372

b) znaczenie podstawy i znaczenie formantu nie obejmują całego znaczenia leksykalnego derywatu, w którym występują jeszcze inne składniki semantyczne; są to derywaty nieregularne semantycznie, np. rybak ‘ten kto łowi ryby’, sernik ‘ciasto zrobione z sera’; grupa ta stanowi continuum od wyrazów zawierających niewielkie nadwyżki znaczeniowe do derywatów będących skrótami większych całości (por. np. śród. kolejówka ‘akcja dywersyjna polegająca na niszczeniu kolei’).

II. Derywaty asocjacyjne, w których znaczenie podstawy nie wchodzi do znaczenia leksykalnego derywatu: podstawa wskazuje na cechę niedefinicyjną, ale ogólnie kojarzoną z desygnatem derywatu, np. głuszec.

Podzielność jednostronna wyrazów. Problem granicy między słownictwem motywowanym i niemotywowanym pojawia się także przy zjawisku jednostronnej podzielności wyrazów. Zagadnienie to było dyskutowane szeroko w latach sześćdziesiątych na przykładzie wyrazów: malina i pastuch (por. Winokur 1946, Smimicki 1956, Horecky 1959, Dokulil 1962). Pierwszy z tych wyrazów ma izolowany temat, drugi - w wielu językach słowiańskich ma izolowany formant. W polszczyźnie sufiks -fuch, występujący w wyrazie pastuch, nie jest izolowany, por. obżartuch, świntuch. Lepszym przykładem izolowanego formantu jest -aw w wyrazie rękaw. W świetle przyjętej na wstępie definicji derywatu wyrazy typu rękaw, a więc mające izolowany formant, są motywowane, ponieważ mają podstawy słowotwórcze: ręk- występuje w ręka, rękawica, ręczny itp. Natomiast wyrazy mające izolowany temat i powtarzający się segment końcowy typu: docent, klient, adiutant, bażant nie są derywatami; powtarzające się cząstki -ent, -ant nie są w nich formantami ani w ogóle morfemami.

4. PROBLEM USTALANIA FUNKCJI FORMANTÓW

Analiza związku semantycznego między derywatem a podstawą prowadzi do wykrycia funkcji formantu. W derywatach tautologicznych formant jest wyłącznie znakiem utworzenia nowego wyrazu, bez żadnych innych funkcji. Można mówić wówczas o czystej funkcji strukturalnej (por. Doroszewski 1932). Funkcję strukturalną pełni każdy formant, także ten, który wnosi poza tym inne znaczenia.

W derywatach typu mówienie (<- mówić), ucieczka (<— uciekać), szarość («- szary) formant tworzy derywat o zmienionej w stosunku do podstawy funkcji składniowej (przynależności do części mowy) z zachowaniem tego samego znaczenia. Można mówić w tych wypadkach o funkcji syntaktycznej formantu.

Znacznie trudniej jest określić funkcję formantu w derywatach, które mają zmienione w stosunku do podstawy znaczenie (takich jak cytowany wyżej sernik ‘ciasto zrobione z sera’ czy oskarżyciel ‘człowiek, który oskarża’). W nich część znaczenia przekazywana jest przez podstawę, a część przez formant, który tym samym pełni funkcję semantyczną. Jednakże to, jakie znaczenie przypisze się formantowi, zależy w znacznym stopniu od decyzji metodologicznej. W ustalaniu funkcji semantycznych formantów można przyjąć różne kryteria. Rozpatrzmy kolejno możliwe propozycje opisu.

372