100!66

164 TADEUSZ KOU7AN

wicdnic elementy znaczone (dcsygnnty) są identyczne, podczas gdy clcmcnty.zna-czącc są różne; w wypadku tego samego języka różnica douczy tylko formy wyrae^ :u (slowo-pismo), w wypadku przekładu doryczy ona także kodu języko\vego.(slow-nictwo i uf.).

Oto parę tylko problemów spośród wielu, jakie mogą pobudzić refleksję scmiologiczną na temat roli slown w teatrze.

\2. Intonacja

Słowo jest znakiem nic tylko w rozumieniu lingwistycznym. Sposób, w jaki bywa wypowiadane, daje mu dodatkowy war roić znaczeniową. Cesi Ic ton qui fait la chanson - powiadają Francuzi. Nawet ze słowa na pozór nijakiego i obojętnego można wdobyć intonacją efekty najsubtelniejsze i najbardziej nieoczekiwane. Począwszy od zwykłego twierdzenia łub pytania, ileż możliwych wariantów dla wyrażenia podziwu, dezaprobaty, radości czy błagania. Jeden z aktorów teatru Stanisławskiego potrafił wypowiadać słowa „dziś wieczorem" na czterdzieści sposobów, przy czym słuchacze zdolni byli odgadnąć w większości wypadków kontekst znaczeniowy tych słów. Na to, co nazywamy tutaj intonacją,. skladają_się takie elementy, jak: ton, rytm, stybkość,"natężenie głosu..Zwłaszcza ton, operujący wysokością dźwięków i ich barwą, stwarza dzięki różnorakim modulacjom wielka rozmaitość znaków.

W tym samym systemie znaków umieściłbym też tak zwany akcent (wiejski, gwarowy, prowincjonalny, cudzoziemski), jakkolwiek elementy ..akcentu" przynależą zarówno do intonacji, jak i do słowa w ścisłym znaczeniu (na płaszczyźnie fo-nołogiczncj i syntaktyczncj). Wymowa samej tylko gloskirmoże mieć określoną funkcję scmiologiczną, i to różną w zależności od języka: na scenach polskich używa się niekiedy r francuskiego (grasejowanego) dla zaznaczenia arystokratycznych pretensji danej postaci; na scenach francuskich nasze r wibrujące jest dzisiaj często używane, gdy się chce podkreślić chłopskie pochodzenie mówiącego.

Każdy znak językowy ma zatem formę znormalizowaną (słowo jako takie) oraz szereg wariantów (intonacja) stanowiących szeroki margines wolności, który osoba mówiąca, a zwłaszcza aktor, eksploatuje w sposób mniej lub bardziej oryginalny. Owe warianty mogą posiadać walor czysto estetyczny, mogą też, jak w przygotowanych przykładach, posiadać wartość scmiologiczną.

^ 11||    t?Nt (    m S brerv c ? $|g \

i

Mimika

Przejdźmy teraz do znaków czasowo-przestrzcnnych opartych na ęksprcsjLcia-la, które nazwać można kinetycznymi lIuUtcinesretyę2nxm4. dzieląc je na trzy systemy: fnimika twanli^csUfruch sęenic2^;iklQld. Zacznijmy od mimiki, jako że stanowi ona system znaków kinetycznych naibfizei-tyviazanvch z ekspresją słowną.

Duża część znaków mimicznych uwarunkowana jest artykulacją;, trudno tu niekiedy przeprowadzić ścisłą granicę między mimiką spontaniczną a mimiką świadomą, między znakami naturajnymi a znakami sztucznymi (typowym przykładem Jest spcktałćl operowy, gdzie bardzo rozwinięta mimika bywa w głównej mierze funkcją emisji głosu i artykulacji). Natomiast znaki mimiczne będące funkcją tekstu wypowiadanego przez aktora, to znaczy funkcją semantycznego aspektu słowa, są przeważnie znakami sztucznymi. Towarzysząc słowu czynią je bardziej wy-mownym i wyrazistym, ale zdarza się również, że osłabiają lub modyfikują jego walor, a nawet przeczą mu. Dzięki ogromnym możliwościom ekspresywnym znaki mimiczne zastępują niekiedy, i~~tó ~i powodzeniem, mowę. Istnieje także wielka | różnorodność znaków mimicznych związanych z pozajęzykowymi formami wyra-2u,jc_stąnąmi]cmocjonalnynu (zdumienie, oburzenie,_ strach,_zadowolenie), z fi-jzycznymi doznaniami przyjemności lub .przykrymi itd.

Mimika jestsysrcmcm znaków w zasadzie_czaso w.o-przestrzennyeh, to znaczy tworzonych w przestrzeni! ulegających cwolucji w.czasie. Istnieją jednakowoż krmimlcfńe nie podlegające zmianom czasowym, znaki stale, które z udziałem lub „tcż.bezjjcł ziaj u d^Trąktcryzacj i twor2ąjpkrcśloną maskę (cha rakterys tyczny grymas, wygląd debila itp.).

14. Gest\

Poseł króla Pontu oglądając w Rzymie występ słynnego mima zwrócił się ponoć do cesarza Nerona o wypożyczenie tego aktora. „Mamy za sąsiadów barbarzyńców -'tłumaczył - których mowy nikt nie rozumie i którzy nigdy nic nauczą się naszego języka. Ten człowiek, umiejący mówić gestami, byłby w stanic przekazać im naszą wolę". Dodajmy, że mimowie rzymscy, występując w maskach, nic mogli posługiwać się mimiką twarzy.

Jest faktem bezspornym we wszystkich chyba cywilizacjach, że gest stanowi obok słowa (i jego formy pisanej), najbogatszy i najsprawniejszy środek komunikowania myśli, to znaczy najbardziej rozwinięty system znaków. Teoretycy gestu utrzymują, że samymi tylko rękami wykonać można do 700 000 znaków (Sir Richard Paget). Gdy chodzi o sztukę teatralną, warto odnotować, że 800 znaków wykonywanych obiema dłońmi przez aktorów „tanecznego dramatu" indyjskiego Kathnkali równa się ilościowo słownikowi IJasic l;nglish i pozwała postaciom na prowadzenie długich dialogów. Wspomnijmy wreszcie, że mowa gestów, jaką posługują się na co dzień dla celów czysto praktycznych setki tysięcy niemych na całym święcie, zyskuje dodatkową funkcję artystyczną, gdy stosowana jest w specjalnych teatrach dla głuchoniemych (teatr taki istnieje np. w Rumunii).

Wyodrębniając gest spośród innych systemów znaków kinetycznych w teatrze, rozumiemy go iako/uch lub pozycję ręki, ramienia, nogi, głowy, tułowia, z 2atriisi rem stworzenjąj.znkomunikowania znaku. Znaki gcstykulacyjnc klasyfikowaćmoz-na w różny sposób. Jedne towarzyszą słowu, inne je zastępują. Gesty potrafią tak-