010

czy punkt zaczepienia dla filozoficznego sceptyka, nieustannie rzucającego wyzwanie, które stymuluje teorię domagając się nowych odpowiedzi, ale przygotowuje również grunt pod kolejny głęboki podział filozofów na racjonalistów^- i empirysiów. 1 tu spór przyjmuje rozmaite postaci, w zależności od tego, czy granice między rozumem a doświadczeniem są wytyczone mniej lub bardziej precyzyjnie, ale cechą charakterystyczną empirysły jest na ogół to, iż wskazuje na postrzeganie zmysłowe, jeśli nie jako na jedyne prawomocne źródło wszelkich prawdziwych przekonań o świccie „zewnętrznym”, to w każdym razie jako na ostateczną instancję odwoławczą, z którą musi pozostawać w zgodzie każda teoria, która mogłaby zostać zaakceptowana. Podstawową trudnością dla każdego, kto zajmuje tego rodzaju stanowisko, jest rozwój „czystych” nauk logiki i matematyki, którym wydaje się przysługiwać pewność, jakiej nie mogłaby im zapewnić obserwacja zmysłowa. Jednym ze sposobów, na jakie radzono sobie z tą trudnością, było odmawianie im owej pewności, co opierało się na twierdzeniu, że różnica między nimi a sądami nauk przyrodniczych jest co najwyżej różnicą stopnia, tak iż one również miałyby podlegać rewizji w świetle późniejszych doświadczeń. Inny sposób polegał na przyznawaniu im owej pewności, ale traktowaniu jej jako daru. którego im użyczamy. Wedle tego stanowiska, wyłuszczają one jedynie konsekwencje znaczeń, jakie przypisujemy znakom logicznym lub liczbowym. Są użyteczne jako narzędzia wnioskowania, ale nic jako opisy rzeczywistości. Kompromis zaproponowany przez Immanuela Kanta, przynajmniej w odniesieniu do matematyki, polega na tym. iż sądy matematyczne zawdzięczają swą konieczność temu, iż wywodzą się z naszego sposobu porządkowania świata w czasie i przestrzeni, który jest warunkiem wstępnym jego dostępności dla ludzkiego poznania. Ze względu na to nie opisują one rzeczywistości takiej, jaką ona jest sama w sobie, ale rezultaty procesu, za pośrednictwem którego musimy ją przetwarzać, czy raczej wkład, jaki my do tych rezultatów' wnosimy. Czy ta szczególna forma relatywizmu, charakterystyczna dla Kanta i jego zwolenników, powinna zostać zaakceptowana, jest także kwestią sporną.

Podczas gdy empiryści prześcigają się w przypisywaniu percepcji zmysłowej wiodącej roli w swoich teoriach poznania, nie zajmują już

takiego samego stanowiska co do tego. czym jest percepcja zmysłowa. Najbardziej rozpowszechniony pogląd, który John Locke, uważany oficjalnie za twórcę nowożytnego empiryzmu, odziedziczył po racjonaliście Rene Descarcie. głosi, iż bezpośrednimi przedmiotami wzroku. dotyku, i wszystkich innych zmysłów jest to, co obaj nazywali ..ideami”. Dcscartes i Locke. a także większość, jakkolwiek nie wszyscy filozofowie, którzy obierali podobny punkt wyjścia, pojmowali idee jako byty psychiczne, istniejące wyłącznie w ramach poszczególnych wrażeń, w których występują. Ci, którzy zajmowali takie stanowisko, traktowali przeważnie przedmioty fizyczne, które - jak się potocznie mówi - widzimy lub dotykamy, jako pośrednie przedmioty percepcji. Przedstawiano je jako to, o czym wiemy jako o przyczynach naszych wrażeń jedynie za pośrednictwem wnioskowania. Nasuwa to problem, jak można to wnioskowanie uzasadnić, i dopuszcza rozmaite poglądy co do natury owych przedmiotów'. Jak dalece przypominają one swoje efekty sensoryczne? Inni filozofowie, którzy również rościli sobie pretensje do miana empirystów, sprzeciwiali się wprowadzaniu czegoś takiego jak „idee” jako bezpośrednich danych zmysłowych, z uwagi na to, że sztucznie zamyka to nas w prywatnych światach; uważali, że przedmioty fizyczne mogą być postrzegane bezpośrednio. W ich przypadku nasuwa się pytanie, czy przedstawiają rzetelny opis świadectw naukowych, co stanowi skądinąd problem dla każdej teorii percepcji. Powinny one bowiem w^ryjaśniać, jak cząstki albo inne przedmioty, odpowiadające pojęciom współczesnej fizyki, mają się do przedmiotów fizycznych powszedniego dyskursu, którym zdrowy rozsądek przypisuje postrzegalne jakości.

Wedle racjonalistów, matematyka miałaby służyć za paradygmat nie tylko z powodu pewności, jaką się jej przypisuje, ale przede wszystkim ze względu na to, że posługuje się rozumowaniem dedukcyjnym. Racjonalista utrzymuje na ogól, że ludzie są obdarzeni władzą intuicji intelektualnej. Prawdziw-ość jest przypisywana sądom, którym owa władza nadaje prawomocność, i wszystkiemu, co z nich logicznie wynika. Ideał polegałby na odkryciu najmniejszej możliwej liczby samooczywisiych przesłanek, które dedukcyjnie generują pełny opis rzeczywistości. Kiedy racjonalizm łączy się z idealizmem, jak to ma miejsce w przypadku Hegla i jego zwolenników, rzeczywistość