img009

na to, że nie są wynikiem zamierzonego przeniesienia znaczenia, w przeciwieństwie do metafor retorycznych lub poetyckich.

(W normalnym systemie języka wyraz jest jednocześnie częścią składową nadrzędnego kontekstu — zdania — i kontekstem nadrzędnym wobec składników podrzędnych — morfemów (najmniejszych jednostek mających znaczenie) i fonemó wj) Rozważaliśmy wpływ zakłócenia przyległości na łączenie wyrazów w wyższe jednostki. Upośledzenie to odbija się również na stosunku między wyrazem a jego składnikami, ale w cokolwiek inny sposób. Typowym objawem agra-matyzmu jest zniesienie fleksji: ukazują się takie n i e-nacechowane kategorie, jak 'bezokolicznik zamiast różnych osobowych form czasownika, a w językach mających deklinacje — mianownik zamiast wszystkich przypadków zależnych. Wady te wynikają częściowo z eliminacji składni rządu i zgody, częściowo z utraty zdolności do dzielenia wyrazów na temat i końcówkę. Wreszcie paradygmat (w szczególności seria przypadków gramatycznych takich, jak „żona, żony, żonę” lub ang. he — his — him albo czasów takich, jak „robię, robiłem” lub ang. he votes — he voted) przedstawia tę samą treść semantyczną z różnych punktów widzenia połączonych między sobą przez przyległość; dla afatyka, który cierpi na zakłócenie w dziedzinie przyległości, jest to jeszcze jedna pobudka do odrzucenia takich serii.

Z reguły również derywaty jednego pierwiastka, jak „pisarz — pisanie — pismo” lub ang. grant — grantor — grantee, wykazują związek semantyczny przez przyległość. Pacjenci, o których mowa, albo są skłonni opuszczać derywaty, albo nie umieją rozwiązać kombinacji pierwiastka z sufiksem derywacyjnym, a nawet złożenia dwuwyrazowego. Często cytuje się pacjentów, którzy rozumieli i wymawiali takie złożenia, jak Thanksgiving lub Battersea, ale nie potrafili ani zrozumieć, ani wymówić thanks i giving lub hatter i sea. Dopóki żywe jest poczucie derywacyjne, tak że proces ten jest jeszcze używany do tworzenia innowacji wprowadzanych do kodu, można obserwować tendencję do zbytniego upraszczania i automatyzmu:

jeżeli derywat ma treść semantyczną, która nie może być w zupełności wywnioskowana ze znaczenia jego ^ł składników, całość (Gestalt) jest niezrozumiała. Na przykład ros. mokr-ica znaczy „stonoga”, ale osoba cierpiąca na afazję uważała, że znaczy to coś mokrego, zwłaszcza „słota”, wobec znaczenia pierwiastka ros. mokr- i wobec tego, że sufiks -ica oznacza nosiciela danej cechy, tak jak w nielepica „nonsens”, świetlica „jasny pokój”, tiemnica „ciemna cela więzienna, więzienie” (dosłownie: „ciemne pomieszczenie”).

Kiedy przed drugą wojną światową fonemika była } najbardziej sporną dziedziną w lingwistyce, niektórzy językoznawcy wyrażali wątpliwość, czy rzeczywiście i fonemy grają samodzielną rolę w użyciu języka przez mówiących. Wyrażano nawet myśl, że najmniejszymi jednostkami biorącymi rzeczywiście udział w użyciu języka przez jednostkę są znaczące (semantyczne) jednostki kodu językowego, takie jak morfemy, lub raczej wyrazy; natomiast jednostki wyłącznie dystynk-tywne, takie jak fonemy, miały być tworem sztucznym, * służącym do ułatwienia opisu naukowego i analizy języka.

Pogląd ten, napiętnowany przez Sapira (1949 : 46— 60) jako „przeciwieństwo realizmu”, jest jednak całkowicie słuszny w odniesieniu do pewnego typu patologicznego: \y_jednej z odmian afazji, którą czasem nazywa się „ataktyczną”, wyraz jest jedyną zachowaną jednostką językowy) Pacjent ma tylko globalne, niepodzielne wyobrażenie jakiegoś potocznego wyrazu i wszelkie inne ugrupowania głosek albo są dla niego zupełnie obce i nie do przeniknięcia, albo zlewają się z potocznie znanymi wyrazami, ponieważ nie bierze on pod uwagę ich odchyleń fonetycznych. Jeden z pacjentów Goldsteina „apercypował niektóre wyrazy, ale nie apercypował samogłosek i spółgłosek, z których się one składały” (s. 218). pewien Francuz cierpiący na afazję rozpoznawał, rozumiał, powtarzał i samorzutnie wymawiał wyraz cafó „kawa” i pave „bruk, nawierzchnia”, ale nie potrafił uchwycić, rozpoznać lub powtórzyć takich bezsensownych szeregów, jak feca, jake, kća, pafć) Normalny słuchacz mówiący po fran-

167