171 (3)

leksykalna czasownika na to zezwala) dla czasowników telicznych niedokonanych użytych w znaczeniu nieaktualnym (habitualnym, iteratywnym, akcja zamierzona); por. Jan zwykle zasłania na chwilę okno, Jego słowa często na moment wszystkich szokują (realny czas trwania stanu końcowego), Ela jedzie / wyjeżdża na pół roku do Kanady (zamierzony czas trwania implikowanego stanu); Piotr w minutę otwiera każdy zamek, Kasia zjada śniadanie w kilka minut.

Czasowniki delimitatywne z punktu widzenia ich łączliwości z określeniami temporalnymi zachowują się jak czasowniki niedokonane: dopuszczają duratywne określenia miary czasu (Marek posiedział godzinę w kawiarni, Pomilczeliśmy przez chwilę; Przetańczyła całą noc), ale nie łączą się ani z określeniami prospektywnymi, ani z retrospektywnymi. Dla delimitatywów z przedrostkiem prze- (przesiedzieć, przetańczyć, przetęsknić), w odróżnieniu od delimitatywów na po-, określenie czasu jest syntaktycznie obligatoryjne (por. poprawność wyrażenia zdaniowego Jan posiedział u nich i poszedł wobec niepoprawności 'Jan przesiedział u nich i poszedł', poprawne jest natomiast Jan przesiedział u nich godzinę i poszedł).

Czasowniki aiemporaine nie dopuszczają, oczywiście, żadnych określeń czasowych.

2.3. CZAS

2.3.1. Funkcja gramatycznej kategorii czasu

Gramatyczna kategoria czasu jest prymarnie kategorią deiktyczną, służącą określeniu relacji między zdaniem a współrzędnymi czasowymi ustalonymi przez akt mówienia. Podobnie jak inne kategorie deiktyczne (w języku polskim jest to przede wszystkim kategoria osoby, a także nie zmorfologizowana kategoria wyznaczoności grupy imiennej), kategoria czasu służy aktualizacji wypowiedzenia. Morfologiczna kategoria czasu prymarnie określa relacje temporalne (czasowe) między zdarzeniem będącym treścią danego wyrażenia zdaniowego a momentem będącym punktem temporalnego odniesienia danego tekstu; w typowej sytuacji porozumiewania się jest to moment mówienia (moment wypowiadania tego wyrażenia zdaniowego). Funkcja deiktyczną (czyli aktualizacja zdania poprzez określenie relacji opisywanego w nim zdarzenia, opisywanej sytuacji, do sytuacji aktu mówienia) kategorii czasu jest wprawdzie jej funkcją podstawową, ale nie jedyną. Czas, w jakim zachodzi pewne zdarzenie, można wprawdzie wskazać poprzez określenie stosunku temporalnego między danym zdarzeniem a momentem mówienia, można jednak również określić czas przebiegu zdarzenia przez odniesienie go do dowolnego explicite wskazanego momentu na osi czasu - tak się dzieje w zobiektywizowanej narracji o wydarzeniach (zwykle minionych); nazwijmy (za: Padućeva 1996; por. Benveniste 1966, Lyons 1977) takie użycie kategorii czasu czasem narracyjnym. Wspólną cechą użycia deiktycznego i narracyjnego czasów gramatycznych jest to, że dają one temporalną charakterystykę zdarzenia poprzez odniesienie go do pewnego momentu w rzeczywistości pozajęzykowej

171