16 

16

teczny dzieła itd. Tak więc utwór może mieć kilka tekstów, reprezentujących kilka redakcji.

Mówiąc o tekście utworu bez bliższych dopowiedzeń mamy najczęściej na myśli tekst ostateczny - tak jak go określił Górski. W tym też znaczeniu termin ten będzie używany nadal - chyba że doraźna potrzeba przypisze mu odpowiednie określenie.

W przeciwieństwie do tak zdefiniowanego tekstu - utwór jest systemem nadbudowanych znaczeń nadrzędnych, które rozpatrywać można w różnych porządkach: na przykład w porządku świata przedstawionego (rozpatrując typy realistycznych motywacji, charakterystykę postaci, deformacje obrazu), w porządku genologicznym (mając na myśli na przykład wyznaczniki gatunkowe sonetu), strukturalnym (do tego należeć będzie problematyka konstrukcji narratora bądź podmiotu lirycznego czy badania typu metafory), w układach wyznaczonych przez kontekst poza-literacki (gdy będzie mowa o ideologii utworu lub problemach jego oddziaływania społecznego). Wymienione przykładowo zagadnienia, należące do dziedziny nauki o literaturze, wykraczająjuż poza zakres problematyki tekstologicznej. Nie są badaniem tekstu.

Tekst dociera do nas w postaci przekazu. W tekstologii termin ten oznacza tyle, co tekst zakomunikowany, rozumiany jako jedność wraz z towarzyszącym mu „podłożem”. (Ta jedność jest nie tylko teoretyczna, ale i ściśle praktyczna, rzec by można: fizyczna - uszkodzenie przekazu, na przykład oddarcie kawałka papieru z zapisem, uniemożliwia nam dotarcie do pełnego tekstu). Przekaz może być a) utrwalony: graficznie - w formie pisemnej, i ta jest najczęstsza; albo na nośnikach elektronicznych, które zresztą wydają się jedynie stanowić szczególne medium dla formy pisanej; albo na płycie gramofonowej, taśmie magnetofonowej lub w inny sposób rejestrujący dźwięk, lub b) nieut-rwalony (mający formę ustnej wypowiedzi, improwizowanej lub stanowiącej realizację wzorca zachowanego w pamięci). Graficzna forma przekazu jest bodaj jedyną, spotykaną w badaniach literackich. Takie utrwalenie tekstu pozwala nim operować najdogodniej. Również teksty, których naturalną formą istnienia jest przekaz ustny (pieśń ludowa, anonimowa ulotna poezja okolicznościowa, obiegowa anegdota) z reguły' uzyskują dla celów badawczych fonnę pisaną. Teoretycznie można poddawać procedurom badawczym teksty nie utrwalone, w praktyce jednak byłoby to chyba możliwe jedynie w odniesieniu do utworów bardzo krótkich moż-

liwych do ogarnięcia pamięcią bez większego wysiłku (takich jak aforyzm, przysłowie, fraszka); rozpatrywane w większych zespołach wymagają formy utrwalonej i ta jest regułą w procesach badania tekstów i utworów literackich - choć nie jest regułą w procesach ich powielania.

Gdyby podjąć próbę dokładniejszego określenia wzajemnych relacji omawianych tu pojęć, trzeba by zaproponować triadę: „utwór” - „tekst utworu” - „przekaz tekstu utworu”. Ostatni jej człon jest zbyt rozbudowany na potrzeby codziennej praktyki; w toku dalszej prezentacji problematyki mówić się będzie po prostu „przekaz”. Do niego właśnie -a przezeń także do tekstu, którego jest nośnikiem - odnosi się wiele używanych w tekstologii i edytorstwie określeń, takich jak „autentyczny”, „nieautentyczny”, „autorski”, „nieautorski”, „skażony”, „ocenzurowany”, „brulionowy”, „<ad usum delphinf \ „rękopiśmienny”, „drukowany” i inne.

Dla porządku przytoczyć trzeba niektóre inne znaczenia słowa „tekst”, używane w nauce o literaturze i w edytorstwie. Spotyka się zatem terminy „tekst pieśni” - w odróżnieniu od towarzyszącej mu muzyki; „tekst główny” dramatu, przeciwstawiony „pobocznemu”, czyli didaskaliom; „tekst” oznaczający „utwór” (na przykład w potocznym sformułowaniu: „autor przeczytał kilka swoich nowych tekstów”). Weszły one do zasobu terminów literackich i nie zawsze da się je wyminąć. Będą zatem również używane, ale tylko w kontekstach zapewniających pełną jednoznaczność.

Tekstologia - edytorstwo naukowe

Termin „tekstologia” na oznaczenie badań filologicznych nad tekstem rozpowszechnił i utrwalił rosyjski badacz, Borys Tomaszewski w swoim dziele Pisatiel i kniga. Oczerk tiekstołogii (1928). Wprowadzone wyżej rozróżnienie dwu znaczeń terminu „tekst” - językoznawczego i teksto-logicznego - zmusza do kolejnego zróżnicowania pojęć: określenia, czym jest „tekstologia” w znaczeniu tu używanym w przeciwieństwie do „tekstologii - dziedziny językoznawstwa zajmującej się badaniem tekstu”. Istniały bowiem i sporadycznie istnieją do dziś jego użycia w innym znaczeniu, jako nauki o tekście w sensie lingwistycznym.

Konrad Górski w cytowanym dziele proponuje następującą defmk^ę:-_N tekstologia jest to „zespół dochodzeń filologicznych, mających/ńżfpelu ustalenie tekstu zgodnego z intencją pisarza i prześledzenie naif,odsfe §J