151 (4)

KATEGORIE MORFOLOGICZNE JĘZYKA POLSKIEGO -CHARAKTERYSTYKA FUNKCJONALNA

1. ZASÓB KATEGORII MORFOLOGICZNYCH JĘZYKA POLSKIEGO

System fleksyjny języka polskiego zbudowany jest na podstawie następujących kategorii morfologicznych: a) kategorie werbalne - czas, tryb, aspekt, strona oraz osoba; b) kategorie imienne - przypadek, liczba, rodzaj gramatyczny. Liczba i rodzaj gramatyczny jako kategorie fleksyjne czasownika stanowią jedynie replikę odpowiednich kategorii morfologicznych rzeczownika; kategoria przypadka przysługuje jedynie imiennym, a więc z punktu widzenia spełnianej funkcji powierzchniowo-syntaktycznej nacechowanym, sekundarnym formom fleksyjnym czasownika.

Między czterema pierwszymi werbalnymi kategoriami morfologicznymi a kategorią fleksyjną osoby zachodzi głęboka różnica funkcjonalna. Czas, tryb, aspekt i strona są znaczeniowo niepustymi kategoriami morfologicznymi czasowników odnoszącymi się do całego zdarzenia, stanowiącego treść danego wyrażenia zdaniowego. Czas służy wskazaniu momentu, w jakim zdarzenie przebiega; tryb określa ustosunkowanie modalne mówiącego do treści wypowiadanego wyrażenia zdaniowego; aspekt ukazuje perspektywę, w jakiej przebieg zdarzenia widziany jest przez mówiącego; wreszcie kategoria strony służy sygnalizowaniu różnic w hierarchizacji argumentów predykatu wyrażanego przez dany czasownik, w sposobie ujmowania relacji między uczestnikami zdarzenia. Kategoria osoby, wyrażana za pomocą morfemów fleksyjnych czasownika, nie jest jednak kategorią gramatyczną, charakteryzującą zdarzenie jako całość (czy też samą akcję wyrażoną przez czasownik), lecz odnosi się do syntaktycznie wyróżnionego uczestnika zdarzenia, służąc identyfikacji (wyznaczaniu) tego wyróżnionego argumentu predykatu. Ze względu na typ spełnianej funkcji osoba czasownika znajduje więc analogię raczej w kategorii liczby rzeczownika, niż w pozostałych morfologicznych kategoriach werbalnych. Fleksyjną kategoria osoby czasowników jest zresztą nierozerwalnie związana

151