawisko odpływu ludności do miast było niewielkie
3. sytuacja uległa zasadniczej zmianie po eksplozji demograficznej .
Narastające rozdrobnienie i przeludnienie wsi powodowało nasilenie się migracji wewnętrznych. Wobec ograniczonych możliwości kolonizacji nowych ziem i emigracji poza granice kraju głównym celem wędrówek stały się duże miasta, przede wszystkim stolice.
Kraje Azji pd. - zach.
1. suchy klimat, rozległe obszary pustynne barierą dla rolnictwa
regiony silnie zurbanizowane: azjatycka część b. ZSRR (szczególnie Syberia). Wiąże się to z konsekwentną polityką państwa dążącego do zagospodarowania tych rozległych ziem poprzez nierzadko przymusowe zasiedlenia. Efektem tego jest wyspowy charakter sieci osadniczej.
Kraje afrykańskie:
dowody niższego poziomu urbanizacji: - słaby poziom rozwoju gospodarczego
- przeszłość kolonialna
W Afryce nie mamy do czynienia z przeludnieniem wsi (w każdym razie nie na taką skalę, jak to obserwuje się w Azji). Przepływ ludności do miast to raczej efekt:
1. psychologicznej atrakcyjności miejskiego stylu życia i tradycji plemiennej = ludzie już zamieszkujący w mieście powinni przyjąć u siebie członków nawet odległej rodziny.
2. upływ ludności do miast nie pokrywa się z zapotrzebowaniem na siłę roboczą stąd też wokół wielu afrykańskich miast, stolic masowo wyrastają dzielnice nędzy.
3. do najsilniej zurbanizowanych należą kraje Afryki Pn.
Są to tereny starego osadnictwa arabskiego i europejskiego na których już przed wiekami istniały cywilizacje miejskie.
Kraje o wysokim stopniu urbanizacji:
Stany Zjednoczone Ameryki Północnej:
1. proces urbanizacji zaczął się podobnie jak w Europie, rozpoczął się już w XIX wieku. Był to wynik:
- rozwoju przemysłowego i masowego napływu emigrantów z Europy. Znaczna część osadników za cel podróży wybierała właśnie duże miast wschodniej części wybrzeża.
- w miarę kolonizacji obszarów położonych w głębi kontynentu powstawały nowe miasta budowane zwykle w sąsiedztwie linii kolejowych i rzek.
- ludność miejska stanowi obecnie ponad 75% ogólnej liczby mieszkańców.
Kanada:
- podobne procesy jak w przypadku Stanów Zjednoczonych.
- ludność miejska w Kanadzie to ponad 76% ogólnej liczby ludności.
Ameryka Południowa:
- proces rozpoczął się o wiele wcześniej i nie miał tak masowego charakteru
W momencie przybycia Europejczyków miasta praktycznie nie istniały. Pierwsze duże porty (jak Rio de Janeiro) i ośrodki administracyjne (np. Bogota) zaczęły powstawać dopiero w okresie kolonialnym
- rozległość obszarów leśnych i gospodarka rolna oparta na systemie wielkiej własności ziemskiej sprzyjały koncentracji ludności w miastach
Australia:
- Australia to jeden z najsłabiej zaludnionych krajów świata.
przyczyny wysokiego stopnia urbanizacji to: - rozległość obszarów pustynnych oraz hodowlany charakter gospodarki rolnej
1. 85,3% ludności to mieszkańcy miast
2. 6 największych aglomeracji: Melbourne, Sydney, Brisbane, Adelaide, Perth, Canberna
zamieszkuje je ponad 50 % ogólnej liczby mieszkańców miast Australii.
Jednym z przejawów postępujących procesów urbanizacyjnych jest powstawanie tzw. regionów urbanizacyjnych
Formą najczęściej spotykana jest aglomeracja miejska
- pełni rolę ośrodka centralnego (nazywanego rdzeniem)
pełnią w nich duże (kilkusettysięczne lub nawet wielomilionowe) miasta.
Jeżeli rozwój miasta nie nadąża za koncentracją kapitału i wzrostem liczby miejsc pracy, ludność zaczyna się osiedlać na terenach sąsiadujących z miastem i niekiedy przejmujących jego funkcje. Obszary takie nazywamy strefą podmiejską.
Z czasem strefa podmiejska może zostać wchłonięta, stając się jego integralną częścią.
Jeśli aglomeracja miejska posiada jeden tylko ośrodek rdzeniowy mówimy wtedy o aglomeracji monocentrycznej. Jeżeli jest ich kilka to nazywamy ją aglomeracją policentyczną Taką aglomeracją jest np. Trójmiasto w Polsce.
Inną formą rozwoju przestrzennego jest KONURBACJA - zespół miast i osiedli powiązanych silnymi więzami społeczno-ekonomicznymi, z których ani jedno nie pełni roli „rdzenia”. Forma ta jest typową dla obszarów silnie uprzemysłowionych. Przykładem może być sieć osadnicza Zagłębia Rury w Niemczech lub też Konurbacja Górnośląska w Polsce.
MEGAPOLIS - powstaje w następstwie zrastania się aglomeracji i ich stref podmiejskich w jeden zespół miejski powstaje swego rodzaju „supermiasto”, właśnie taki twór jak megapolis.
W St. Zjednoczonych Ameryki taki obszar zurbanizowany rozciąga się od Bostonu na Pn., do Waszyngtonu na Pd.
Obecnie zamieszkuje do 25% ludności całego kraju, a rozrasta się ono jeszcze bardziej, poprzez aglomerację Cleveland i Pittsburga stykając się megapolis wyrastającym wokół aglomeracji Chicago.
Podsumowanie-
Procesy urbanizacyjne powodują wiele skutków pozytywnych i negatywnych. Do tych pierwszych należą między innymi: możliwość uzyskania i wyboru pracy oraz miejsca zamieszkania, szybkie komunikowanie się i przemieszczanie mieszkańców oraz istnienie instytucji naukowych, społecznych, finansowych itp. Jest jednak wiele negatywnych skutków urbanizacji. Najważniejsze z nich to: przeludnienie, deficyt wody, bezdomność, bezrobocie, degradacja środowiska, głód, choroby, przestępczość. Na dużych obszarach miejskich istnieje antropopresja.
Zanieczyszenia i zniszczenia środowiska występują przede wszystkim w Azji i Ameryce Łacińskiej. Miasta na tych obszarach rozwijają się dzięki imigracji ludności z obszarów wiejskich. Liczą oni na poprawę warunków życia, ale najczęściej muszą zamieszkiwać w tzw. slumsach. W wielkich miastach zanieczyszczenia wód i powietrza wielokrotnie przewyższają dopuszczalną normę. W aglomeracjach gromadzone są wielkie ilości śmieci i odpadów. Jest trudność z ich składowaniem, wobec czego wiele ulic, szczególnie w dzielnicach nędzy, jest pokrytych śmieciami, z których "dom" ma wiele ludzi.