048

48 POCZĄTKI FILOZOFII

Kiedy Tales powie, że «wszystko jest pełne bogów», poruszał się będzie bez wątpienia w podobnym naturalistycznym kręgu: bogowie Talesa będą bogami wywodzącymi się z naturalnej prazasady wszystkich rzeczy (z wody). Kiedy jednak Pitagoras będzie mówił o wędrówce dusz, kiedy Heraklit powie o pozaziemskim przeznaczeniu dusz. a Empedokles będzie wyjaśniał drogę oczyszczenia, wówczas len naturalizm dozna głębokiego pęknięcia i pęknięcia tego nie zrozumie się inaczej, jak tylko przez zwrot ku religii misteriów, a w szczególności ku orfizmowi.

Zanim jednak o tym powiemy, musimy wyjaśnić jeszcze inną istotną cechę religii greckiej, która w decydującej mierze umożliwiła pojawienie się refleksji filozoficznej.

Grecy nic mieli ksiąg świętych lub ksiąg uważanych za owoc boskiego objawienia. Nie posiadali więc stałej i niedopuszczającej zmian dogmatyki teologicznej. Głównymi źródłami w' tej materii był>' poematy Homera i Teogonia Hezjoda. W konsekwencji tego w Grecji nie mogło być nawet jakiejś kasty kapłańskiej, która byłaby stróżem dogmatu. Kapłani w^r Grecji mieli bardzo nikłą władzę i niewielkie znaczenie, jako że nie tylko nie było ich zadaniem strzeżenie i przekazywanie dogmatu, lecz nawet nie przysługiwało im wyłączne prawo składania ofiar.

lak więc brak dogmatu i stróżów dogmatu pozostawiał szerszy' zakres wolności dla spekulacji filozoficznych, które nic natrafiały' na przeszkody o charakterze religijnym podobne do tych, jakie napotkałyby u ludów wschodnich, a które tylko z wielkim trudem dałoby się przezwyciężyć. Słusznie zatem uczeni uwypuklają tę pomyślną sytuację historyczną, w jakiej znaleźli się Grecy: w starożytności była to sytuacja jedyna, której znaczenie naprawdę trudno przecenić. ¹

Tutaj nie zamierzamy kreślić nawet w zarysie historii religii mi-steryjnych. gdyż na problematykę filozoficzną decydujący wpływ wywarł jedynie orfizm. Za założyciela swego ruchu orficy uważali mitycznego poetę trackiego Orfeusza i od jego imienia wyprowadzali swą nazwę. Orfeusz w^r przeciwieństwie do typu życia ucieleśnionego przez bohaterów' homeryckich miał opiewać bardziej wewnętrzny i duchowy typ życia. Nie wiemy, skąd ruch ten wziął początek i w jaki sposób rozprzestrzenił się w Grecji. Herodot wyprowdza go z Egiptu², ale jest to niemożliwe, ponieważ dokumenty egipskie nie zawierają śladów doktryn orfickich, a oprócz tego troska o ciała i ich balsamowanie sprzeciwia się wyraźnie duchowi orfizmu, który pogardza ciałem jako więzieniem i kajdanami duszy. Ruch powstał później niż poematy homeryckie (nie ma w^r nich śladu orfizmu) i dzieło Hezjoda. Pewne jest to, że kwitł albo też rozkwitł na nowo w VI w. przed Chrystusem. Podstawowy rdzeń wierzeń przekazywanych przez orfizm, po odrzuceniu rozmaitych wlrętów' i dodatków', które stopniowi) doń dołączano, sprowadza się do następujących twierdzeń:

a)    W człowieku zamieszkuje jakaś boska zasada, demon, który na skutek pierwotnej winy upadł i zamieszkał w ciele.

b)    Demon ten, który istniał przed ciałem, jest nieśmiertelny, a więc nie umiera w^rraz z ciałem, lecz skazany jest na to, aby dla odpokutowania swojej winy kolejno wcielać się na now^?o w następne ciała poprzez szereg ponownych narodzin.

c)    Jedynie orficki sposób życia z jego praktykami oczyszczeń może położyć kres cyklowi reinkarnacji.

d)    Dlatego ten. kto przestrzega orfickiego sposobu życia (wtajemniczeni), po śmierci cieszy' się zasłużoną nagrodą w życiu pozagrobowym (wyzwolenie), natomiast niewlajemniczeni otrzymują karę.

Zwróćmy uw^ragę na to: wielu uznało, że nauka o wędrówce dusz dotarła do filozofów właśnie od orfików. Jednak nie wszyscy wyciągnęli konsekwencje, jakie uznanie to za sobą pociągało, a mają one ogromne znaczenie.

1

Religia misteriów: wpływ orflzmu na ukształtowanie się

problematyki filozofii starożytnej

Fakt, źe w Grecji rozwijała się religia misteriów, jest oczywistym objawem tego, że religia urzędowa wielu ludziom nie wystarczała, czyli wielu nie znajdowało w niej adekwatnego zaspokojenia autentycznej potrzeby religijnej.

2

Herodot. n. 123.