Dnia 26 stycznia 2012

Finanse

Dr Jan Adamiak

Temat: Powstanie i funkcje pieniądza.

Prawo Kopernika-Greshama to zasada mówiąca, że jeśli jednocześnie istnieją dwa rodzaje pieniądza, pod względem prawnym równowartościowe, ale jeden z nich jest postrzegany jako lepszy, ten "lepszy" pieniądz będzie gromadzony, a w obiegu pozostanie głównie ten „gorszy”. Krótko mówiąc, gorszy pieniądz wypiera lepszy. Odkrycie tego prawa przypisuje się Mikołajowi Kopernikowi oraz Thomasowi Greshamowi.

Pieniądz w gospodarce to prawnie określany i powszechnie akceptowany środek płatniczy, który wyraża, przechowuje i przekazuje wartość dóbr i usług funkcjonujących w gospodarce.

Długie stulecia handel polegał na wymianie przedmiotów. W krajach rolniczych wartość różnych dóbr przeliczano na zboże. Ziarno miało tę zaletę, że można je było odsypywać bądź dosypywać w dowolnych ilościach i w ten sposób płacić za dany towar. Ludy, u których większą rolę odgrywało pasterstwo i hodowla, za środek płatniczy uznawały bydło. Już w „Iliadzie” możemy przeczytać, że na przykład zbroja kosztowała dziewięć wołów.

Jednym z  najbardziej rozpowszechnionych towarów była sól. W Polsce bardzo długo używano jej jako środek płatniczy, a jedna z dawnych kar sądowych polegała na wyegzekwowaniu od oskarżonego 300 kruszy, czyli grud soli. Najlepszym dowodem na to, że sól odgrywała u nas rolę pieniądza, jest powiedzenie „słono za coś płacić”.

W krajach słowiańskich towary wymieniano też chętnie na miód i skóry. Za pierwszych Piastów futerka kun i lisów uznawano za środki płatnicze nawet w oficjalnych dokumentach międzynarodowych. Z datowanej na 1136 rok bulli papieskiej wynika, że właśnie nimi płacono Kościołowi dziesięcinę. Czterdzieści futerek wiązano w grzywnę i wyrażano nimi cenę danej rzeczy.

W niektórych rejonach świata ludzie doszli jednak do wniosku, że najwygodniejszą formą środka płatniczego są metale. Bardzo trwałe, ze względu na małą objętość łatwe w transporcie i, co równie ważne, łatwo podzielne na mniejsze części doskonale nadawały się do pełnienia tej funkcji. Początkowo w obiegu znajdowały się po prostu nie obrobione bryłki metalu, żelazo oraz miedź i jej stopy, a później metale szlachetne. Przy zakupie danego towaru trzeba było za każdym razem odważać wynegocjowaną ilość metalu. Tak dokonywano transakcji na przykład w Egipcie, Babilonii, Asyrii. Zdarzało się też, że z kruszcu odlewano jakiś przedmioty, które pełniły funkcję środka płatniczego. Mogły to być pierścienie, siekiery, dzidy. Określano więc cenę dobra, podając na przykład liczbę złotych siekier albo po prostu wagę metalu. W tym drugim przypadku nie miało znaczenia, czy położono na szalce odlany przedmiot, czy też bryłę surowego kruszcu. Sprawdzanie ilości i jakości kruszcu, którym płacono w transakcjach, było uciążliwe. Każdy, kto chciał handlować, musiał mieć przy sobie wagę i kowadełko, na którym w razie potrzeby ciął rozgrzany metal. Niektórzy kupcy zaczęli więc wybijać na kawałkach metalu swoje stemple, gwarantując w ten sposób, że mają one odpowiednią wagę i odlane zostały z niezafałszowanego kruszcu.

Monetę wynaleziono prawie jednocześnie w VII w. p.n.e. w kręgu cywilizacji greckiej: w Lidii, położonej na zachodnich wybrzeżach Azji Mniejszej (dziś Turcji), oraz w Argolidzie (Peloponez), państwie Fejdona, do którego należała też bogata w pokłady srebra wyspa Egina. Herodot (ok. 485-ok. 425 p. n.e.), od jego imienia nazwane gygadami. Lidyjskie monety z VII i VI wieku p.n.e. są wykonane z elektronu, po jednej stronie widać na nich wizerunki byka i lwa, a po drugiej kwadratowe wgłębienie spowodowane niedoskonałą jeszcze techniką bicia. Natomiast w Argolide używano monet srebrnych. Miały one wybity symbol państwowy, którym był żółw morski (zwierze poświęcone bogini Afrodycie), a kształtem przypominały spłaszczoną baryłkę.

Zupełnie niezależnie historia pieniędzy toczyła się w Indiach i Chinach. Mieszkańcy Indii, kilka wieków p.n.e. używali monet w postaci cienkich prostokątnych blaszek srebrnych. Natomiast w Chinach drobne monety miedziane znano podobno już na początku pierwszego tysiąclecia przed naszą erą. Wczesne chińskie monety odlewano w kształcie narzędzi, np. motyk. W roku 221 p.n.e. cesarz Szy-Huang-ti wprowadził monety okrągłe z kwadratowym otworem pośrodku. Według zbliżonego wzoru bito w Chinach monety do 1912 roku.

Monety upowszechniały się powoli. Na przykład Persowie wprowadzili je sto lat po Lidii, Rzym w IV wieku p.n.e., a Kartagina w III wieku p.n.e.s Odtąd monety stały się nieodłącznym składnikiem cywilizacji europejskiej. Przetrwały upadek imperium rzymskiego i wszystkie wstrząsy, jakie później dotknęły państwa chrześcijańskie.

Początki polskich banknotów przypadają na czasy Powstania Kościuszkowskiego w 1794 roku. Pod wpływem ówczesnych doświadczeń amerykańskich i francuskich Tadeusz Kościuszko zdecydował się na takie właśnie finansowanie wysiłku zbrojnego. Banknoty kościuszkowskie nominowane były w złotych polskich. Po raz drugi banknoty pojawiły się w dziejach naszego kraju w okresie Księstwa Warszawskiego. W 1810 roku wprowadzono do obiegu banknoty o nominałach 1, 2 i 5 talarów.

Historyczne i współczesne formy pieniądza to miernik wartości, środek cyrkulacji (pośrednik w wymianie: towar - pieniądz - towar), środek płatniczy (uczestniczy w spłacie wszelkich zobowiązań dłużnych), środek tezauryzacji (gromadzenia i przechowywania w formie pieniężnej).

Formy współczesnego pieniądza są gotówkowe: czyli znaków pieniężnych, bilety (banknoty) banku centralnego, bilon. Bezgotówkowa czyli pieniądz bankowy, zapisy (depozyty) na rachunkach w banku centralnym, zapisy (depozyty) na rachunkach w pozostałych bankach.

Pieniądz światowy to pieniądz pełniący wszystkie funkcje środka płatniczego na skalę globalną. Pierwszym pieniądzem światowym było złoto - gwarant stabilności obiegu wewnętrznego i nie kwestionowana podstawa światowego systemu rozliczeń. Złoto pełniło tę rolę do 15 sierpnia 1971 r., tj. do czasu wymienialności na złoto dolara USA, ostatniej waluty, która zachowała więź ze złotem. Pieniądz światowy z pieniądza kruszcowego przekształcił się w różne aktywa i ewoluuje w kierunku systemu opartego na kilku jednostkach pieniężnych.

Pieniądz przedmonetarny (przedmiotowy) to towarowy pośrednik wymiany będący miernikiem wartości wszystkich innych towarów. Rolę pieniądza przedmonetarnego pełniły: narzędzia, żywność, ozdoby, kamienie, skóry, tkaniny, zwierzęta, itp. Służył głównie do regulowania zobowiązań zwyczajowych (posagi, zadośćuczynienia, grzywny). Naturalne formy pieniądza, w miarę rozwoju handlu zastępował odważany kruszec (złoto, srebro, miedź).

Moneta to przydomek bogini rzymskiej Junony "napominającej doradczyni". W jej świątyni na Kapitolu było pomieszczenie, gdzie wytwarzano pieniądze. Pomieszczenie to przyjęło nazwę od przydomku bogini. Z czasem nazwę tę przeniesiono na sam pieniądz. Boginię Junonę, od I w. n. e., przedstawiano na monetach jako stojącą postać kobiety z rogiem obfitości i wagą. Moneta - najdogodniejsza od przeszło 2 tysięcy lat forma pieniądza w postaci kawałka metalu opatrzonego znakiem władcy, gwarantującym wagę kruszcu i jego jakość. Najstarsze znane monety pochodzą z VII w. p. n. e. Powstały w greckich koloniach na terenie Lidii (dziś Turcja).

Mennica jest to przedsiębiorstwo zajmujące się z upoważnienia władcy menniczego lub państwa biciem monety. Monety wytwarzają mincerze. Początkowo wszystkie prace związane z biciem monety wykonywano ręcznie. Dziś monety wytwarza się w elektronicznych prasach menniczych.
Na ziemiach polskich funkcjonowało około 130 mennic. W XI - XVII wieku największa polska mennica działała w Krakowie. W latach 1766 - 1867 istniała Mennica Warszawska, która wznowiła swoją działalność w 1919 r. Obecnie funkcjonuje ona jako Mennica Państwowa w Warszawie.

Banknot (bilet bankowy) to pieniądz w formie gwarantowanego dokumentu papierowego. Jego historia sięga X wieku. W odległych Chinach rząd wydał ciężkie, żelazne monety o niewielkiej wartości. Ludzie zaczęli zostawiać je u kupców, zadawalając się odręcznym pokwitowaniem na złożoną sumę. W wieku następnym, idąc za przykładem kupców rząd sam wydrukował pokwitowania, których można było używać zamiast monet. Kwity te miały nadrukowaną określoną wartość.
W Polsce pierwsze pieniądze papierowe pojawiły się 1794 r. jako bilety skarbowe. Wprowadzone zostały wskutek reformy przeprowadzonej przez Tadeusza Kościuszkę.

Pieniądz oblężniczy to monety zastępcze bite w obleganych twierdzach i miastach, z reguły w celu zapłaty żołdu najemnym wojskom. Najstarsze monety oblężnicze pochodzą z oblężenia Rzymu w 1527 r. Wydawano je także na ziemiach polskich: w Gdańsku (1577), Kostrzynie (1757), Koźlu (1763), Kołobrzegu (1807 - papierowe znaki zastępcze) i Zamościu (1813).

Pieniądz zastępczy to środek płatniczy wydawany w formie:
- kontrasygnowanych monet państwowych wycofanych z obiegu
- specjalnie bitych monet
- papierowych bonów nie posiadających prawa menniczego.
Pieniądz zastępczy występował jako:
- dominialny, tj. występujący na terenie majątków ziemskich (dominiów) w XVII i XVIII wieku
- bon obozowy podczas I wojny światowej w jenieckich obozach
- bon obozowy w czasie II wojny światowej, występujący w obozach jenieckich, koncentracyjnych i gettach.

Karta płatnicza - instrument umożliwiający dokonywanie płatności bez użycia gotówki, w drodze przelewu środków z rachunku posiadacza karty na rachunek wierzyciela. Materialnie jest to plastikowa płytka o wymiarach: 54 x 86 x 0,8 mm z wbudowanym paskiem magnetycznym lub układem procesorowym, pozwalającym na identyfikację. Po raz pierwszy pojawiła się w USA, w 1968 r. Jej namiastką były karty płatnicze, które wypuścił w Nowym Jorku Ralph Schneider. Karty te służyły do regulowania należności za posiłki w 27 restauracjach funkcjonujących w mieście.

Pieniądz elektroniczny - zespół środków techniczno - informacyjnych, magnetycznych, elektronicznych i teletransmisji, pozwalających na obrót pieniężny bez nośnika papierowego. Jest to nowy środek obrotu pieniądza bezgotówkowego, skupiający w sobie trzy zalety:
- poręczność
- pewność
- niskie koszty.

Bibliografia:

1. www.NUMIZMATYKA.NBPortal.pl

2. ,,Elementarne zagadnienie ekonomii” Roman Milewski

3. historia_pieniadza.fm.interia.pl

4. ,,Historia pieniądza na ziemiach polskich” Adam Dylewski

Ps. ocena 4,5 - za mało bibliografii

4

---