04 (73)

82 Ctfii II. Efekty polityki rozwoju zrównoważonego

w tworzeniu i wzmacnianiu gospodarki towarowo-picniężncj prowadziła bowiem do stanów nic uwzględnionych w koncepcjach tej pomocy (MAK 2000; Diwan i Livingston 1979: 60-61). Programy tego typu były realizowane nie tylko przez Bank Światowy, ale przez inne organizacje międzynarodowe oraz przez poszczególne państwa. Przykładem programów ułomnych koncepcyjnie⁴⁰, w których bilans zysków i strat jest przedmiotem długotrwałego sporu, jest tzw. „zielona rewolucja” w Indiach. Oprócz niekwestionowanych sukcesów, polegających na bardzo dużym wzroście wolumenu produkowanej żywności i znacznym zmodernizowaniu gospodarki rolnej, wskazuje się wiele negatywnych skutków tej rewolucji — utratę gospodarstw przez dużą część dotychczasowych drobnych rolników i w konsekwencji dynamiczny wzrost liczby ludności bezrolnej, dla której nie stworzono źródeł utrzymania; uzależnienie rolnictwa Indii od podaży importowanej ropy naftowej i nawozów sztucznych; zmiany cen żywności zakłócające funkq'onowanie mniejszych producentów rolnych oraz bariery instytucjonalne w wykorzystywaniu nowych technologii rolniczych przez małe gospodarstwa (Chakravarty i Gucrnicr 1978: 313 — 314; Scmkow 1989: 268; Brown 1982: 159-163).

Rodzaj udzielanej pomocy, w ramach której rozbudowywano infrastrukturę techniczną (porty, drogi, koleje, łączność), pozwalał rozszerzać (m.in. terytorialną) sferę kontaktów gospodarczych, ale zyski z takiej wymiany prowadziły do zmian w strukturze użytkowania i własności gruntów rolnych oraz zmian w strukturze społecznej ludności wiejskiej (Semkow 1989:263 — 267). Zmiany te (razem z ich długofalowymi konsekwencjami) w większości przypadków zaprzeczały twierdzeniom o „przesączaniu się” czy „promieniowaniu” rosnącego bogactwa elit gospodarczych na pozostałe warstwy społeczeństwa realizującego rynkowy model rozwoju (Kowalik 1998: 290).

Podobne rezultaty osiągano również w bardziej współczesnych programach pomocy dla Trzeciego Świata, m.in. w programach prowadzonych przez Bank Światowy (Cernea 1995), mimo. że przygotowywano je ze świadomością potrzeby szerszego uwzględnienia społecznych skutków rewolucji technologicznych. Ogólną zasadą było, że programy wyraźnie zorientowane na pomoc uboższym warstwom ludności napotykały silny opór lokalnych elit oraz kontrolowanych przez te elity struktur władzy. Natomiast programy włączające lokalne władze do spektrum beneficjentów były trudniejsze do uzasadnienia i bardziej kosztowne, więc mniej akceptowalne dla instytucji finansujących pomoc. Stopniowo wypracowywane są techniki negocjowania i harmonizowania

⁴⁰ O niebezpieczeństwach związanych z takimi programami informuje m.in. trzeci Raport dla Klubu Rzymskiego (Tinbcrgcn 1978: 195 — 196).

różnych interesów społecznych, ale ich skuteczność jest niska, a konkretne rozwiązania pozostają kontrowersyjne. Dotyczy to nawet szeroko rozpowszechnionych przykładów, traktowanych niekiedy jako wzorcowe. W sferach biznesu spopularyzowane zostało rozwiązanie, które zastosowała jedna z wielkich firm odzieżowych w związku z podjęciem produkcji w Pakistanie. Warunkiem pomyślnego przebiegu lej inwestycji było utrzymanie zatrudnienia dzieci (zjawiska częstego i akceptowanego w tym kraju), co jednak kłóciło się ze standardami ctyczno-prawnymi krajów wysoko rozwiniętych. Problem rozstrzygnięto poprzez takie zorganizowanie produkcji, by dzieci zatrudnione w fabryce łączyły pracę z nauką szkolną. Pozostaje jednak pytanie, czy przedsiębiorstwa w krajach, w których rodziny często są utrzymywane jedynie przez pracujące dzieci, powinny korzystać z takich pracowników. Do negatywnej odpowiedzi skłania m.in. argumentacja, którą przedstawił Pierre Sanę, sekretarz generalny Amncsty International:

w świccie globalnej gospodarki muszą także istnieć globalne standardy, że prawa człowieka w epoce globalizacji będą respektowane wszędzie albo nigdzie. Bo globalna konkurencja sprawia, że jeżeli dziś zgodzimy się na to, żeby np. w Birmie za parę dolarów dzieci pracowały po kilkanaście godzin, z czasem europejskie i amerykańskie dzieci będą musiały z nimi konkurować na takich samych zasadach. Inaczej cała produkcja przeniesie się do Birmy (Sanę 2000: 9).

Krytyka zatrudniania dzieci wydaje się tym bardziej słuszna, gdy współwys-tępuje ono z wysokim bezrobociem wśród dorosłych, jak to się dzieje m.in. w Indiach, gdzie jest 60 milionów dorosłych bezrobotnych, ale pracuje 110 milionów dzieci, niżej opłacanych i nie należących do związków zawodowych (Witek 1999: 20). Jednak nawet takie okoliczności nie czynią wyboru prostym: wiele miejsc pracy w tych krajach istnieje tylko dzięki temu, że są zajmowane przez bardzo nisko wynagradzanych pracowników — dzieci. Gdyby zastąpić je osobami dorosłymi, to w otwartej, globalnej gospodarce produkcja dotychczasowa przestałaby być konkurencyjna, zatem przestałyby istnieć związane z nią miejsca pracy i źródła utrzymania rodzin.

Społecznościom lokalnym w krajach Trzeciego Świata bardzo dużą trudność sprawia utrzymanie infrastruktury, która jest tworzona w wyniku zewnętrznej, zagranicznej pomocy rozwojowej. Założeniem wielu programów pomocy było wyposażenie miejscowych społeczności w pewne urządzenia i elementarne umiejętności ich obsługi, ale z reguły nic wystarcza to do ich trwałego i właściwego funkcjonowania. Problemem są koszty utrzymania nawet prostych urządzeń, sposoby zapewnienia powszechnego dostępu do tej infrastruktury, a nawet trafne rozpoznanie potrzeb tych warstw ludności, które w największym