44E

'FŁ

WYKŁAD 3

3.5. Elementy paralingwistyczne jako składniki czynności mówienia. Tak zwana mowa ciała

Wróćmy jeszcze na koniec do charakterystyki czynnościowej formy] użycia języka, a więc mowy ustnej, jednostkowej, przemijającej, która] wtórnie może być utrwalona (np. nagrany na taśmie magnetofonowej! zapis ustnej wypowiedzi). Ta forma komunikacji między rozmówcami] dokonuje się na ogół „twarzą w twarz” i ważną rolę w porozumiewaniu sięl odgrywa nie tylko wypowiedź słowna, to, co zostało powiedziane explicite\ ale także elementy pozasłowne. Jak powiada autor prac o tzw. zjawiskach] paralingwistycznych Abercombrie „mówimy narządami mowy, ale roz-] mawiamy całym ciałem”. ‘Mówić’ to bowiem ‘wytwarzać tekst’, a ‘roz-J mawiać’ to ‘być w dialogu z odbiorcą’, tzn. przekazywać mu nie tylko] myśli, ale i uczucia. I to przekazywać bardziej prawdziwie, aniżeli] słowami.

Zjawiska paralingwistyczne to przede wszystkim cechy foniczne, jak wysokość i donośność głosu, pauzy i przycisk, wszelkie modulacje głosu, ale także gesty i mimika twarzy. Pełnią one funkcje cieniowania znaczeń i konstruowania wypowiedzi (por. J. Antas, 1996, 2001).

Ten sam tekst może być wypowiedziany na wiele sposobów, z różną tonacją, mimiką i gestami. Jak wiadomo, jest to dobry test sprawdzający zdolności aktorskie. Na przykład Jutro może być wypowiedziane z radością, przerażeniem, zdziwieniem, zmartwieniem, niedowierzaniem, niepo-^! kojem: Jutro!, Jutro!?, Jutro? Zapis graficzny nie pozwala na zróżnicowanie tych wszystkich odcieni. Czasem informacja przekazywana paralingwistycznie może być sprzeczna z informacją dosłowną (np.j Przepraszam wypowiedziane z gniewem, wyrażonym tonem i miną).] Prawdziwie szczere jest wówczas to, co wyrażone paralingwistycznie, I a nie słownie.

Sygnały paralingwistyczne są w znacznym stopniu skonwencjonalizowane (np. potakiwanie i przeczenie wyrażone skinieniem głowy). Ich znajomość należy do wiedzy kulturowej mówiących. Także mimika na pozór naturalna (ściąganie i podnoszenie brwi, tzw. „szerokie oczy” itp.) konwencjonalizuje się i może być wykorzystywana do przekazywania zamierzonego komunikatu (np. udawane zdziwienie, znudzenie). Szerzej¹ o roli twarzy w porozumiewaniu się mowa jest w książce A. Wierzbickiej (1999a).

Funkcje gestów są wielorakie. Oprócz ekspresji uczuć (podniesienie 44 rąk, odrzucenie głowy do tyłu przy zdziwieniu i strachu, klaskanie

I .Lik.inir przy radości itp.) służą one do uwyraźniania konstrukcji Wypowiedzi (np. uderzenia dłonią podkreślające kolejność części wypowiedzi), a także do uwyraźnienia przekazywanej treści, np. gesty llmiiiczne (jak przy przyzywaniu, zakazie, podkreślaniu ikonicznym io i Lizywanych treści). Wymowny jest pod tym względem gest otwartej dlmii pi zy dyskusji, ilustrujący jakby jawność, oczywistość wygłaszanych ■uKlimontów. Wyróżnia się również gesty deiktyczne, pomagające rozu-11ilcC przekaz w powiązaniu z sytuacją mówienia. Szerzej problem ten .....uwia J. Antas (1996, 2001).