Obserwacje - jest to metoda gromadzenia informacji, polega ona na dokonywaniu spostrzeżeń w sposób zamierzony i systematyczny w celu znalezienia odpowiedzi na określone i wyraźnie postawione pytanie. Obiektem obserwacji mogą być zarówno osoby, ich zachowania, jak i przedmioty.
Obserwacje kontrolowane będzie miała zastosowanie w badaniach z ingerencją w stosunku do respondenta. Mamy tu do czynienia z obserwacja ukrytą -gdy badacz ukrywa że kogoś obserwuje, i obserwacją jawną - gdy nie ma możliwości obserwacji ukrytej. Wtedy obserwowani są nienaturalni.
Niekontrolowane istotą obserwacji niekontrolowanej jest obserwowanie zachowań, zjawisk w warunkach naturalnych, bez ingerencji badacza.
Wadą obserwacji jest to że nie znamy motywów postępowania. Zarówno obserwacja jawna jak i ukryta występują w formie:
- niestandaryzowanej - badający ma pełna swobodę wyboru metody i analizy wyników np. w sklepie
- standaryzowanej - określa jakie warunki dana obserwacja powinna spełniać.
Odmianą metody obserwacji jest ankieta obserwacyjna. Jest ona wypełniana na podstawie obserwacji. Głównymi zaletami prowadzenia obserwacji jest niewielka pracochłonność i niskie koszty, wadą natomiast to iż badacz nie może sam oddziaływać na respondenta.
Wywiady - należą do grupy metod gromadzenia informacji opartych na procesie wzajemnego komunikowania. Wywiad jest szczególnego rodzaju rozmową którego celem jest uzyskanie określonego rodzaju informacji. Narzędziem pomiarowym w wywiadzie jest najczęściej kwestionariusz , ale może być również tzw. scenariusz wywiadu lub dyspozycje wywiadu.
Najczęściej w badaniach marketingowych wykorzystuje się :
- wywiad bezpośredni (osobisty, indywidualny) jest to rozmowa "twarzą w twarz" na z góry określony temat. Przeprowadza go ankieter z osobą o określonych cechach. W wywiadzie osobistym wykorzystuje się stosunkowo szeroki zestaw informacji pod warunkiem prawidłowego przygotowania całego badania. Wadą jest wysoki koszt badania oraz długi czas (przygotowanie, realizacja, kontrola)
- wywiad telefoniczny - możliwy do przeprowadzenia w warunkach powszechnej telekomunikacji. W tym wypadku rozmowa-wywiad jest prowadzona przez ankietera według listy pytań przy użyciu telefonu.
- wywiad głębinowy - prowadzi się go na podstawie wątków tematycznych. Pytania w wywiadzie głębinowym nie są standaryzowane. Respondent wypowiada się na określony temat bez ograniczeń narzuconych kwestionariuszem. Badający nie ingeruje w to co mówi respondent, rejestruje tylko wypowiedzi.
- wywiad zogniskowany - przedmiotem pomiaru w wywiadzie zogniskowanym są najczęściej zachowania konsumenta wobec produktu, zdarzenia lub firmy. Wywiad przeprowadzany jest w formie dyskusji pod kierunkiem moderatora na podstawie scenariusza. W dyskusji bierze udział docelowo 8-12 celowo dobranych osób
Ankieta - jest najbardziej powszechną i najczęściej stosowana metodą gromadzenia informacji w badaniach marketingowych. Ankieta to zbiór standaryzowanych technik badawczych, za pomocą których badacz otrzymuje informacje w procesie wzajemnego komunikowania się z innymi osobami odpowiadającymi na pisemne na jego pytania. Ankieta jest metodą opartą na porozumiewaniu się za pomocą pisemnego przekazu informacji. Rozróżnia się ankiety:
- pocztową (rozsyłaną) - wysyłka i zwrot pocztą
- prasową - publikowaną w prasie zwrot pocztą
- opakowaniową - dołączoną do sprzedawanych towarów, zwroty pocztą
- radiową - tekst ogłaszany w radio, zwrot pocztą
- audytoryjną - rozdawana przy różnych okazjach (np. degustacje, w trakcie pokazu) i zbierana osobiście lub przesyłana pocztą
Kwestionariusz - jest to zbiór pytań o określonej treści na które respondent udziela odpowiedzi. Pytanie musi być sformułowane w taki sposób by zachęcało do odpowiedzi i było dobrowolne, nie sugerujące odpowiedzi
Etapy budowy kwestionariusza :
1. określenie problemu badawczego i jego celu do osiągnięcia
2. określenie wstępnej listy pytań
3. skalowanie pytań i odpowiedzi (pytania otwarte, zamknięte, nominalne, przedziałowe, symetryczne, metryczne)
4. sprawdzenie i weryfikacja pytań
5. konstruujemy kwestionariusz próbny (może się okazać że pytania są złe, zła jest interpretacja pytań, respondenci nie potrafią skalować odpowiedzi, respondenci nie rozumieją pytań)
6. pomiar próbny + modyfikacje
7. sformułowanie ostatecznej wersji kwestionariusza


Zasady pytań w kwestionariuszach :
- maja dostarczać tylko niezbędnych i koniecznych danych
- muszą być tak sformułowane aby respondent mógł na nie swobodnie odpowiadać
- niezbędność pytań - każde pytanie ma swoje ścisłe znaczenie tzn. nie ma pytań uniwersalnych ,
- każde pytanie ma być na wąsko określony temat
- na początku kwestionariusza stawiamy pytania neutralne aby przygotować do pytań drażniących, kontrowersyjnych ( na które respondent może nie chcieć odpowiedzieć)
Zdolność respondenta do udzielania własnych odpowiedzi (respondent może nie znać odpowiedzi na niektóre pytania). Respondent może nie pamiętać niektórych faktów, może niedokładnie sformułować odpowiedzi (nie zna własnych motywów postępowania). Pytania powinny być w formie oznajmiającej lub pytającej, krótkie i precyzyjne. Nie powinny sugerować odpowiedzi, nie powinny być emocjonalne, nie sugerować odpowiedzi . Należy uwzględnić bezpośredniość i pośredniość pytań. Pytania bezpośrednie są proste dla ankietera i respondenta. Unikać należy pytań pośrednich które są trudne w interpretacji .
Kolejność pytań: od ogółu do szczegółu. Wykorzystujemy zasadę wzbudzania zainteresowania i zasadę stopniowego wyczerpywania pytań. Nie należy skakać z pytania na pytanie. W kwestionariuszu powinna być zamieszczona jakaś informacja dla respondenta jak udzielać pytań.

"Omnibus" to wielotematyczne badanie ankietowe prowadzone z reguły przez wyspecjalizowane agencje badawcze na określonej próbie. Badanie to przeprowadzone jest w sposób ciągły na terenie całego kraju. Zwykle obejmuje on wiele tematów, które zamawiane są przez różne firmy. Tym samym kwestionariusz jest zbiorem pytań dotyczących odmiennych problemów którymi są zainteresowani zleceniodawcy
Panele charakteryzują się tym, że informacje dotyczące badanych zagadnień są zbierane systematycznie, w regularnych odstępach czasowych, od jednostek poddanych badaniu. Pozwalają one na otrzymanie ciągłych, systematycznych i kompletnych informacji o badanych zjawiskach. Jednostki, od których zbierane są informacje, stanowią stałą grupę, która jest określana jako panel. Osoby uczestniczące w badaniach panelowych systematycznie zapisują informacje dotyczące badanych zagadnień w dziennikach. Badaniami panelowymi z reguły są objęte gospodarstwa domowe i sklepy.
Badania panelowe sklepów dotyczą najczęściej następujących zagadnień:
- wielkości sprzedaży poszczególnych produktów w różnych okresach
- wielkości zapasów
- testowania nowych produktów
- stosowanych środków aktywizacji sprzedaży


Eksperymenty to forma doświadczenia badawczego polegająca ustaleniu wpływu zmiennej niezależnej na zmienną zależną. W badaniach marketingowych zmienna zależną jest zazwyczaj wielkość sprzedaży. Zmienne niezależne to:
- produkt
- cena
- promocja
- dystrybucja
Badania eksperymentalne przeprowadzane są najczęściej w dwóch grupach:
A) eksperymentalna - eksperymentowi poddaje się działania danego czynnika i porównuje z grupą kontrolną nie poddaną działaniu danego czynnika porównuje się też sytuacje przed eksperymentem i po eksperymencie (np. środki na odchudzanie)
B) kontrolna
Metody badań eksperymentalnych :
- metody z jedną zmienna - dzielimy na metodę z grupą kontrolną i metodę bez grupy kontrolnej
- metody z wieloma zmiennymi - losowe
* eksperyment prosty (całkowicie) losowy to jedna z jego postaci - dobór grup losowych i grup kontrolnych. Poddaje się je działaniu wielu zmiennych. Nie prowadzi się pomiarów po eksperymencie
* eksperyment losowo warstwowy - ma zastosowanie gdy grupa badana jest bardzo zróżnicowana. Dzielimy ją na mniejsze wg kryteriów (np. wieku)dzięki temu możliwe jest wybranie bardziej jednolitych warstw
* statystyczne - dokonuje się pomiaru przed wprowadzeniem i po wprowadzeniu zmiennych. Wyróżnia się :
- kwadrat łaciński - pozwala on na jednoczesne kontrolowanie dwóch zmiennych niezależnych, musimy tu spełnić dwa warunki. Każda z tych dwóch zmiennych ograniczających powinna być tak ułożona aby utworzyła kwadrat np. kolumny -dni tygodnia, wiersze -druga zmienna. Zmienne niezależne nie powinny przyjmować tych samych wartości między kolumnami i wierszami. Rozmieszcza się zmienne w sposób losowy w poszczególnych polach kwadratu. Wadą tej metody jest konieczność podziału zmiennych na jednakową liczbę grup.
- model czynnikowy może być stosowany gdy istnieje konieczność pomiaru poziomu wpływu więcej liczby zmiennych. (każda może przyjmować kilka wartości)
Dzielimy badania eksperymentalne również na:
- quasi eksperymenty - to eksperymenty które nie stwarzają szans na obiektywne określenie wpływu danej zmiennej na dane zjawisko. Występuje tu wiele czynników ubocznych które mogą spowodować zmiany
- eksperymenty rzeczywiste - dają bardzo dużą szansę eliminacji czynników przypadkowych, te możliwości powstają na wskutek dokonywania wielu pomiarów przed wprowadzeniem czynnika i po nim
- eksperymenty z serią pomiarów różnią się tylko od poprzednich liczbą pomiarów. Pozwala to na wyeliminowanie czynników ubocznych i wyciągnięcie wniosków bez błędów.
Eksperymenty wg warunków w jakich są przeprowadzane:
- laboratoryjne - warunki sztuczne (najlepiej kontroluje wpływ zmiennej niezależnej na zmienną zależną). Wadą ich jest to że badanie nie jest obiektywne a warunki stwarzane nie odzwierciedlają rzeczywistych warunków rynkowych. Dzielimy je na:
a) testy w salach wystawowych - odnoszą się do produktów konsumpcyjnych.
b) testy kliniczne - odnoszą się do produktów inwestycyjnych. Test ten musi przeprowadzić specjalista. Dobór grupy celowy - imienne zaproszenie do danej grupy osób
c) test audytoryjny - jak wyżej. Jest wykorzystywany do badania efektywności reklamy. Respondentom wręczana jest lista produktów. Prezentuje się produkt (film itp. ) respondent zapisuje co zapamiętał
d) test skuteczności reklamy wizualnej -bada poziom skuteczności reklamy wizualnej (projekcja szybka np. slajdów) respondent zapisuje co widział i zapamiętał. Wiemy jak szybko pewne obrazy są rozpoznawane i zapamiętywane
- eksperyment rynkowy - naturalny przeprowadzany w warunkach rynkowych. Jego zalety to wady eksperymentu laboratoryjnego. Dzieli się on na :
standardowy - bada się tu preferencje nabywców. Dokonując doboru produktów sprzedaży musimy wziąć pod uwagę :
- reprezentatywność terytorium
- racjonalność (niezbędna liczebność próby, koszt badań)
- respektowanie specyfiki uwarunkowań demograficznych i konkurencyjnych danego rynku lokalnego.
Podstawową wadą tego eksperymentu jest czytelność dla konkurencji. Badanie to zleca się firmom specjalistycznym, które przeprowadzają kontrolny na własnej sieci sklepów. Jest on zlokalizowany w małych miastach , obejmuje małe segmenty rynku, jest wprowadzeniem do eksperymentu standardowego
- respondenci chcą zadowolić ankietera lub pokazać mu się w dobrym świetle. Jeżeli zakup testowanego produktu jest według respondenta zachowaniem społecznie akceptowanym, ma skłonność do wyrażania chęci zakupu nawet wtedy, jeżeli wie, że go nie kupi. Efekt ten jest tym silniejszy im bardziej respondentowi zależy na opinii ankietera. Na zawyżenie chęci zakupu ma wpływ również chęć sprawienia przyjemności ankieterowi. Respondenci nie orientujący się w istocie badań rynku często sądzą, że ankieter reprezentuje firmę sprzedającą testowany produkt i że jest on osobiście zainteresowany jego zbyciem.

Efekt halo - to tendencja do automatycznego, pozytywnego (anielski efekt halo) lub negatywnego (szatański efekt halo), oceniania jednostki na podstawie wcześniej ukształtowanego zdania osoby oceniającej. Jeśli wytworzymy sobie o kimś korzystną opinię, mamy wówczas tendencję do rozszerzania jego cech pozytywnych.

Efekt panelowy - powstaje wtedy gdy członkowie panelu wchodzą w rolę badającego i po pewnym czasie wygłaszają nie własne poglądy, ale takie co, jak sądzą, badający chcieliby usłyszeć. Następuje projekcja opinii, brak wartości poznawczej oraz sugerowanie się poprzednimi odpowiedziami respondentów.

Efekt porządku odpowiedzi (efekt pierwszeństwa i efekt świeżości) - występuje przede wszystkim z powodu oszczędzania wysiłku poznawczego i braku motywacji. Efekt pierwszeństwa jest szczególnie silny, gdy respondent sam wypełnia ankietę, i wtedy pierwsza informacja stanowi punkt odniesienia dla kolejnych odpowiedzi. Efekt świeżości natomiast, gdy kafeteria prezentowana jest ustnie i respondent zapamiętuje tylko informacje wypowiedziane na końcu. Wpływ owego efektu zależy od kompetencji poznawczych respondenta. Siedem możliwych odpowiedzi jest granicą przetwarzania informacji.

Efekt porządku pytań (efekt kontekstowy, promieniowania) - ogólnie rzecz ujmując jest to wpływ porządku pytań na odpowiedzi (nie ma pytań całkowicie wolnych od kontekstu). Badany zakłada ze nikt nie pyta go o rzeczy bezsensowne. Szuka wiec wskazówek interpretacyjnych, a że najłatwiej są mu dostępne pytania poprzednie, to one najsilniej wpływają na interpretację i na odpowiedzi. Jest on najsilniejszy wtedy, gdy w procesie interpretacji samo pytanie nie daje podstawy do jego zrozumienia, a kontekst dostarcza jej łatwo. Efekt ten może się objawiać na dwa sposoby, jako: efekt asymilacji i efekt kontrastu (carry over effect i backfire effect). To czy wystąpi efekt asymilacji czy kontrastu zależy od kontekstu konwersacji i od tego czy badani zinterpretują pytania ogólnie sumując czy nie. Jeśli pytanie ogólne poprzedzone jest wieloma pytaniami szczegółowymi to badani będą je rozumieć sumująco. Jeśli nie to wystąpi efekt kontrastu.

Efekt społecznych oczekiwań (Social Desirability Effect) - tym mianem określa się wpływ szeroko rozumianego otoczenia społecznego na udzielane przez respondenta odpowiedzi. Badany dopasowuje do rzeczywistych lub wyobrażonych oczekiwań ze strony innych podawane przez siebie informacje lub wyrażane opinie starając się, aby były one społecznie akceptowane. Efekt społecznych oczekiwań może być wywołany przez osobę ankietera, charakter zadawanego pytania, a nawet przez fakt realizowania badania przez określony instytut badawczy.

Eksperyment - jest to badanie pozwalające na wyprowadzanie wniosków o charakterze przyczynowo-skutkowym, za pomocą badania bezpośredniego wpływu zmiennej zależnej. Cechą charakterystyczną eksperymentu jest kontrola warunków badania, poprzez redukcję czynników nieistotnych dla badania. Pozwala to na zachowanie tzw. trafności wewnętrznej eksperymentu. W praktyce stosuje się tzw. plany eksperymentalne. Z każdym planem wiąże się odmienny zestaw czynników zakłócających trafność wewnętrzną:

• historia

• dojrzewanie

• utrara osób badanych

• instrumentacja

• testowanie

• zjawisko artefaktu regresji

• interakcje z selekcją

Do najbardziej rozpowszechnionych planów zalicza się:

• Klasyczny plan eksperymentalny

• Czterogrupowy plan Solomona

• Plan z grupą kontrolną bez pretestu

Cechą wspólną każdego planu jest istnienie grupy eksperymentalnej oraz kontrolnej, jak również dokonanie pomiaru początkowego (pretest) oraz końcowego (posttest), po zadziałaniu zmiennej zależnej. Dobór uczestników do grup powinien być starannie przeprowadzony, w oparciu o randomizację lub dobór wiązany. Zasadniczą wadą eksperymentu jest jego trafność zewnętrzna, czyli możliwość generalizacji wniosków na populację. Spowodowane jest to brakiem losowości w doborze badanych, jak również laboratoryjnymi warunkami badania.

Eksperyment jest podstawową metodą w psychologii społecznej. Klasycznym przykładem eksperymentu może być eksperyment Milgrama oraz Asha

ESOMAR - (European Society for Opinion and Marketing Research ) Europejskie Stowarzyszenie Badaczy Opinii I Rynku. Instytucja powstała w 1948 roku i zrzesza badaczy, użytkowników badań i naukowców. Jednym z głównych zadań jest ustalanie norm postępowania w trakcie procesu badawczego. W 1976 roku przyjęty został dokument, w którym znalazły się wymagania stawiane instytutom prowadzącym badania.

Więcej na: www.esomar.org

Klasyczne eksperymenty w psychologii - S. Milgram - badanie posłuszeństwa « : Listopad 02, 2007, 01:01:33 pm »

Stanley Milgram (zdjęcie za http://www.wikipedia.org)


Eksperyment Stanleya Milgrama miał za zadanie zbadanie siły posłuszeństwa przeciętnego człowieka wobec autorytetu. Badanie odbyło się w Stanach Zjednoczonych w latach 60-tych, na Uniwersytecie Yale.

Opis procedury

Osoby badane zostały zwerbowane do udziału w badaniu poprzez ogłoszenie w gazecie oraz listy wysyłane pocztą. Każdy z badanych, którzy zgłosili się do uczestnictwa otrzymywał czek o wartości 4,5 dolarów. Co ważne, badanych informowane, że czek otrzymują za samo przyjście do laboratorium i mogą go zatrzymać niezależnie od tego co wydarzy się później. Ostatecznie na grupę osób badanych złożyło się 40 mężczyzn w wieku od 20 do 50 lat o różnym poziomie wykształcenia, reprezentujących różne zawody.

Po przybyciu na miejsce badania osoby dowiadywały się, że wezmą udział w badaniach dotyczących uczenia się ludzi dorosłych. W każdym takim badaniu wezmą udział dwie osoby - uczeń i nauczyciel. Osoba badana dowiadywała się, że to jaką będzie miała rolę zostanie wyłonione skutkiem losowania. W wyniku losowania osoba badana wyciągała karteczkę z napisem 'nauczyciel' (obie karteczki miały napis 'nauczyciel'). Druga osoba badana pełniła wobec tego rolę ucznia (oczywiście był to pomocnik eksperymentatora, a prawdziwym badanym był zawsze uczeń).

Nauczyciel dowiadywał się, że jego rola będzie polegała na uczeniu drugiej osoby listy par słów. Gdy nauczyciel poda jedno słowo z listy, uczeń ma odpowiedzieć odpowiednim słowem, tworzącym z nim parę. W przypadku udzielenia niepoprawnej odpowiedzi nauczyciel wymierza karę.

Kara

Osoby badane (nauczyciele) wymierzali kary w postaci wstrząsów elektrycznych. Robili to za pośrednictwem generatora wstrząsów. Na pulpicie generatora znajdowało się 30 przełączników służących wymierzaniu wstrząsu o sile od 15 do 450 woltów (skok co 15 woltów). Oprócz oznaczenia cyfrowego generator posiadał również oznaczenie opisowe od "Słaby wstrząs" do "Niebezpieczeństwo: poważny wstrząs". Osoby badane przed rozpoczęciem eksperymentu same zostały poddane wstrząsowi o sile 45 wolt, by mogły same doświadczyć działania generatora.

Osoby badane widziały również, jak ucznia sadza się na fotelu przypominającym krzesło elektryczne i przywiązuje się go, by "zapobiec nadmiernym ruchom w czasie otrzymywania wstrząsów". Elektrodę przymocowano do nadgarstka ucznia, aplikując przy okazji pastę "dla uniknięcia pęcherzy i oparzeń". Eksperymentator informował również nauczyciela, że "chociaż wstrząsy te mogą być bardzo bolesne, nie powodują trwałego uszkodzenia tkanek".

Nasz nauczyciel więc w przypadku usłyszenia niepoprawnej odpowiedzi aplikował wstrząs o sile 15 wolt. Przy kolejnej pomyłce aplikował wstrząs o sile 30 wolt. Z każdą kolejną pomyłką aplikował więc wstrząs o 15 woltów silniejsze niż poprzednio.

Reakcje ucznia

Nauczyciel nie słyszy żadnych reakcji ze strony ucznia, aż do wymierzenia kary o sile 300 woltów. Kiedy aplikowany jest wstrząs 300 woltów uczeń wali w ściany pomieszczenia, w którym się znajduje.Od tego momentu uczeń nie udziela odpowiedzi na pytania nauczyciela. Eksperymentator pytany przez nauczyciela co zrobić w takiej sytuacji odpowiada, aby po każdym pytaniu odczekać około 10 sekund na odpowiedź i wymierzyć karę w przypadku jej nieudzielenia.

Zachowanie eksperymentatora

Rolę eksperymentatora odgrywał 31 letni nauczyciel biologii. Zachowywał się w sposób poważny, zdystansowany, sprawiał wrażenie osoby surowej.  Ubrany był w biały fartuch dla zwiększenia swojego autorytety. Jeśli nauczyciel (osoba badana) opierał się przy wymierzeniu wstrząsu eksperymentator ponaglał go przy pomocy wystandaryzowanych odpowiedzi.

1. "Proszę kontynuować"
2. "Eksperyment wymaga, abyś kontynuował"
3. "Jest absolutnie konieczne, abyś kontynuował"
4. "Nie masz wyboru, musisz iść dalej"

Ponaglenia były stosowane kolejno, gdy poprzednie okazało się nieskuteczne.

Zmienna zależna

Miarą zmiennej zależnej była w eksperymencie siła wstrząsu zaaplikowana przez nauczyciela, zanim odmówił on wymierzenia kolejnego wstrząsu. Tak więc zmienna zależna mogła przyjmować wartości od 1 do 30, które odpowiadały wstrząsom od 15 do 450 woltów.

Wstępne prognozy na temat wyników

Przed eksperymentem zbadano jakie są prognozy studentów psychologii dotyczące rozkładu posłuszeństwa wśród osób badanych. Studenci stwierdzili, że najsilniejszy wstrząs wymierzy średnio 1,2% spośród badanych. To samo pytanie zadano nieformalnie również profesorom psychologii i psychiatrii, którzy stwierdzili, że znikoma ilość o ile w ogóle ktokolwiek wymierzy wstrząs o najwyższej sile, a jeśli ktoś taki będzie, to będą to jednostki patologiczne i zaburzone. A jak Ty myślisz? Ilu spośród 40 badanych wymierzyło najsilniejszy, 450 woltowy wstrząs?

Wyniki

Spośród 40 badanych żaden nie zaprzestał wymierzania wstrząsów, aż do uderzenia o sile 300 woltów (tego po którym uczeń walił w ścianę i przestał udzielać odpowiedzi). Po wymierzeniu wstrząsu 300 woltów odmówiło dalszego udziału w eksperymencie 5 osób. Kolejne 4 odmówiły po wymierzeniu kary 315 woltów, kolejne dwie 330, po jednej przy 345, 360, 375. Następnie nikt już nie zrezygnował.

26 spośród 40 badanych wymierzyło najsilniejszy wstrząs o sile 450 woltów. Siła posłuszeństwa wobec autorytetu okazała się przekroczyć wszelkie wcześniejsze wyobrażenia.

Reakcje osób badanych

Czy wobec powyższych wyników badani okazali się grupą sadystów z przyjemnością dręczących swoich bliźnich? Absolutnie nie. Obserwatorzy notujący reakcje nauczycieli, których obserwowali przez lustro weneckie zaobserwowali, że wykonanie poleceń eksperymentatora generowało w badanych ogromne koszty emocjonalne. Badani obficie się pocili, drżały im ręce, 14 spośród nich wpadało w ataki nerwowego śmiechu. Wyraźnie nie chcieli sprawiać bólu uczniowi, ale posłuszeństwo wobec autorytetu okazało się silniejsze.

Podsumowanie

"Kiedy myśli się o długiej i ponurej historii ludzkości, nasuwa się wniosek, że więcej ohydnych zbrodni popełniono w imię posłuszeństwa, niż w imię buntu" (C.P. Snow, 1961)"

---