skanuj0023 2

§ 7. Początki języka polskiego 37

Poza tymi kilka tak charakterystycznymi właściwościami głosowymi, wyrobionymi wspólnie przez wszystkie gwary zaliczane do tzw. zespołu lechickiego, występuje między tymi gwarami znaczna ilość cech wspólnych w zakresie budowy form gramatycznych oraz w zakresie słownictwa, w których szczegółowe roztrząsanie nie możemy się tutaj wdawać. Wystarczy zaznaczyć, że zwłaszcza w zakresie słownictwa porównanie zachowanego szczątkowo w zabytkach z połowy XVIII w. zasobu wyrazowego gwar tzw. drzewiańskieh (z lewego brzegu Łaby w okolicach Liincburga) ze słownictwem polskim wykazuje tak wiele zbieżności wyrazowych we wszystkich najważniejszych kategoriach znaczeniowych, dotyczących życia domowego czy pracy na roli, że nadzwyczaj bliskie związki genetyczne i rozwojowe wszystkich gwar, zamkniętych jakby w klamrę geograficzną tych dwu skrajnych ogniw, nie mogą ulegać wątpliwości. 55 tego oczywiście nie wynika bynajmniej, żęby należało uważać cały ten zespół tzw.lechicki za jakąś ściśle jednolitą i zamkniętą w sobie całość; istniały w jego obrębie od najdawniejszych — zapewne jeszcze prasłowiańskich czasów, różnice gwarowe, z których dziś po części tylko możemy zdać sobie sprawę, ponieważ znaczna część gwar lechickich na przestrzeni między Odrą a Łabą i Morzem Bałtyckim uległa w ciągu XII—XVI w. całkowitej zagładzie i nie pozostawiła po sobie żadnych śladów prócz drobnych i luźnych zapisów nazw miejscowych i imion własnych w rozmaitych łacińskich i niemieckich dokumentach i kronikach średniowiecznych. Na podstawie analizy gramatycznej tych szczątków można jednak, mimo wielkich trudności, wysnuć niektóre, niestety ogólnikowe tylko i nie dość pewne wnioski o ugrupowaniu i wzajemnym stosunku pewnych skupień gwarowych w obrębie zespołu lechickiego. Wydaje się mianowicie rzeczą prawdopodobną, że ogół narzeczy lechickich rozpadał się w okresie, którego sięgają dostępne nam materiały zabytkowe, tj. w XI—XV w., na cztery, nierówne co do siły liczebnej i terytorialnego rozprzestrzenienia, grupy gwarowe, odpowiadające na ogół polityczno-społecznemu zgrupowaniu oduoś-nych plemion. Najdalej na zachód wysunięta była grupa gwarowa, którą tworzyły tzw. plemiona obodrzyckie i drzewiańskie, siedzące wówczas na terenie zachodniej Meklemburgii i okolic Lubeki oraz na lewym brzegu Łaby, w Hanowerszczyźnic; drugą grupę stanowiły sąsiadujące z Obo-drzycami od wschodu plemiona tzw. Wieleckie, których siedziby obejmowały wschodnią część Meklemburgii, północną połać tzw. Marchii Brandenburskiej i znaczną część Pomorza zachodniego (aż gdzieś po okolice Koszalina); resztę obszaru Pomorza zachodniego i całe Pomorze wschodnie (tzw. Gdańskie) zajmowały plemiona stanowiące pomorską grupę gwarową, której resztki — wciągnięte z biegiem czasu całkowicie w krąg rozwojowy języka' polskiego — przotrwały do naszych czasów w postaci gwar kaszubskich i niedawno wymarłych gwar tzw. Slowińców (nad jeziorem Łeba); czwartą wreszcie, najliczniejszą i największe obszary — od Odry aż po Bug — zajmującą grupę gwarową stanowiły plemiona znane w historii pod nazwą polskich, które tworzyły bez wątpienia od najdawniejszych czasów zwarty, choć oczywiście także niejednolity zespól bardzo bliskich sobie gwar, jakie wskutek zespolenia w obrębie potężnej społeczno-państwowej organizacji pod przewodem nadwarciańskich Polan stworzyły podstawy do powstania języka polskiego.

§ 7. Początki języka polskiego

Plemiona wschodnio-lechiekie, na których podłożu ukształtował się naród i język polski, stanowiły w zaraniu dziejów zespół bez wątpienia pod względem językowym niejednolity, ale złożony z szeregu bardzo bliskich sobie ogniw gwarowych. O wielu z nich nie wiemy prawie nic poza nazwami przekazanymi nam. przez średniowieczne źródła historyczne. Nazw takich i wiadomości mamy więcej w odniesieniu do zachodniej połaci naszego obszaru, od dorzecza Odry i Warty aż do wschodniej, obejmującej dorzecze górnej i średniej Wisły wraz z Bugiem. Z obszaru zachodniego wymieniają źródła kilka plemion śląskich, jak Dziadoszan, Bobrzan, Ślężan, Opolan, Golęszyców i innych; na terenie Wielkopolski wymienia się przede wszystkim Polan i Kujawian — do Polan odnosi się też może notowana w jednym źródle nazwa Lędziców (Lendizi) — zc wschodniego tylko Wiślan nad górną i Mazowszan (Mazurów) nad średnią Wisłą. Nierównomiernośó ta tłumaczy się zapewne tym, że na Zachodzie, gdzie powstawały odnośne teksty źródłowe, więcej wiedziano o bliższych geograficznie plemionach nad Odrą i Wartą niż o bardziej odległych plemionach nadwiślańskich, z którymi mniej miano styczności. Pod mianem Wiślan i Mazowszan kryje się więc zapewne szereg drobniejszych plemion, których nazwy zostały zapomniane. O ugrupowaniu i wzajemnych związkach tych plemion, poza nader skąpymi danymi historycznymi, możemy wnioskować jedynie na podstawie stosunków pokrewieństwa między zespołami gwarowymi, które wyrosły — sądząc z układu geograficznego — na podłożu gwar, jakimi mówiły te plemiona. Na tej podstawę możemy stwierdzić, że główny trzon, na którym oparła się formacja języka polskiego, stanowiły bardzo blisko spokrewnione z sobą gwary Polan, Ślężan i Wiślan. Luźniej związane z nimi były gwary Mazowszan,' a jeszcze luźniej — wciągnięte dopiero później w krąggozwojowy języka polskiego — gwary wschodnio-pomorskie, czyli kaszubskie, o których już (§ 6) była mowa.

Ślady pierwotnej, ściślejszej łączności, jaka musiała wiązać z sobą gwary Polan, Ślężan i Wiślan, można odnaleźć dziś jeszcze w kilku starych cechach. głosowych, łączących narzecza Wielkopolski, Śląska i Małopolski