PRACOHOLIZM
Ewelina Graczyk
530m
Praca jest to celowa działalność człowieka, która polega na przekształcaniu różnego typu dóbr i przystosowaniu ich do zaspokojenia ludzkich potrzeb. Praca doprowadza
do wzrostu doskonałości zawodowej, uczestnictwa, bycia i działania, ponieważ osoba realizuje się poprzez pracę, w niej przejawia się osobowość i przez nią się dopełnia. Obecnie praca jest synonimem niezależności ekonomicznej i integracji społecznej, umożliwia samorealizację własnej osoby i staje się nieodłączną częścią jej tożsamości.
W dobie rozwoju społeczno - ekonomicznego i politycznego zauważamy coraz szybsze tempo życia, rosnące wymagania pracodawców oraz presję niepewności zatrudnienia, które sprawiają że podstawowe funkcje pracy ulegają wypaczeniom. Mianowicie wypełnianie obowiązków zawodowych przybiera postać uzależnienia określanego jako pracoholizm.
Pracoholizm jest specyficzną formą uzależnienia - niezwiązaną z substancją i stanowi coraz bardziej rozpowszechniony problem kliniczno - społeczny oraz badawczy.
Z punktu widzenia psychopatologii pracy, pracoholizm uznawany jest za formę patologii osobowości, która polega na alienacji pracy z życia i jest efektem oddzielenia dwóch rodzajów indywidualności, na jakie cywilizacja dzieli osobowości człowieka: producenta czasu pracy od konsumenta czasu wolnego ( Bańka ).
Oates w 1971 roku określił pracoholizm jako: ekstremalną, opartą na przymusie potrzebę pracy, która powoduje naruszenia zdrowia fizycznego, psychicznego oraz społecznego funkcjonowania jednostki.
Uzależnienie od pracy określa się jako zjawisko, polegające na obsesyjnym zaangażowaniu w pracę, które cechuje samodzielne narzucanie sobie przez jednostkę bardzo wysokich wymagań oraz nadmiar pracy. Wszystko wiąże się z rezygnacją jednostki
z większości innego rodzaju aktywności życiowych, z konsekwencjami zaburzeń w sferze funkcjonowania podmiotowego, rodzinnego, organizacyjnego oraz relacji interpersonalnych.
ODRÓŻNIENIE PRACOHOLIZMU OD INNYCH FORM ZAANGAŻOWANIA
W PRACĘ
Zgodnie z wiedzą potoczną osoby dużo pracujące - czyli takie obciążone pracą, uznawane są często za pracoholików, zatem należy odróżnić obciążenie i przeciążenie pracą od pracoholizmu. Otóż obciążenie pracą odnosi się do dodatkowych zadań do wykonania bądź liczny przepracowanych godzin. Jest zjawiskiem patogennym, oznacza to że jedynie
w pewnych okolicznościach wywoływać może u jednostki stany patologiczne. Zjawisko przeciążenia pracą reprezentuje przekroczenie pewnego punktu krytycznego. Przeciążenie pracą dzieli się na obiektywne - ilościowe i subiektywne - jakościowe. To pierwsze wyznaczane jest warunkami zbyt dużej ilości pracy, natomiast jakościowe warunkami zbyt trudnej pracy.
Obciążenie pracą odnosi się do osób w wysokim stopniu zaangażowanych w pracę, które dużo i intensywnie pracują jednak bez przymusu. Poprzez obciążenie pracą człowiek może jedynie odczuwać negatywny wpływ na zdrowie fizyczne.
Natomiast gdy w zaangażowaniu w pracę towarzyszy przymus, wówczas mamy
do czynienia ze zjawiskiem przeciążenia pracą - pracoholików dotyczy aspektu ilościowego. O przeciążeniu decyduje specyficzny sposób wykonywania pracy oparty na przymusie.
Zatem wysoki poziom zaangażowania w pracę związany jest z dwoma różnymi zjawiskami: przeciążeniem i obciążeniem pracą. Do patologicznych form zalicza się uzależnienie od pracy ( pracoholizm osobowościowy) i nadużywanie pracy. Wśród zdrowych form wysokiego zaangażowania w pracę wyróżnić można trzy grypy: entuzjazm pracy, pracoholizm sytuacyjny oraz wzór zachowania A.
WYSOKIE ZAANGAŻOWANIE W PRACĘ:
PRZECIĄŻENIE PRACĄ:
UZALEŻNIENIE OD PRACY
NADUŻYWANIE PRACY
OBCIĄŻENIE PRACĄ:
ENTUZJAZM PRACY
PRACOHOLIZM SYTUACYJNY
WZÓR ZACHOWANIA A
Pracoholizm osobowościowy, inaczej uzależnienie od pracy definiowany jest jako uzależnienie od czynności pracy o charakterze obsesyjno - kompulsywnym, którego specyfikę wyznacza oparty na przymusie styl pracy. Przejawia się na ponadprzeciętnym wydatkowaniu energii w pracę, wyznaczaniu sobie coraz wyższych standardów, powtarzalności działania, oraz nieumiejętności „wyłączenia się”. Oparty na przymusie pracy styl pracoholików może wyrażać się w różnych formach:
Bezustannego zapracowania (niestrudzeni pracoholicy)
Naprzemiennych faz przymusu pracy i przymusu unikania jej (bulimiczni pracoholicy)
Stałej potrzeby zmiany aktywności (pracoholicy z deficytem koncentracji uwagi)
Rozdrabniania się w detalach pracy ( pracoholicy rozkoszujący się pracą)
Pomocy innym (troskliwi pracoholicy)
Symptomy wysokiego zapracowania, poświęcania się pracy, tendencji do perfekcji
u pracoholika służą do zwiększenia niskiego poczucia wartości, unikaniu negatywnych emocji, dążeniu do nierealnych standardów i są wskaźnikiem braku zdolności do czerpania przyjemności z innych aspektów życia.
Nadużywanie pracy polega na wielości pracy, która wywołuje zaniedbania, niepowodzenia oraz szkody zdrowotne, społeczne i interpersonalne.
Entuzjazm pracy także związany jest z obciążeniem pracą przez liczbę godzin pracy bądź dodatkowymi zadaniami do wykonania. Entuzjaści mają umiejętność „wyłączenia się”
z pracy - gdy tego chcą, doświadczają poczucia sensu pracy, zdolni są do rozwoju perspektywy życia, poprzez łączenia pracy z innymi rodzajami działalności życia społecznego. Do entuzjazmowi pracy należą osoby zainteresowanie głównie samym procesem pracy, a nie jej wymiernymi korzyściami w postaci zasobów finansowych, materialnych, awansu, prestiżu i władzy. Jednak odmiennego zdania jest Douglas i Morris którzy do entuzjastów zaliczają osoby kierujące się poza rozwojem zawodowym motywami materialnymi, prestiżem czy tez władzą.
Pracoholizm sytuacyjny jest mniej trwałą formą uzależnienia, ponieważ uwarunkowany jest przez krytyczne wydarzenia o charakterze stresorów. Uzależnienie
od pracy ma postać całkowicie przejściową. Pracoholicy sytuacyjni to osoby wysoko zaangażowane w pracę, lecz nie wykazujące obsesyjno - kompulsywnych tendencji.
Wzór zachowania A związany jest z wieloma cechami charakterystycznymi dla pracoholizmu, takie jak: szybkie tempo pracy, pośpiech i stałe poczucie upływu czasu, motywy ukierunkowane na przyszłość, dążenie do uznania, tendencja do manipulowania
i kierowania, narzucanie sobie wysokich standardów wykonania danego zadania, koncentracja i dyscyplina, przypisywanie dużego znaczenia skuteczności i efektywności oraz postawa czasami agresywna. Pracoholików od osób ze wzorem A odróżnia brak wewnętrznego przymusu pracy.
TYPY UZALEŻNIEŃ OD PRACY:
Styl pracy osób uzależnionych przejawiać się może w różnych wzorach zachowań, niektórzy pracoholicy pracują nieprzerwanie inni zaś odwlekają wykonanie pracy. Robinson wyróżnia pięć typów osób uzależnionych od pracy chronicznie:
Niestrudzeni, nieustępliwi pracoholicy
Pracują pod przymusem stale, bez przerwy i robiąc wiele rzeczy jednocześnie. Cechuje ich chęć dotrzymania terminów i wykonania zadań przed ich upływem. Pracoholicy niestrudzeni należą do perfekcjonistów, dążą do bardzo wysokiej produktywności oraz uznania ze strony innych.
Bulimiczni pracoholicy
Wyróżnia ich fluktuacja pracy między stanami szału pracy a stanem bezczynności po którym znowu występuje faza zaangażowania w pracę. Zazwyczaj czekają do ostatniej chwili aby wykonać zadanie potem przeżywają gwałtowne napięcie i angażują się w pracę. Zwlekanie z pracą w przypadku bulimii pracy stanowi rodzaj strategii unikania niepowodzenia, ukrywania obawy przed niewykonaniem zadania w sposób perfekcyjny.
Pracoholicy z deficytem koncentracji uwagi
Cechują się problemem związanym z koncentracją na pracy, braku wytrwałości, szybkim znudzeniu daną czynnością i stałym poszukiwaniem intensywnej stymulacji. Styl ich pracy polega na szybkim przymusowym przechodzeniu od jednego zadania do następnego. Typ pracoholików z deficytem uwagi reprezentują osoby lubiące ryzyko, wyzwania
i niebezpieczne zajęcia, zaczynają wiele projektów i pracują nad nimi jednocześnie.
Pracoholicy rozkoszujący się pracą
Takie osoby charakteryzuje powolny, rozważny i metodyczny styl pracy: skłonność do rozdrabniania się w detalach, ponowne analizowanie spraw, trudności z zakończeniem starych projektów i rozpoczęciem nowych, warunkują niskie efekty działania oraz mogą wywoływać problemy związane z pracą w zespole.
Troskliwi pracoholicy
Troskliwych pracoholików charakteryzują osoby które są nadmiernie zaangażowane
w pracę ale na rzecz innych osób. Osoby te charakteryzuje syndrom pomagania, zazwyczaj reprezentują zawody społeczne, polegające na ratowaniu życia, udzielaniu pomocy duchowej lub fizycznej. Świadczenie pomocy stanowi rodzaj strategii w celu wzmocnienia poczucia własnej wartości.
FAZY I PRZYCZYNY PRACOHOLIZMU
W wyniku uzależnienia od pracoholizmu, można zauważyć przemianę w myśleniu
i postępowaniu człowieka. Uzależnienie od pracy jest procesem, który ( w przypadku jego nieleczenia) wykazuje przebieg progresywny, w postaci następujących trzech faz wraz
ze stadiami (Mentel, Oates, Wacker):
wstępnej:
silne zaangażowanie w pracę
przyjemność
nadużywanie pracy
krytycznej
nadużywanie pracy
wypieranie problemu
przyzwyczajenie
chronicznej
przyzwyczajenie
uzależnienie
nałóg pracy
Fazę wstępną charakteryzuje stopniowe zwiększanie pracy, silniejsza koncentracja wszystkich aktywności wokół pracy. Osoba często opowiada o swoim zapracowaniu, braku czasu na sen. Charakterystyczne jest to że porównuje siebie i innych współpracowników
i wykazuje na przewagę w zakresie zapracowania. Czas wolny dla osoby zapracowanej powoduje wyrzuty sumienia. Mentel, wskazuje iż poczucie winy jest pierwszym objawem zaczynającej się choroby. Tę fazę cechują psychiczne symptomy wyczerpania, lęku, niepokoju, zaburzeń koncentracji, możliwe są też objawy somatyczne, czyli bóle głowy, dolegliwości sercowo-krążeniowe, bóle żołądka.
W fazie krytycznej pracoholizmu uwydatnia się wyraźnie przymus pracy i objawy uzależnienia stają się bardziej silniejsze. Związana jest najczęściej z pierwszym załamaniem
o charakterze zdrowotnym ( np. choroba wrzodowa, nadciśnienie ) lub psychicznym (np. rozwód, konflikty ze współpracownikami, problemy rodzinne i interpersonalne). Jednostka podejmuje próby kontroli nad zachowaniem i wyznacza sobie granice, jednak czas bez pracy dla takiej osoby staje się niemożliwy - więc jednostka zapewnia jej zapasy i zadania, które niezwłoczni muszą być wykonane. W rezultacie dochodzi do powtarzalnego cyklu czyli, im więcej jednostka pracuje, tym większe ma poczucie niepokoju, wyczerpania, osłabienia zdolności do osiągnięć, co z kolei dochodzi do potęgowania czasu pracy. Przemęczenie
z powodu zapracowania wywołuje najczęściej problemy zdrowotne, ze snem, zmniejszenie wydajności pracy i ostatecznie niezdolność do pracy. W tejże fazie szczególnie uwydatniają się problemy interpersonalne: konflikty z współpracownikami i problemu natury rodzinnej
w wyniku czego mogą doprowadzić do innych uzależnień np. od jedzenia bądź alkoholu.
Natomiast ostatnią fazę pracoholizmu - chroniczną cechuje dopasowanie całego stylu życia do pracy. Prac pozostaje jedynym źródłem energii, w związku z czym jednostka planuje jej przebieg tak by go nie przerywać. Radykalnie zmniejsza ilość snu przez dłuższy czas lub wpada w stan wielodniowej bezsenności. Funkcjonowanie jednostki ogranicza się do trzech rodzajów czynności: spania, jedzenia i pracy.
Przyczyny pracoholizmu tkwią w osobowościowych i społecznych źródłach. Osobowościowe przyczyny determinują takie czynniki jak: wydarzenia z dzieciństwa (śmierć rodzica, rywalizacja rodzeństwa), ucieczka od problemów osobistych (np. rozwód) oraz jako źródło ekstremalnego stresu. Natomiast społeczne uwarunkowania wypływają z korzeni rodzinnych, gdyż pracoholicy najczęściej pochodzą z rodzin dysfunkcyjnych w których panują niewłaściwe wzorce zachowań prowadzące do problemów psychicznych. W dużej ilości przypadków funkcjonowanie takiej rodziny zakłócone jest jakimś nałogiem - uzależnieniem od substancji (alkohol, narkotyki, jedzenie) bądź obsesja na punkcie związków, perfekcjonizmu czy też porządku. Dzieci nałogowców, zazwyczaj nie zdają sobie sprawy, że praca jest ich narkotykiem. Do rozwoju zjawiska pracoholizmu przyczyniła się także zmiana wartości społecznych: materializm i konsumpcyjny tryb życia. Rozwój przemysłu i technologii doprowadziły do stanu gdzie praca stała się rywalizacją. Pracoholizm może wynikać z podejmowania dodatkowej pracy, aby móc utrzymać rodzinę.
Według badań CBOS, w 1993 r. dodatkową pracę zarobkową podjęło 12 proc. Polaków,
w 2003 r. - już 26 proc. W USA i Kanadzie do pensji dorabia 10 proc. zatrudnionych, we Francji - 4 proc., w Niemczech - 3 proc., a w Hiszpanii i we Włoszech - zaledwie ok. 2 %.
SKUTKI PRACOHOLIZMU
Praca dla pracoholika staje się najważniejszą wartością życia a na dalszy plan schodzi rodzina i zainteresowania . Takie osoby nigdy nie odpoczywają i żyją w ciągłym stresie
i napięciu, często rozładowując to napięcie w używkach. Jest to jedno z najgroźniejszych nałogów, gdyż cieszy się wielkim poszanowaniem społecznym.
W wyniku uzależnienia osoba odczuwa także mnóstwo innych nieprzyjemnych skutków takich jak: przeciążenie psychofizyczne, załamania, zmęczenie przybierające formę fizycznego i emocjonalnego wyczerpania, zaburzenia osobowości, mają problemy
z wyrażaniem uczuć, konflikty z innymi. Pracoholicy również mają problemy zdrowotne takie jak: wyczerpanie, zaburzenia koncentracji, trudności z zasypianiem, bezsenność, wrzody żołądka, zaburzenia nerwicowe, lękowe, zaburzenia seksualne. choroby układu krążenia, utrata przytomności, zawał a nawet śmierć.
Poprzez uzależnienie od pracoholizmu cierpi nie sam uzależniony ale również jego rodzina. Mają problemy z utrzymaniem związków w których funkcjonują, tracą zdolność kochania i wchodzenie w intymne związki. Małżonkowie i dzieci pracoholików skarżą się na izolacją, brak miłości i emocjonalne oraz fizyczne opuszczenie.
LECZENIE PRACOHOLIZMU
Pracoholizm można i należy leczyć. Najważniejsze jest uświadomienie sobie występowania problemu i przerwanie tego błędnego koła. Człowiek dotknięty tym nałogiem musi sam sobie uświadomić tę smutną prawdę i zastanowić się do czego go to doprowadzi. Potrzeba przede wszystkim wytężonej pracy nad sobą, wprowadzenia we własne życie zdrowych proporcji między czasem przeznaczonym na pracę a tym pozostałym przynależnym do innych również ważnych sfer życia jak: rodzina, przyjaciele, hobby, odpoczynek oraz rozrywka. Leczenie w głównej mierze oparte jest na psychoterapii, ale może być wsparte farmakologicznie w przypadku występowania symptomów depresji.
Literatura:
B. Killinger „PRACOHOLICY SZKOŁA PRZETRWANIA” wyd. REBIS; Poznań 2007
K. Wojdyło „PRACOHOLIZM PERSPEKTYWA POZNAWCZ” wyd. Difin SA; Warszawa 2010-11-26
S. Kozak „ PATOLOGIE W ŚRODOWISKU PRACY” wyd. Difin SA;
Warszawa 2009