383

całkiem izolowane, np. rola BEN (odbiorca czynności) według terminologii Fillmore’a: powiernik ‘ten, któremu powierza się coś (np. tajemnicę)’, płatny (zdrajca) ‘ten, któremu płaci się (za zdradę)’.

Dla słowotwórstwa szczególnie ważne są znaczenia wyrażane seryjnie, zwłaszcza te, które mają odrębny wykładnik formalny, np. rola subiektu czynności (SUB_ag) wyrażana w rzeczownikach z formantem -iciel, -ca, rola subiektu „zamieszkiwania” (SUB,„_C) wyrażana formantem -anin, rola miejsca (LOC) wyrażana przez sufiksy -arnia, -alnia i wiele innych. Znaczenia nie mające odrębnych wykładników, pojawiające się rzadziej, są dla słowotwórstwa mniej ważne, jednakże ze względu na to, że dla pewnych klas wyrazów (np. przymiotników i czasowników) regułą jest niewyrazistość i wielofunkcyjność formantów, słowotwórstwo powinno opisywać także i takie zjawiska.

7. POJĘCIE ZNACZENIA SŁOWOTWÓRCZEGO,

WARTOŚCI KATEGORIALNEJ,

KATEGORII SŁOWOTWÓRCZEJ I TYPU SŁOWOTWÓRCZEGO

Omówione znaczenia komunikowane przez formanty to ich funkcje semantyczne. Pojawiają się one najczęściej fakultatywnie; tylko przy nielicznych formantach pełnią funkcje inwariantne (np. znaczenie subiektu czynności w sufiksie -iciel).

Funkcje formantów ustalane według kryteriów podanych wyżej (inwariantność znaczenia bądź fakultatywność znaczeń będących przy innych formantach inwariantami, a także komunikowanie jednej z relacji między argumentem i predykatem) są podstawą wydzielania znaczeń słowotwórczych derywatów. Na znaczenie słowotwórcze (strukturalne) derywatu składa się więc funkcja formantu i znaczenie tematu słowotwórczego w ich wzajemnej relacji, np. wkładka to ‘obiekt czynności wkładania’, niezależnie od tego, czy leksykalnie wyraz ten oznacza przedmiot wkładany do buta umożliwiający prawidłowe chodzenie, czy też dodatek do książki, dokumentu itp. (np. wkładka paszportowa). Podobnie palacz to ‘subiekt czynności palenia’, niezależnie od tego, czy chodzi o palacza papierosów, czy o człowieka obsługującego piec. Jak widać, znaczenia słowotwórcze mogą się znacznie różnić od znaczeń leksykalnych (słownikowych) derywatów (na ogół są bardziej ogólne), mogą się jednak także z nimi pokrywać, np. w derywatach regularnych semantycznie, por. lampka - leksykalnie i słowotwórczo ‘mała lampa’, studentka - leksykalnie i słowotwórczo ‘kobieta student’. Wśród derywatów, zwłaszcza mutacyjnych, o wiele częstsza jest sytuacja niepokrywania się znaczeń słowotwórczych i leksykalnych, a więc częściej występuje nieregularność semantyczna.

Uogólnienie znaczeń tematów słowotwórczych prowadzi do wykrycia wartości kategorialnej derywatów (inaczej: ich znaczenia kategorialnego), na którą składa się znaczenie formantów i uogólnione znaczenie tematu. Przy ustalaniu wartości kategorialnej abstrahuje się od kształtu i indywidualnych

383