046 (8)

wszystkie wyrazy gramatyczne o tożsamym znaczeniu leksykalnym, tzn. tylko takie wyrazy gramatyczne, między którymi różnice znaczeniowe są w pełni sprowadzalne do różnic ich znaczenia gramatycznego.

Niżej (2.5.4. i 2.5.6.) przedstawiamy zarys procedury prowadzącej do wyznaczenia leksemów, dla której punktem wyjścia jest odwołanie się do znaczenia gramatycznego form współtworzących leksem.

2.5.4. Opozycja morfologiczna, kategoria morfologiczna

Dla procedury identyfikacji leksemu istotne są tylko takie klasy funkcjonalne, których relacje mają charakter opozycji morfologicznych.

Opozycję morfologiczną można wstępnie określió jako swoisty typ relacji między dwoma (kilkoma) klasami funkcjonalnymi wyrazów gramatycznych, która charakteryzuje się następującymi właściwościami:

(a)    różnica funkcjonalna zachodząca między tymi klasami jest wyrażana za pomocą środków morfologicznych (dokładniej: środków morfologii flęksyjnej, np. różnice w zakresie przypadka czy liczby wyrażane są w języku polskim przez końcówki fleksyjne);

(b)    różnica funkcjonalna ma charakter w pełni regularny: znaczenie żadnego wyrazu gramatycznego wchodzącego w daną opozycję morfologiczną nie zawiera elementów znaczeniowych nieprzewidywalnych, tzn. nie wynikających z semantycznej podstawy danej opozycji morfologicznej, znaczenia leksykalnego tego wyrazu oraz kontekstu, w jakim został użyty.

Jeśli dwa wyrazy gramatyczne pozostające w opozycji morfologicznej różnią się tylko znaczeniem gramatycznym, stanowią one formy jednego leksemu.

Por. np. pary wyrazów gramatycznych stół ‘STÓŁ .... lp.' - sloty ‘STÓŁ .... Im.’ dla morfologicznej opozycji liczby, stół ‘STÓŁ, mianownik, ...’ - slotu ‘STÓŁ, dopełniacz, ...’ dla opozycji przypadka (zapis ‘stół’ symbolizuje tu znaczenie leksykalne tych form).

(c)    Opozycja funkcjonalna między klasami wyrazów gramatycznych jest obligatoryjna i nieograniczenie produktywna w odniesieniu do zbiorów wyrazów gramatycznych, dla których jest relewantna funkcja stanowiąca semantyczną podstawę danej opozycji, zob. (d). Tak więc np. opozycja przypadka obejmuje wszystkie rzeczowniki, w tym nowo zapożyczone do języka; podobnie opozycja czasu gramatycznego rozciąga się na wszystkie czasowniki, w tym na aktualnie zapożyczone czy też derywowane.

Załóżmy, że dana jest pewna klasa funkcjonalna wyrazów gramatycznych K (np. klasa wyrazów gramatycznych o funkcji członu konstytutywnego wyrażenia zdaniowego - orzeczenia, lub klasa wyrazów gramatycznych o funkcji członu zależnego grupy imiennej), wewnątrz której możliwe jest przeprowadzenie podziału, opartego na różnicy funkcjonalnej (różnicy znaczenia gramatycznego), na podklasy funkcjonalne k,, k₂,..., k„ takie, że podział ten jest rozłączny i zupełny (tzn. dowolny w^ryraz gramatyczny należący do klasy K jest równocześnie elementem jednej i tylko jednej z podklas k,, k₂,.... k„). Np. w klasie (zbiorze) wyrazów o funkcji orzeczenia można wydzielić nieprzecinające się podklasy form (wyrazów gramatycznych) o funkcji 1. os., 2. os. i 3. os.; w zbiorze członów zależnych grupy imiennej można wyróżnić podklasę form wymagających lp. i form wymagających lm. członu konstytutywnego grupy. Klasa funkcjonalna M form

mianownika rzeczowników (wyznaczona np. przez kontekst $ To, co widzisz, to_$, gdzie $ jest

symbolem granicy wyrażenia zdaniowego) (pies.....okno,.... radość.....trawa.....psy.....pola, ....

46