12

Ionych warunkach mogą stać się wręcz destruktywne. Jednakże wyjaśnienie ich genezy, mechanizmu funkcjonowania i ukazanie skutków — możliwe tylko dzięki badaniom historycznym — może okazać się wysoce pożyteczne. Trudno byłoby np. bez badań historycznych zrozumieć twórczość poetycką romantyków i jeszcze trudniej byłoby odkryć ich dziedzictwo u pozytywistów. Wydaje się, iż adaptacja tradycyjnych metod genealogicznych do badania grup społecznych może okazać się wielce pożyteczna.

3.8.5. Metody z pogranicza socjologii i psychologii zostały zastosowane do badania mentalności indywidualnej i grupowej, czyli dziejów umysłowości, oraz zakres zjawisk należących do dziedziny społecznej świadomości, a stwarzających określony klimat ideowy, emocjonalny i intelektualny, oczywiście w przeszłości. Jest to zatem metoda w gruncie rzeczy historyczna, oscylująca jednakże w kierunku stworzenia odrębnej dyscypliny historycznej. Koncepcja takiej metody zrodziła się w kręgu francuskiej szkoły historycznej „Annales”, głównie w wyniku rozwinięcia koncepcji Luciena Febvre’a i Marca Blocha, a także socjologa Emile Durkheima. Praktycznie w badaniach zastosowali te metody George Duby, który stanął wyraźniej na gruncie źródeł historycznych (mentalność można badać poprzez poznanie użytkowanego materiału intelektualnego, wykształcenia, mitów i wierzeń), oraz Alphonse Dupront, który przychyla się ku adaptacji metod psychologicznych, a nawet psychoanalitycznych w badaniach historycznych (mentalność można badać poprzez poznanie prądów świadomości i nieświadomości zbiorowej).

W tego rodzaju badaniach polskich (głównie w kręgu Aleksandra Gieysztora) kładzie się nacisk na odkrywanie psychicznych motywacji działania zarówno poszczególnych ludzi, jak i całych grup społecznych. Założenia te rozwinęli historycy rosyjscy, głównie Aron Jakowlewicz Gurewicz i Borys Fierodovicz Porszniew, którzy motywację psychiczną uważają za ogniwo pośredniczące między materialną przyczyną a działaniem człowieka.

W konsekwencji mentalność indywidualną można określić jako postawę człowieka wobec otaczającej go rzeczywistości, wyrażającą się przez systemy pojęć, idei, wartości, nawyków i sposobów zachowania się, zawsze jednak kształtowanych przez społeczeństwo, w którym ów człowiek żyje. W badaniach nad mentalnością zbiorową (grup, klas społecznych itp.) trudności stwarza potrzeba oddzielenia jej od ideologii, podobnie jak trudne jest oddzielenie mentalności indywidualnej od charakteru badanej jednostki. Można jednak przyjąć, że mentalność zbiorowa to czynnik pośredniczący między obiektywnie dziejącym się procesem społecznym a ideologią, przez którą rozumiemy programowo sformułowane społeczne treści psychiczne, sankcjonujące rzeczywistość lub pozostające z nią w sprzeczności. Innymi słowy na mentalność zbiorową składać się będzie historycznie zmienny zasób pojęć, poglądów, wiedzy, idei i przesądów, które w konkretnym czasie zyskały społeczną akceptację. Zatem kwestionariusz badań musi być elastyczny i podporządkowujący się bardziej rzeczywistości wyłaniającej się ze źródeł historycznych niż teoretycznym założeniom.

92