Kulturowe konstrukcje przestrzeni

• Kategoryzacja przestrzeni w wymiarze religijnym (koncepcja Eliadego) i społecznym (Hall).

• Wartościowanie przestrzeni w magii i kulturze ludowej (Bystroń), w życiu prywatnym (Bachelard - Sulima), w życiu społecznym (Hoggart).

• Przestrzeń publiczna miast jako miejsca reprezentacji władzy (architektura jako wyraz tendencji politycznych).

Lektury:

1. Mircea Eliade, Święty obszar i sakralizacja świata, [w:] idem, Sacrum, mit, historia. Wybór esejów, tłum. A. Tatarkiewicz, Warszawa 1974, s. 61-79.

2. Edward T. Hall, Ukryty wymiar (różne wydania), rozdz. IX: Antropologia przestrzeni: model strukturalny.

Referat (tekst do wyboru):

• G. Bachelard, Dom rodzinny i dom oniryczny, [w:] tegoż, Wyobraźnia poetycka. Wybór pism, tłum. A. Tatarkiewicz, Warszawa 1975.

• J.S. Bystroń, Tajemnice dróg i granic. Czynniki magiczno-religijne w osadnictwie, [w:] tegoż, Tematy, które mi odradzano. Pisma etnograficzne rozproszone, oprac. L. Stomma, Warszawa 1980, s. 221-273.

• R. Hoggart, Spojrzenie na kulturę robotniczą w Anglii, przeł. A. Ambros, Warszawa 1976. Cz. 1, rozdz. 2 E, Dzielnica, s. 84-99.

__________________________________________________________________________________________

a) koncepcja przestrzeni sacrum i przestrzeni profanum w obrazie świata homo religiosus wg Mircei Eliadego;

b) koncepcja proksemiki wg Edwarda Halla

Orientacja kulturowa w przestrzeni

wiąże się z ciałem. Na podstawie doświadczenia własnego ciała człowiek tak organizuje przestrzeń, by sprzyjała jego biologicznym i społecznym potrzebom (dach nad głową, ochrona dla pleców, warownia na wzgórzu). Człowiek prawidłowo funkcjonuje w przestrzeni, która jest mu przyjazna i zapewnia poczucie bezpieczeństwa. Kultura chińska aranżację przestrzeni podniosła do rangi sztuki. Feng shui to filozofia przestrzeni, poszukująca idealnej zgodności człowieka z naturą.

W kulturze kierunki przestrzeni mają pewną symbolikę, wiążącą się z nazwami części ciała człowieka. Głowa - to coś ważnego, tył - drugorzędnego. Mówimy: „po prawej ręce” (albo ”po lewej”), żeby określić kierunki. „U stóp”, „u podnóża” - to coś na dole.

Symbolika kierunków:

Góra, prawo, przód - to kierunki ważne, dobre, pierwszorzędne

Dół, lewo, tył - mają znaczenie drugorzędności albo zła, grzechu.

Przestrzeń w kosmogoniach

Najogólniejszym modelem świata są kosmogonie mitologiczne. We wszystkich mitologiach świat podzielony jest na niebo, ziemię i podziemia; na przestrzeń boską i ludzką. Kardynalne kierunki (północ, południe, wschód, zachód) mają swoją symbolikę. Świat ma też swoje centrum lub oś, zapewniającą światu stabilność.

Axis mundi - oś świata

Członkowie każdej społeczności na ogół byli przekonani, że żyją w tym centrum.

Ludzie wyobrażali sobie środek świata w różny sposób:

święte drzewo w Edenie (środek raju),

święty słup (Aruntowie i słup kauwa-auwa)

pępek świata w Delfach (staroż. Grecja)

Kapitol Rzymian (kaput mundi - głowa świata)

Ka'aba - święty kamień islamu

Sacrum i profanum

Sacrum to specjalna właściwość, nadawana niektórym przedmiotom, istotom, przestrzeniom, okresom, polegająca na obdarzaniu specjalną, boską siłą (kielich liturgiczny, kapłan, świątynia, święto).

R. Otto: Waga i magia świętości wymyka się racjonalnemu poznaniu i opisowi. Przyciąga i odpycha człowieka jednocześnie, jest niewyrażalną tajemnicą.

M. Eliade: Sacrum jest odwołaniem do jakiegoś ponadzmysłowego porządku.

E. Durkheim: Sacrum to to, co zostało utworzone przez społeczeństwo (ponadjednostkowe), następnie oddzielone i zakazane, objęte tabu.

Profanum to właściwość przeciwstawna do sacrum, burząca świętość, związana z tym, co świeckie lub grzeszne, niepowołane, zwyczajne.

Wartości sacrum i profanum w przestrzeni są komplementarne.

Przestrzeń święta to np.:

axis mundi, świątynia, święty gaj, święta góra;

dom, stolica (świeckie, a jednak święte ze względu na wagę miejsca w społeczności);

Przestrzeń profanum to np.:

świat za progiem domu (dlatego „Nie witamy się przez próg”);

wszystko poza przestrzenią sacrum, np. ulica, metro, stadion

Gotycka katedra

Wyrazistym przykładem przestrzeni świętej, nasyconej dodatkowymi znaczeniami, jest gotycka katedra, pełniąca rolę biblii pauperum (księgi ubogich) dla wiernych czasu średniowiecza, ludzi prostych i na ogół niepiśmiennych. Jej monumentalna, choć strzelista sylwetka ma przypominać dłonie złożone w modlitewnym geście, wyciągające się ku niebu. Obrazy, witraże i zdobienia opowiadają historię świętych męczenników czy patronów miejsca - jak w historyjce obrazkowej.

Przestrzeń katedry to mikrokosmos - znak wszechświata. Jej konstrukcja i organizacja miały oddawać porządek, piękno i harmonię kosmosu, stworzonego przez Boga. Portale katedr traktowano jako bramę niebieską, stąd ich staranne zdobienie. Cała budowla musiała mieć wymiar monumentalny, jako znak ogromu domu bożego. Część wschodnia katedry opowiadała o przeszłości, część zachodnia o przyszłości (końcu świata). Ponadto wschód i południe oznaczały Chrystusa, sprawiedliwość i wiarę; północ i zachód Antychrysta, zło, złych ludzi. Plan budowli - krzyż - był odniesieniem do krzyża Chrystusowego albo też do ciała Chrystusa rozpiętego na tym krzyżu. Dwanaście kolumn wewnątrz katedry symbolizowało apostołów, okna - krzewicieli wiary, nauczycieli duchowych. Ołtarz był sercem świątyni, jego świętym kręgiem - tu objawiał się sam Zbawiciel. Sklepienie oznaczało niebo i często zdobione było w odpowiednim stylu (np. sklepienia gwiaździste). Podobne znaczenie ma w meczecie muzułmańskim okrywająca go kopuła. Całości estetycznego wrażenia dopełnia w katedrze gotyckiej światło, przesączające się przez kolorowe szkło rozet i witraży, nadając przestrzeni mistyczny wymiar.

Labirynt

Labirynt to przestrzeń skomplikowana, o wielkiej ilości sal i krętych korytarzy, w których łatwo zgubić kierunek. W starożytności znane były 4 słynne budowle tego typu (egipski, kreteński, z wyspy Samos i etruski). Ich przeznaczeniem było chronienie dostępu do świętych zwłok władcy, skarbu lub tajemnicy (Minotaur).

Labirynt, stworzony przez człowieka, jest wynikiem działania sił racjonalnych, nabiera jednak jako przestrzeń cech swoistych, nacechowując relację człowiek - świat poczuciem dramatyzmu. Jest groźną przestrzenią. Zmienia się, powiela drogi lub je ukrywa (przestrzeń aktywna), pochłania wędrowca, jest przyczyną jego zguby, oddziałuje na emocje, przytłacza go, straszy, przeraża, mami, zwodzi, odbiera nadzieję.

Labirynt jako motyw kulturowy symbolizować może sytuacje egzystencjalne, w których porusza się człowiek - wędrowiec; droga przez kręte korytarze to dążenie do celu, poznanie, inicjacja. Za każdym razem jednak w tej przestrzeni człowiek ponosi porażkę. Labirynt jest zatem symbolem beznadziejności ludzkiego dążenia, jego bezradności w starciu ze światem.

Wartościowanie kierunków:

przód, góra, wejście, przyszłość - sacrum

tył, dół, wyjście, przyszłość - profanum

Homo religiosus i przestrzeń

Jednorodność i niejednorodność przestrzeni: podział na sacrum i profanum;

Pojęcie przestrzeni sakralnej;

Konstrukcja przestrzeni świętej:

- poszukiwanie środka świata - axis mundi

- symbolika „centrum”

- konstrukcja ołtarza

- mandala jako imago mundi

Axis mundi

Axis mundi (z łac., „oś kosmiczna”, „oś świata”) - idea środka świata, uważanego za stabilny element Wszechświata.

Anyone or anything suspended on the axis between heaven and earth becomes a repository of potential knowledge. A special status accrues to the thing suspended: a serpent, a victim of crucifixion or hanging, a rod, a fruit, mistletoe. Derivations of this idea find form in the Rod of Asclepius, an emblem of the medical profession, and in the caduceus, an emblem of correspondence and commercial professions. The staff in these emblems represents the axis mundi while the serpents act as guardians of, or guides to, knowledge.

Kaduceusz	Wąż (Majowie)	Laska Eskulapa

Wyobrażeniem axis mundi (w różnych kulturach) były: góra kosmiczna (Święta góra: np. Olimp, Synaj), drzewo kosmiczne, filar, kolumna lub słup (te ostatnie mają wtedy dodatkowy sens - są wspornikami niebios).

Pagoda, Stupa

Garden of Eden with four rivers

Tree of Life and Tree of Knowledge of Good and Evil

Ziggurat, or Tower of Babel

Jacob's Ladder

Jerusalem, specifically, the Temple

Cross of crucifixion

Steeple

Mecca, specifically, the Ka'aba; focus of Muslim prayer and where Adam descended from heaven

Dome of the Rock where Muhammad ascended to heaven

Minaret

Dilmun

Land of Punt

Paschal candle

Yggdrasil (World Ash Tree)

Mount Olympus in Greece, court of the gods

Delphi home of the Oracle of Delphi

Colossus of Rhodes

Christmas tree

Jack's Beanstalk

Hearth

Altar

Human Form

St. Peter's Basillica

Drzewo kosmiczne

Słowianie wyobrażali sobie wszechświat jako ogromny dąb; w jego koronie żyli bogowie, na poziomie pnia ludzie, a korzenie stanowiły krainę umarłych.

Pod postacią ogromnego drzewa (a konkretniej jesionu) wszechświat wyobrażali sobie również Wikingowie (zobacz: Yggdrasil).

Święta góra - Fuji, Japonia	Yggdrasil - Drzewo Świata w mitologii nordyckiej

Omphalos

Poza klasycznymi atrybutami Apollina, którymi były: srebrny łuk, złoty miecz i 7-strunna lira, jego najtypowszym obiektem był „kamień centrum” - omfalos. Omfalos oznacza przede wszystkim „pępek i pępowinę”, następnie - „guz i wypukłość” (zwłaszcza pośrodku tarczy), „zalążnię, zwornik sklepienia”, a wreszcie cośkolwiek usytuowanego w centrum nieba, przy czym zwykle ma się na myśli konstelację Wielkiej Niedźwiedzicy.

Ów „pępkowy kamień” miał kształt zaokrąglonego stożka, a jego skojarzenie z pojęciem pępka i pępowiny odnosi się nie tylko do centrum czegokolwiek, lecz również do ośrodka organizmu płodu, przez który wpływają weń ożywcze i rozwijające go substancje macierzyste, co wzmacnia jeszcze inny z możliwych sensów, tj. zalążni.

Omfalos był więc kamieniem życiodajnym. Wszakże jego głębię znaczeniową objawia dopiero słownik Hesychiosa i Suidasa, według którego termin omfalos należy tłumaczyć w ten sposób, że omf- oznacza theia chledon, czyli „Głos Boga”.

Tak więc, w centrum kultowym Apollina w Delfach znajdował się kamień omfaliczny i na nim to miała siadywać Pytia przed trójnogiem z odurzającym dymem z ziół. Delfy nazywane też były „pępkiem świata” i istotnie wyrocznia ta przez długi czas wpływała na życie religijne i polityczne Grecji. Kamień omfaliczny uważany był również za grób herosa wcielonego w węża, którego wyroki Pytia przekazywała. Prowadzi to do węża Pytona, którego zabija Apollo, a Pyton wiedzie z kolei do dziejów pierwszej generacji bogów, tj. Tytanów, których płodzi Uranos (Niebo) z Matką Ziemią Gają. Jeden z nich Kronos, po pewnym czasie łyka z powrotem bóstwa, swe dzieci, spłodzone z Reą (inna personifikacja Ziemi). Wówczas Rea, za poradą swych rodziców Uranosa i Gaji, chcąc uratować dopiero co zrodzonego Zeusa, daje Kronosowi „pewien kamień” owinięty w powijaki. Hezjod tak dalej przedstawia ten wątek: „A kiedy przetoczyły się lata, wielki, podstępny Kronos, oszukany dzięki Gaji, wydal z powrotem swe potomstwo, zwyciężony sztukami i mocą własnego syna, a najpierw zwymiotował kamień, który połknął jako ostatni. Zeus ustawił go zaś mocno w szerokodrożnej Ziemi przy dobrym Pytonie pod wąwozami Parnasu, aby był tam znakiem i cudem dla śmiertelnych ludzi”.

Kamienie pępkowe występowały też w innych centrach kultowych.

Wieża

Katedra

Ikonograficznymi znakami Centrum i osi kosmicznej są symbole takie jak swastyka, sześcio- lub dwunastoramienna rozeta, czterolistna koniczynka, kwiat lotosu czy labirynt. Punkt środkowy tych znaków - jako miejsce, przez które przenika oś kosmiczna - jest zawsze punktem o najwyższej religijnej doniosłości.

Orbis = urbs (Jerozolima)

Miasto idealne

Hortus conclusus - ogród zamknięty, Eden, raj na ziemi. W średniowieczu: ozdobny ogródek znajdujący się bezpośrednio przy domu mieszkalnym, otoczony wysokim ogrodzeniem, a nawet murem obronnym

Proksemika
- jak wartościujemy odległości?

Edwarda Halla koncepcja proksemiki

PROKSEMIKA - „milcząca mowa” - nauka o wartości komunikacyjnej zachowań niewerbalnych (gesty, ruchy, miny, spojrzenie, pozycje ciała, odległość od rozmówcy, punktualność, czas reakcji w różnych kulturach) - posługiwanie się przestrzenią przez człowieka

Trzy płaszczyzny proksemiki

Infrakulturowa

Charakter behawioralny, zakorzeniony w biologicznej przeszłości człowieka - np. regulowanie dystansu wobec innych osobników (dystans ucieczki), regulowanie zagęszczenia;

Prekulturowa

Charakter fizjologiczny - przejawia się przez percepcję zmysłową;

Mikrokulturowa

Płaszczyzna, na której dokonywane są zwykłe doświadczenia proksemiczne

Aspekty proksemiki na płaszczyźnie mikrokulturowej

aspekt trwały - przejaw terytorializmu;

aspekt na pół trwały;

aspekt nieformalny: przestrzeń nieformalną dzieli Hall na dystanse, które u człowieka zastąpiły naturalny dla zwierząt dystans ucieczki i dystans krytyczny:

- dystans intymny, indywidualny, społeczny i publiczny.

Strefy

Przestrzenie trwałe i półtrwałe

---