042 fn

dową teoretyczną występuje sprzężenie zwrotne o charakterze nieliniowym.

To ostatnie wyrażenie odwołuje się do matematycznych struktur nieliniowych. W tego rodzaju strukturach wzajemne oddziaływanie części powoduje stworzenie pewnego „naddatku”, który sprawia, że cała struktura jest czymś więcej niż sumą swoich części. Odwołanie się do struktur nieliniowych przy rozpatrywaniu składowej faktycznej i składowej teoretycznej naukowych teorii nie jest zamierzone tylko jako metafora. Jeżeli uda się kiedyś skonstruować matematyczny model oddziaływania pomiędzy tymi składowymi, należy sądzić, że będzie to model wykorzystujący matematyczne struktury nieliniowe.

Proces rozumienia związku między faktami a teorią nie jest jeszcze zakończony, ponieważ najbardziej zaawansowane teorie współczesnej fizyki ciągle zaskakują nas ujawmianiem coraz to nowych aspektów tego związku. Na przykład proces pomiaru w mechanice kwantowej, chociaż dyskutowany od dawna, pozostaje nadal odległy od ostatecznego zrozumienia. Co więcej, wszystkie dyskusje dotyczące tej kwestii są silnie zależne od przyjętej interpretacji mechaniki kwantowej, a - jak wiadomo — nic nie zwiastuje szybkiego uzgodnienia stanowisk w tej materii.

W subtelnych pomiarach, z jakimi mamy do czynienia w mechanice kwantowej, sam akt pomiaru istotnie zaburza mierzony obiekt, jaka jest natura tego zaburzenia? Czy własność mierzona istnieje przed aktem pomiaru? Jaka jest rola obserwatora w stosunku do obiektów kwantowych? Czy obiekt kwantowy istnieje niezależnie od poznania (od aktu pomiaru), czy też istnienie, jakie należy mu przypisać, jest rodzajem relacji pomiędzy nim a obserwatorem? - To tylko niektóre spośród licznych pytań związanych z „filozofią faktu” na terenie mechaniki kwantowej. Nowe teorie fizyczne mogą ujawnić dalsze, nieoczekiwane aspekty tych zagadnień.

Uzależnienie faktów od teorii silnie przejawia się w tych dziedzinach fizyki, które funkcjonują w obszarach wykraczających poza bezpośrednie możliwości naszych zmysłów, ale analogiczne uteoretyzowanie faktów ma miejsce także na poziomic kontrolowanym przez doświadczenie potoczne (do którego tak chętnie odwołują się filozofowie). I tak na przykład okazuje się, że naszą percepcją wzrokową rejestrujemy nie tylko przedmioty i ich cechy, ale także procesy, zdarzenia lub nawet bardziej skomplikowane struktury. Często wypowiadamy zdania: „widzę, że Jan pije”, „widzę, że Jan jest smutny", „widzę, że opel nieprawidłowo wyprzedza małego fiata" itp. Jeżeli język nie wprowadza nas w błąd, to to, co widzimy, ma strukturę bardziej zbliżoną do „zdań-są-dów” niż do pojęć wyrażających rzeczy lub ich własności. Jeśli ponadto wziąć pod uwagę fakt, iż percepcja jest w dużym stopniu umiejętnością nabytą, podlegającą doskonaleniu, i w niektórych wypadkach człowiek nieposiadający odpowiedniego treningu w ogóle nie dostrzega pewnych rzeczy, to łatwo zrozumieć, że i doświadczenie potoczne jest na ogół w dużym stopniu uteoretyzowane⁹.

Warto wreszcie podkreślić, że tego rodzaju wzajemne uzależnienie doświadczenia i teorii w naukach empirycznych nie jest czymś kompromitującym dla tych nauk. Wręcz przeciwnie, osiągnięcia współczesnej filozofii nauki niedwuznacznie wskazują na to, że tylko w naukach o niskim stopniu zaawansowania daje się dość łatwo oddzielić element doświadczalny od teoretycznego. Coraz większe przenikanie się obu tych elementów świadczy o doskonaleniu się metody empirycznej, która wychodzi poza fazę zbierania danych i przez włączenie ich do newralgicznych punktów struktury teoretycznej czyni je zrozumiałymi w kontekście danej teorii.

Zarówno poznanie potoczne, jak i naukowe jest daleko bardziej całościową strukturą, niż to sugerowały tradycyjne ujęcia.

-43-